biuletyn zdrowia numer 43 listopad 2017

NIEWIDOCZNA

I ZABÓJCZA

EPIDEMIA!

Niedobór tej substancji

to cicha epidemia

która bardziej

niszczy zdrowie

niż epidemia polio!

PLUS: skuteczny

plan, jak ją cofnąć

Numer 43 • listopad 2017

Łukasz D. King

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-2-

Przedstawiane treści mają charakter

informacyjno-edukacyjny

Wszelkie informacje na tematy przedstawiane w niniejszym biulety-
nie odzwierciedlają wiedzę i poglądy autora, a więc NIE stanowią fa-
chowej porady lekarskiej lub innego stosownego specjalisty.

Mimo dołożenia wszelkich starań, aby informacje były wiary-

godne i sprawdzalne, nie ma gwarancji, że zadziałają tak samo u każ-
dej osoby. Efekty mogą się różnić.

Autor publikacji nie bierze odpowiedzialności, pośredniej ani bez-

pośredniej, za sposób wykorzystania i interpretowania zawartych tu
informacji.

Za podjęcie jakichkolwiek działań i skutków z tego wynikających

odpowiedzialna jest wyłącznie osoba je podejmująca.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-3-

BIULETYN

ZDROWIA

Lekcje o tym

jak być zdrowym

i wieść lepsze życie

pod redakcją

Łukasza D. Kinga

« lukasz.king@mapazdrowia.pl »

Drogi Czytelniku!

ardzo ważny temat w tym miesiącu. Omówimy przypa-
dłość, którą nazywa się niewidoczną epidemią. Epidemią,
która jednych ludzi nawiedza depresją, u innych powoduje

silne bóle nóg lub rąk, a u jeszcze innych objawia się nawet parali-
żem. To nie wszystko. Epidemia ta może upodabniać się do choroby
Alzheimera, stwardnienia rozsianego, neuropatii cukrzycowej lub
zespołu przewlekłego zmęczenia. Zarówno mężczyzn, jak i kobiety
może uczynić bezpłodnymi. Każdy, kogo dotyka, ma zwiększone ry-
zyko zachorowania na poważne choroby przewlekłe, w tym udar

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-4-

mózgu, zawał serca i nowotwór. Według lekarzy przypadłość ta –
osiągająca właśnie skalę epidemii – jest przypadłością ludzi star-
szych. Ale może dotknąć – i dotyka – ludzi w każdym wieku, także
dzieci.

Przypadłość, o której mowa, to… niedobór witaminy B12. Jeśli

rozwinie się u Ciebie ten niedobór, drogi Czytelniku, to łatwo go wy-
kryć i łatwo go usunąć – ale tylko, jeśli nie jest zbyt późno. Dlatego,
że długo utrzymujące się objawy niedoboru stają się nieodwracalne.
To pierwszy powód, dlaczego temat witaminy B12 jest wart głębszej
uwagi i opowiedzenia o nim osobno, w całym numerze „Biuletynu
Zdrowia”. Drugi powód jest taki, że w porównaniu z innymi wita-
minami z grupy B i nie tylko, witamina B12 jest wyjątkowa pod wie-
loma względami, przede wszystkim pod względem tego, że proces
jej metabolizmu i przemian jest dużo bardziej złożony. Niech jedna
rzecz pójdzie nie tak – co u wielu ludzi się dzieje – a już czekają nas
problemy z niskimi stężeniami we krwi, a co za tym idzie objawami
niedoboru.

Niedobór B12 nie jest jakąś dziwaczną, niepoznaną przypadło-

ścią. Na ten temat pisze się właściwie w każdej książce medycznej, a
przyczyny i sposoby radzenia sobie z nią – są dobrze poznane w li-
teraturze. Jednakże niedobór tej witaminy jest znacznie, znacznie
częstszy niż zdają sobie sprawę lekarze, dietetycy i wreszcie zwykli
ludzie, chorzy lub zdrowi. Zacznijmy jednak od początku.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-5-

Niedobór częstszy, niż się sądzi

Ważne, by zrozumieć pewną kwestię związaną z niedoborem.

Mianowicie autorzy wielu badań zbyt nisko oszacowują występowa-
nie niedoborów B12, bo wiele osób z niedoborem ma „normalny” po-
ziom. Dlaczego wziąłem słowo ‘normalny’ w cudzysłów w
kontekście tego, co badania pokazują? Dlatego, że nie wiadomo do
końca, jaka powinna być norma! Oto, co w „BMJ”, prestiżowym cza-
sopiśmie medycznym, piszą naukowcy

Istnieje coś takiego jak podkliniczny niedobór danej substancji,

w tym wypadku witaminy B12. Nie jest on w żaden sposób znorma-
lizowany

, co oznacza, że lekarze po prostu nie zwracają uwagi na

fakt, że dane niskie stężenie B12 we krwi może być przyczyną na-
szych rozmaitych problemów ze zdrowiem (w dalszej części opisuję,
jakie problemy może dawać niedobór lub niskie poziomy B12).

A. Hunt i in., Vitamin B12 deficiency, BMJ. 2014 Sep 4;349.

Devalia V, Hamilton M, Molloy A. Guidelines for the diagnosis and treatment of cobalamin and folate disor-

ders. Br J Haematol 2014;166:496-513.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-6-

Przyjmując obecne (zaniżone!) normy (czyli 200 pg/mL – to ofi-

cjalnie jest jeszcze norma ), to sytuacja wygląda tak. Badacze Uni-
wersytetu Tufts, po przeanalizowaniu danych z badania pod nazwą
Framingham Offspring zakrojonego na szeroką skalę, ustalili, że pra-
wie 40 uczestników tego badania w wieku 26-83 lat miało poziom
B12 w dolnej granicy normy. Tylko właśnie w tej dolnej granicy
normy bardzo wielu ludzi zaczyna doświadczać neurologicznych
objawów niedoboru B12. Prawie 9% uczestników badania miało zde-
cydowany niedobór, a 16% wykazywało stan prawie niedoborowy.
Co jednak było jeszcze bardziej zaskakujące dla naukowców, niski
poziom B12 był tak samo w młodej populacji, co i w starszej! A za-
skoczyło to naukowców, bo niedobór B12 to w domyśle przypadłość
ludzi starszych. Okazuje się, że nie do końca tak jest. Natomiast to
fakt, ludzie zwłaszcza w podeszłym wieku mają niedobory B12. Ze
wszystkich zaś hospitalizowanych pacjentów w podeszłym wieku,
niedobór B12 dotyczy aż 40%. W kontekście tych danych, jakie są
szanse, że i u Ciebie, drogi Czytelniku, występują niedobory? Lub
niskie poziomy mieszczące się w normie oficjalnej, ale dające objawy
kliniczne niedoboru? Szanse na to – są dość spore, stąd konieczność
napisania niniejszego numeru.

Mówiąc o niedoborze, co z weganami? Ponad 80% długoletnich

wegan, którzy nie suplementują B12, ma niedobór tej witaminy. W
przypadku wegetarian, procent ten wynosi 50%. Zrobiono badanie

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-7-

na populacji tajskiej. Mężczyźni i kobiety na diecie z produktami
zwierzęcymi mieli stężenie 490 oraz 500 pg/mL, a mężczyźni i ko-
biety na diecie wegetariańskiej mieli stężenie 117 i 153 pg/mL. Dro-
dzy państwo, takie stężenia to bardzo, bardzo niskie wartości!
Narażają na ryzyko objawów. O prawidłowych stężeniach będzie w
dalszej części.

W r. 2009 CDC wydało raport, w którym stwierdzono, że niedo-

bór B12 wśród ludzi powyżej 50 lat występuje u 1 osoby na 31. Ale
wrócę ponownie do tej normy, którą wyżej wziąłem w cudzysłów.
Otóż wszystko to są liczby dość zaniżone. W rzeczywistości problem
jest poważniejszy. Dlatego, że obecnie wciąż za niedobór uznaje się
poziom poniżej 200 pg/mL, podczas gdy jest dobrze udokumento-
wane naukowo, że osoby mające poziom B12 między 200 a 350
pg/mL – doświadczają objawów niedoboru. Oznacza to, że jeśli ktoś
nieświadomy bada sobie stężenie B12 i na wynikach widzi „w nor-
mie”, to werdykt lekarza czy diagnosty laboratoryjnego jest taki, że
problemy ze zdrowiem nie biorą się z tego niedoboru, bo go nie ma.
Błąd, niedobór jest.

Dlaczego prawidłowy poziom B12
jest tak krytycznie ważny dla zdrowia

i dlaczego dość trudno uzyskać zdrowe

stężenie tej witaminy we krwi

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-8-

Aby zrozumieć, dlaczego niedobór B12 może poważnie, ale to

poważnie zaszkodzić zdrowiu, oraz dlaczego ten niedobór jest tak
powszechny, w tym celu trzeba wiedzieć coś niecoś, czym są wita-
miny – i dlaczego B12 jest królową witamin, jest wyjątkowa.

Do przeżycia i utrzymania zdrowia organizm nasz potrzebuje 13

różnych witamin. Cząsteczki te uczestnicą w tysiącach reakcji che-
micznych, których celem jest na przykład tworzenie tkanek i narzą-
dów, dostarczanie energii z pożywienia, usuwanie toksyn i tak
zwanego szlamu metabolicznego, ochrona przed zakażeniami, na-
prawa uszkodzeń i urazów, a także umożliwienie komunikacji mię-
dzy komórkami.

I podobnie jak większość witamin, witamina B12 musi być co-

dziennie dostarczana z jedzeniem. Warto zwrócić uwagę na to, że
główną przyczyną braku witaminy B12 jest właśnie jej zbyt mała ilość
w spożywanych produktach. Stan ten może być skutkiem niskiej
konsumpcji produktów zwierzęcych wynikających na przykład z
weganizmu lub wegetarianizmu i przekonań religijnych. Tu muszę
powiedzieć, że moim zadaniem jest przedstawienie obiektywnej wie-
dzy, a nie to, aby kogoś przekonywać do swoich racji. Osobiście nie
jestem ani weganem, ani wegetarianinem, lecz nie mam – w przeci-
wieństwie do wielu ludzi – wewnętrznej potrzeby mówić komuś, że
jeśli jest weganem, to źle robi i powinien jeść na przykład jajka czy
sery. To jest indywidualna decyzja każdego człowieka. Ja zwracam

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-9-

tylko uwagę, co ustalono naukowo, czyli co jest prawdą, jak wygląda
rzeczywistość. A wygląda tak właśnie, że brak spożycia produktów
pochodzenia zwierzęcego jest jedną z głównych przyczyn niedoboru
witaminy B12 we krwi lub stężenia w dolnej granicy normy, co – jak
wcześniej wytłumaczyłem – już daje objawy niedoboru, czasami bar-
dzo poważne objawy.

Weźmy jeszcze pod uwagę to: jeśli jemy mało produktów pocho-

dzenia zwierzęcego lub nie jemy ich w ogóle, a w tym samym czasie
mamy osłabione wchłanianie tej witaminy z żywności (co dotyczy
wielu ludzi), wtedy niedobór się nasila.

B12 jest jedną z 13 witamin, jakich organizm potrzebuje. Działa

pod wieloma względami podobnie jak reszta witamin, ale pod kil-
koma względami B12 jest osobliwa. I niektóre z tych różnic powo-
dują, że milionom ludzi na świecie po prostu jej brakuje.

Na czym polega najważniejsza z różnic? Aby z ust, przez które

dostaje się jedzenie, witamina B12 weszła do krwiobiegu, a potem
dalej do tkanek takich jak neurony, to przedtem musi przejść bardzo
złożony szlak metaboliczny, bardzo złożoną drogę, a złożoność po-
lega na tym, że na drodze tej często pojawiają się przeszkody trudne
do pokonania.

Oto uproszczona droga, jaką witamina B12 musi pokonać, zanim

dostanie się do naszej krwi, czyli tam, gdzie jest potrzebna.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-10-

1. Witamina B12 w produktach spożywczych związana jest
z białkami zwierzęcymi. Oznacza to, że pierwszym krokiem
jest uwolnienie jej z tych białek. Aby oddzielić B12 od białek,
potrzebny jest enzym o nazwie pepsyna. Pepsyna zaś jest
aktywna (czyli obecna i działająca) tylko, jeśli pH wynosi
między 2,0 a 3,0. Im wyższe pH środowiska żołądkowego,
tym mniej aktywna pepsyna. Przy pH powyżej 5,0 pepsyna
jest całkowicie nieaktywna. Wynika z tego prosty wniosek:
jeśli pH żołądka jest zbyt wysokie w momencie zjadania po-
siłku zawierającego B12, wtedy organizm nie uzyskuje do-
stępu do tej witaminy już na tym początkowym etapie.

2. Ale to nie wszystko. Żołądek musi jeszcze prawidłowo
wydzielać czynnik wewnętrzny (intrinsic factor), czyli
białko, które idzie z żołądka do jelit, gdzie musi być obecne
do prawidłowego wchłaniania się B12.

3. Jeśli żołądek prawidłowo wydziela czynnik wewnętrzny,
wówczas łączy się on w jelitach z B12 przy małej pomocy
proteazy trzustkowej, a następnie transportuje witaminę do
ostatniego odcinka jelita cienkiego, czyli jelita krętego. A tu
znów komórki, które wyściełają jelito kręte, zawierają recep-
tory, które przyłączają się do kompleksu witamina-czynnik
wewnętrzny, przenosząc go do krwiobiegu.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-11-

4. W krwiobiegu kolejne białko zwane transkobalaminą II
przenosi witaminę B12 to różnych komórek organizmu, a
potem transportuje ewentualny nadmiar do wątroby na
przechowanie.

Ten złożony proces metabolizmu witaminy B12, znacznie bar-

dziej złożony od pozostałych witamin, może się załamać na każdym
etapie. Dość częstym załamaniem procesu jest etap żołądka, który
wydziela niedostateczną ilość kwasu solnego, co powoduje zbyt wy-
sokie pH, aby żołądek mógł skutecznie odłączyć witaminę B12 od
białek. Problem ten nasilają nagminnie przepisywane leki o nazwie
inhibitory pompy protonowej oraz leki na zgagę, dostępne bez re-
cepty na stacjach benzynowych czy aptekach.

Sami lekarze w okresie nauczania otrzymują bardzo małą wie-

dzę na temat witaminy B12. Do dziś, choć to się pewnie wkrótce
zmieni, kojarzy się niedobory lub niskie stężenia B12 ze schorzeniami
związanymi z krwią. Na przykład makrocyotza – stan, kiedy wiel-
kość czerwonych krwinek przewyższa górną granicę normy, a przy-
czyną tego może być niedokrwistość z niedoboru właśnie B12. A
przecież dobrze wiadomo już, nawet w poważnych książkach od
dość dawna się o tym pisze, że niedobory B12 lub niskie stężenia tej
witaminy objawiają się wieloma innymi problemami! Jednym z ob-
szarów, który ulega szkodzie wtedy, są funkcje neurologiczne orga-
nizmu.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-12-

W każdym razie, jak można wywnioskować z powyższych eta-

pów metabolizmu B12, problemem niekoniecznie jest niedobór jej w
diecie, tylko fakt, że organizm nie radzi sobie z wchłanianiem tej wi-
taminy. Wystarczy, że ktoś ma zwykły refluks! Albo zażywa leki (w
dalszej części podaję, o które chodzi)! Albo wystarczy, że ktoś ma
zbyt dużą ekspozycję na rtęć, co jest poważnym problemem w dzi-
siejszym świecie, gdyż rtęć zaburza zdolność B12 do przekroczenia
bariery krew-mózg i dotarcia do neuronów, które jej potrzebują.

Witamina B12, a raczej odpowiednio wysokie jej stężenia we

krwi, jest krytycznie ważna dla funkcji neurologicznych. Na przy-
kład, z jej udziałem następuje synteza funkcyjnych osłonek mielino-
wych i synteza choliny, prekursora neurotransmitera zwanego
acetylocholiną. Działania te zaś wspierają zarówno obwodowe, jak i
mózgowe aspekty funkcji neurologicznych. Jeśli tego brakuje (z po-
wodu niskich stężeń B12 we krwi), wtedy człowiek ma skłonność do
odczuwania mrowień w dłoniach i stopach oraz drętwienia kończyn,
utraty pamięci, depresji, zmian osobowościowych, zawrotów głowy
i utraty równowagi, a ostatecznie nawet całkowitej demencji, co się
zdarza u ludzi w średnim już wieku, u których długo utrzymywały
się niskie poziomy B12. Tu przypomina mi się historia mamy, która
z miesiąca na miesiąc miała coraz to bardziej niepokojące drętwienia
dłoni, w końcu tak mocne, że pojawiał się ból, który wybudzał ze snu.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-13-

Wyniki badań wskazały na niedobór B12 (141 pg/mL). Mama rozpo-
częła najpierw leczenie zastrzykami z B12, potem przeszła na suple-
mentację doustną i w ciągu niecałych trzech miesięcy drętwienie
dłoni zaczęło wyraźnie ustępować, dziś mama nie ma tego pro-
blemu, a zmagała się z nim dwa i pół roku.

Inny przykład skutków niskich poziomów B12 to stan kości. Jeśli

przy stężeniu >320 ryzyko względne osteoporozy jest małe (1), to
przy stężeniu 210-320 ryzyko względne wynosi… 4,8, a przy stężeniu
poniżej 210 – ryzyko względne wynosi 9,5

A oto kompletna lista układów, które cierpią przy niedoborze

lub niskich stężeniach B12, to:

 układ neurologiczny (odrętwienie, mrowienie, uczucie pie-

czenia w kończynach, problemy z równowagą i porusza-
niem się, skłonność do upadków, ogólne osłabienie,
drgawki, problemy z koncentracją i skupieniem uwagi, za-
pominalstwo, demencja, depresja, choroby psychiczne,
psychozy, nietrzymanie moczu, bóle głowy, pogorszenie
się wzroku);

Dhonukshe-Rutten, R.A.M., Lips, M., de Jong, N., et al., 2003. J. Nutr. 133, 801–807

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-14-

 układ hematologiczny, czyli krew (zmęczenie, osłabienie,

anemia, duszność, powiększona śledziona lub wątroba, po-
większenie krwinek czerwonych);

 układ odpornościowy (słabe gojenie się ran, zwiększona

podatność na zakażenia, zwiększone ryzyko raka, słaba
produkcja przeciwciał po przyjęciu dowolnej szczepionki);

 układ krwionośny (choroba wieńcowa, zawał serca, zato-

rowość płucna, zakrzepica żył głębokich, mini udary,
udar);

 układ żołądkowo-jelitowy (niestrawność, ból brzucha, za-

parcia, biegunka, refluks żołądkowo-przełykowy);

 układ mięśniowo-szkieletowy (złamania kości, osteopo-

roza, stłumiona aktywność osteoblastów, czyli komórek,
które budują nowe kości);

 układ moczowo-płciowy (nieprawidłowe wyniki PAP, nie-

trzymanie moczu, impotencja, bezpłodność).

Krótko mówiąc, niedobór B12 może naruszyć funkcjonowanie

prawie każdego elementu organizmu człowieka.

Czy powinieneś, powinnaś się martwić
niedoborami B12?

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-15-

Teraz omówię, po czym poznać, czy mamy niedobór B12, czy je-

steśmy jedną z ofiar tej cichej, niewidocznej epidemii – a jeśli tak, to
co z tym zrobić.

Tu chciałbym tylko dodać: należy pamiętać, że jeśli się okaże, że

nasze problemy wynikają z niedoboru B12, to w zasadzie jest to do-
bra wiadomość! Dlaczego? Dlatego, że niedobór ten bardzo łatwo
usunąć, a co za tym idzie – łatwo usunąć objawy. A co więcej, koszt
niwelowania niedoboru jest bardzo tani, zważywszy na to, jak bar-
dzo może nam się poprawić na zdrowiu.

Oczywiście im szybciej wykryty niedobór lub niskie stężenia B12

we krwi, tym lepiej. Na poprawę czeka się od kilku tygodni do kilku
miesięcy, zależnie od rodzaju schorzenia czy dolegliwości oraz dłu-
gości trwania, a w przypadku niektórych schorzeń (jak przewlekłe
zmęczenie) odczuwa się poprawę w ciągu 24 godzin.

W przypadku objawów z niskich stężeń lub niedoborów, nie ist-

nieją pojedyncze objawy, tak jak na przykład przy skręconej kostce
czy odrze. Nie ma jednego, charakterystycznego objawu typu czer-
wona wysypka czy spuchnięty staw, co by pozwalało lekarzowi (lub
samemu pacjentowi nawet) na szybką diagnozę. Zamiast tego, nie-
dobory B12 objawiają się na wiele różnych sposobów, gdy rola tej wi-
taminy jest bardzo szeroka. Poniżej są pytania wskazujące na
czynniki ryzyka i objawy często powiązywane z niedoborami B12.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-16-

Zliczaj punkty według instrukcji, a potem zinterpretujemy liczbę,
jaka wyszła.

1. OBJAWY NEUROLOGICZNE. Jeśli masz jeden z poniższych

objawów, przyznaj sobie dwa punkty. Jeśli masz więcej niż jeden ob-
jaw, wtedy za każdy dodatkowy objaw przyznaj sobie jeden punkt.

 Czy odczuwasz czasami mrowienie, czyli drobne ukłucia,

drętwienie, cierpnięcie w dłoniach, stopach, nogach, ramio-
nach?

 Czy odczuwasz osłabienie siły ramion i/lub nóg?

 Czy odczuwasz zamroczenia lub zawroty głowy?

 Czy masz skłonność do upadania na ziemię lub upadasz

często?

 Czy zauważyłeś u siebie problemy z pamięcią lub myśle-

niem: na przykład, zwiększone trudności z zapamiętywa-
niem imion lub dat, albo nawet kłopoty z liczeniem liczb
lub pieniędzy?

 Czy masz kłopoty z orientacją, gdzie dokładnie znajdują się

poszczególne części Twojego ciała, jeśli nie patrzysz? Na
przykład, gdy idziesz nocą i nie widzisz stóp – czy sprawia
Ci to dyskomfort?

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-17-

 Czy masz zaburzone czucie lub postrzeganie bólu?

 Czy lekarz kiedykolwiek zwrócił Ci uwagę, że masz spa-

styczność mięśni? (Niedobór koordynacji i nadmierne
skurcze mięśni)?

 Czy cierpisz na nietrzymanie moczu lub kału?

 Czy cierpisz na impotencję?

 Czy masz upośledzony wzrok lub doświadczasz utraty

wzroku?

2. OBJAWY PSYCHICZNE. Jeśli masz jeden z poniższych obja-

wów, przyznaj sobie dwa punkty. Jeśli masz więcej niż jeden objaw,
wtedy za każdy dodatkowy objaw przyznaj sobie jeden punkt.

 Czy doświadczyłeś nietypowych zmian w osobowości? Na

przykład, Twoi znajomi czasami mówią, że zachowujesz
się jak nie Ty. Albo czy zauważasz, że jesteś bardziej draż-
liwy, porywczy, nerwowy niż zwykle?

 Czy jesteś wyjątkowo apatyczny lub przygnębiony, lub czy

zdiagnozowano u Ciebie kiedykolwiek depresję, w tym de-
presję poporodową? Czy miałeś kiedykolwiek myśli samo-
bójcze?

 Czy zdarzyło Ci się doświadczyć halucynacji lub urojeń?

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-18-

 Czy kiedykolwiek rozpoznano u Ciebie dowolną postać

psychozy lub chorobę umysłową, w tym schizofrenia i za-
burzenia dwubiegunowe?

 Czy zauważyłeś, że reagujesz nieco paranoicznie na czyny

lub zamiary innych ludzi?

3. OZNAKI HEMATOLOGICZNE. Jeśli masz jedną z poniż-

szych oznak, przyznaj sobie dwa punkty. Jeśli masz więcej niż jedną
oznakę, wtedy za każdą dodatkową oznakę przyznaj sobie jeden
punkt.

 Czy Twój lekarz kiedykolwiek stwierdził, że Twoje czer-

wone krwinki są powiększone (makrocytoza)?

 Czy Twój lekarz kiedykolwiek stwierdził, że Twoje czer-

wone krwinki są zbyt małe, że masz niedobór żelaza lub
anemię z niedoboru żelaza?

 Czy Twój lekarz kiedykolwiek stwierdził, że masz anemię

inną niż z niedoboru żelaza (mała liczba krwinek lub niska
hemoglobina)? Albo że mas niski poziom płytek krwi bądź
niską liczbę białych krwinek?

4. CZYNNIKI RYZYKA ŻOŁĄDKOWO-JELITOWE. Jeśli masz

jeden z poniższych czynników, przyznaj sobie dwa punkty. Jeśli

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-19-

masz więcej niż jeden czynnik, wtedy za każdy dodatkowy czynnik
przyznaj sobie jeden punkt.

 Czy rozpoznano u Ciebie zapalenie i/lub zanik (atrofię)

błony śluzowej żołądka?

 Czy rozpoznano u Ciebie niską ilość soku żołądkowego?

(Czyli podwyższone pH żołądka)?

 Czy dolega Ci zapalenie żołądka bądź jelit?

 Czy dolegają Ci wrzody?

 Czy rozpoznano u Ciebie refluks?

 Czy rozpoznano u Ciebie stany przedrakowe żołądka lub

jelit lub nowotwór tych narządów?

 Czy przechodziłeś częściową lub całkowitą gastrektomię,

pomostowanie żołądka w celu utraty nadmiaru tkanki
tłuszczowej lub częściowe bądź całkowite usunięcie jelita
krętego (ostatnia część jelita cienkiego)?

 Czy rozpoznano u Ciebie jakiś zespół złego wchłaniania

(chorobę Crohna, nieswoiste zapalenie jelit, zespół jelita
drażliwego lub celiakię)?

 Czy ktoś w Twojej rodzinie miał niedokrwistość złośliwą?

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-20-

 Czy rozpoznano u Ciebie tasiemca lub inne pasożyty

układu pokarmowego?

5. OGÓLNE CZYNNIKI RYZYKA. Za każdy obecny z poniż-

szych czynników, przyznaj sobie jeden punkt.

 Czy masz 60 lat lub więcej?

 Czy dolega Ci choroba tarczycy lub choroba autoimmuno-

logiczna, na przykład toczeń, cukrzyca insulinozależna,
reumatoidalne zapalenie stawów, zapalenie tarczycy Has-
himoto, choroba Gravesa, choroba Addisona?

 Czy kiedykolwiek miałeś nowotwór? Czy przechodziłeś

chemioterapię lub radioterapię?

 Czy jesteś weganem lub wegetarianinem lub stosujesz

dietę makrobiotyczną bądź surową?

 Czy nadużywasz alkoholu?

 Czy zażywasz którykolwiek z następujących leków: inhibi-

tory pompy protonowej (omeprazol, nexium, prevacid,
protonix), blokery receptora H2 (ranitydyna, pepcid, taga-
met, axid), metformina, leki przeciwdrgawkowe (fenyto-
ina, fenobarbital), suplementy z potasem, pigułki
antykoncepcyjne, kolchicynę, neomycynę, metotreksat,
cholestyraminę, colestypol lub kwas aminosalicylowy?

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-21-

6. INNY OZNAKI/OBJAWY CZĘSTO POWIĄZYWANE Z NIE-

DOBOREM B12. Za każdy obecny z poniższych czynników lub obja-
wów, przyznaj sobie jeden punkt.

 Czy często dolega Ci zmęczenie, brak energii lub ogólne

osłabienie?

 Czy doświadczyłeś nagłej utraty wagi lub utraty apetytu?

 Czy dolegają Ci bóle w klatce piersiowej lub duszności

(brak tchu) przy lekkim wysiłku, jak na przykład droga od
łóżka do toalety lub kuchni?

 Czy odczuwasz obolałość języka, czy ma on stan zapalny

lub jest mięsisto czerwony?

 Czy dolegają Ci szumy uszne?

 Czy dolega Ci bezpłodność?

Naprawdę – to wszystko mogą być objawy niedoboru lub ni-

skich poziomów B12 bądź też czynniki ryzyka tego niedoboru. W cie-
kawej pracy

opublikowanej w czasopiśmie „BMJ” naukowcy piszą:

A. Hunt i in., Vitamin B12 deficiency, BMJ. 2014 Sep 4;349.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-22-

W tej samej pracy naukowcy wskazują dokładniej, na jak wiele

funkcji organizmu ma wpływ niedobór lub niskie poziomy B12. Kto
zna angielski, tego zachęcam do przeczytania artykułu, odsyłacz do
literatury w stopce.

Dlaczego ocena na podstawie powyższej listy jest ważna? Dla-

tego, że jednym ze sposobów oceny, czy dany człowiek ma niedobór
B12, jest właśnie rozpoznanie objawów, jakie powoduje niedobór
B12. Badanie krwi jest drugim ze sposobów i z reguły powinien na-
stępować wtedy, gdy zauważamy u siebie objawy kliniczne (opisane
wyżej) w celu potwierdzenia przypuszczeń.

Dobrze, liczyliśmy punkty. Teraz należy podsumować wszyst-

kie, jakie naliczyliśmy z powyższych pytań. Oto, jak je interpretować.

NISKIE RYZYKO: mniej niż 3 punkty.

ŚREDNIE RYZYKO od 3 do 6 punktów.

DUŻE RYZYKO: 7 i więcej punktów.

Jest to oczywiście ryzyko niedoboru lub zbyt niskich stężeń B12

we krwi.

Jeśli jesteś w grupie niskiego ryzyka i jeśli nie masz dolegliwości

opisanych pod poniższym śródtytułem, to najprawdopodobniej

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-23-

masz prawidłowe stężenie B12 we krwi. Tu jednak należy pamiętać,
że z wiekiem stężenie B12 będzie spadać – co oznacza, że zdrowy
poziom, który jest dzisiaj, nie gwarantuje, że za rok nie będzie brako-
wać B12. Należy więc być świadomym wyżej wymienionych scho-
rzeń i zachować czujność.

Jeśli jesteś w grupie średniego ryzyka, musisz zrobić badanie

krwi. Jeśli niedobór B12 jest przyczyną Twoich objawów, to fakt, że
zorientowałeś się o tym wcześnie pozwoli na całkowite cofnięcie ob-
jawów.

Jeśli jesteś w grupie dużego ryzyka, to nie ma czasu do stracenia,

czym prędzej potrzebne jest potwierdzenie niedoboru poprzez bada-
nie i podjęcie leczenia.

Schorzenia, które zwiększają ryzyko niedoboru

Niezależnie od wyników, jakie uzyskałeś, wskazane jest zrobić

sobie badanie, jeśli masz którekolwiek z poniższych schorzeń:

 demencja, choroba Alzheimera,
 stwardnienie rozsiane,
 autyzm,
 jakakolwiek choroba neurologiczna,
 jakakolwiek choroba psychiczna,
 neuropatia obwodowa,
 jakakolwiek postać anemii,

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-24-

 AIDS,
 zapalenie nerwu wzrokowego lub atrofia optyczna,
 zwyrodnienie plamki żółtej,
 zastoinowa niewydolność serca,
 hiperhomocysteinemia,
 cukrzyca typu 1,
 zawroty głowy,
 fibromialgia,
 zespół przewlekłego zmęczenia,
 spondyloza szyjna,
 impotencja,
 przewlekłe bóle,
 zatorowość płucna,
 alkoholizm,
 choroby serca,
 zakrzepica żył głębokich.

Co trzeba wiedzieć o badaniu stężenia B12

Ściślej, bada się stężenie witaminy B12 w surowicy lub osoczu

heparynowym, ale to nie jest istotne dla nas, tylko dla lekarza. Że
badanie warto sobie zrobić, to – myślę – jest już oczywiste z powyż-
szych informacji. Zwłaszcza warto, że jest po prostu tanie, kosztuje
20-30 zł co najwyżej, a na wynik czeka się jeden dzień.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-25-

Tu warto zwrócić uwagę, że zanim pobiegniemy do apteki po

suplement z B12, przedtem należy zrobić badanie, jeśli wyszło z po-
wyższych informacji, że jest ono wskazane. W przeciwnym wypadku
na przykład przez miesiąc będziemy brać B12, poziom się podniesie,
pójdziemy na badanie i się okaże, że stężenie jest w porządku, a ob-
jawy nadal są. Ano są, bo minął dopiero miesiąc. Takie zachowanie
może lekarze zdezorientować i nie podejmie on żadnych kroków. A
zatem – zaczynamy od badania.

Teraz informacja o jednostkach, bo różne laboratoria podają na

karcie wyników różne jednostki. W wypadku B12, będzie to albo
ng/L – nanogramy na litr, albo pg/mL – pikogramy na mililitr. Uła-
twienie polega na tym, że ng/L = pg/mL, czyli na przykład stężenie
300 ng/L jest równe stężeniu 300 pg/mL.

Jak wspomniałem wyżej, nie ma wśród naukowców w pełni

zgodnego stanowiska w sprawie normalnego, czyli prawidłowego
przedziału stężeniowego dla witaminy B12. Oficjalnie uznane prawi-
dłowe wyniki w sposób oczywisty manifestują się poprzez objawy
niedoboru B12. Z tego powodu nie należy zwracać uwagi na to, że z
karty wyników badania może wynikać, że stężenie mamy w normie.

To znaczy, gdy ktoś ma 200 pg/mL, to oficjalnie jest z nim

wszystko w najlepszym porządku! W praktyce jednak – tak niski po-
ziom może być przyczyną niejednego problemu zdrowotnego, wi-
docznego i dopiero co narastającego.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-26-

Z przeglądu literatury naukowej

5,6,7

wynika, że dolną granicą

normy powinno być stężenie nie 200, lecz 450 pg/mL. Dlaczego? Z
prostego powodu: w płynie mózgowo-rdzeniowym zaczynają wy-
stępować niedobory wtedy, gdy stężenie we krwi jest poniżej 550
pg/mL. A w związku tym wskazane nawet by było, aby stężenie wy-
nosiło 550 lub więcej. W przypadku zaś osób starszych, stężenie to
powinno być bliższe 1000 pg/mL, aby zachować funkcje mózgu i
układu nerwowego oraz zapobiec ich chorobom.

Zachęca się także do badania nie tylko stężenia kobalaminy

(czyli tego badania, o którym mowa w powyższych akapitach), ale
również badania stężenia kwasu metylomalonowego i holotransko-
balaminy. Jednak doświadczenie naukowców, którzy poświęcają
swoją karierę zawodową badaniom nad B12 pokazują, że jeśli pod-
niesiemy stężenie B12 do minimum 450 pg/mL, to u znakomitej
większości ludzi nie jest potrzebne badanie kwasu metylomalono-
wego i holotranskobalaminy.

VanTiggelen, C. J. M., et al. Assessment of vitamin-B12 status in CSF. American Journal of Psychiatry

141, 1:136–7, 1984.

itsuyama, Y., Kogoh, H. Serum and cerebrospinal fluid vitamin B12 levels in demented patients with CH3-

B12 treatment-preliminary study. Japanese Journal of Psychiatry and Neurology 42, 1:65–71, 1988.

VanTiggelen, C. J. M., Peperkamp, J. P. C., TerToolen, J. F. W. Vitamin-B12 levels of cerebrospinal fluid in

patients with organic mental disorder. Journal of Orthomolecular Psychiatry 12:305–11, 1983.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-27-

A zatem do zapamiętania jest bardzo ważna informacja: miano-

wicie taka, że warto, aby stężenie B12 było co najmniej na poziomie
450 pg/mL. Gdy jest poniżej, warto podjąć zmiany w diecie i suple-
mentacji, aby zwiększyć poziom. A czy przypadkiem nie jest to zbyt
dużo? Cóż, krótko: absolutnie nie jest to zbyt dużo. Witamina B12 jest
wręcz nieprawdopodobnie bezpieczna. Niedobory lub niskie stęże-
nia zaś – są bardzo niebezpieczne. W książce A. Szczeklika Choroby
wewnętrzne w tomie II jako górna granica normy jest podane 1000
pg/mL, ale w innych podręcznikach można znaleźć także 110
pg/mL.

Wyszło, że mamy niedobór. Co teraz?

W niektórych wypadkach, aby szybko usunąć wykryty bada-

niem niedobór, najlepiej sprawdzają się zastrzyki z witaminą B12, a
zwłaszcza wtedy, gdy obecne są już objawy neurologiczne. Żadna
inna metoda nie równa się skuteczności w usuwaniu niedoborów jak
zastrzyki. Częstość zastrzyków ustala lekarz na podstawie proto-
kołu. Igły, a w zasadzie igiełki, są bardzo drobne, dzięki czemu za-
strzyki są ledwo co odczuwalne. A co więcej, są na tyle łatwe i proste,
że można je sobie robić samemu w domu. Po takiej wstępnej terapii
zastrzykami, utrzymanie B12 we krwi na odpowiednio wysokim po-
ziomie odbywa się poprzez terapię suplementacyjną. Trzeba jednak
śledzić, czy suplementacja działa i stężenie we krwi nie spada z po-

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-28-

wrotem do niskich poziomów. Oczywiście, jeśli udajemy się do leka-
rza, to musi on mieć wiedzę na temat B12, na temat zaniżonych norm,
na temat prawidłowego leczenia.

A czy samą dietę nie można sobie pomóc?

Większość przypadków niedoborów nie wynika z diety ubogiej

w B12, tylko z problemów z wchłanianiem tej witaminy. Organizm,
choć dostaje witaminę, nie potrafi jej wykorzystać. Dlatego aby móc
odpowiedzieć na to pytanie, należy rozpoznać przyczynę niedoboru
B12. Jeśli jest nią na przykład niedobór czynnika wewnętrznego IF
lub jakiekolwiek inne obecne schorzenie, które narusza przemiany
B12 w układzie pokarmowym, to rzeczywiście – dieta bogata w B12
nie rozprawi się z niskimi stężeniami we krwi! Przyczynę rozpoznać
może oczywiście tylko lekarz. Człowiek sam może wprawdzie
wstępnie rozpoznać – po czynnikach, jakie wymieniłem wyżej, a
które predysponują do niedoborów. Jednak jest ryzyko, że sami sobie
trafnej diagnozy nie postawimy z powodu braku doświadczenia le-
karskiego. Jeśli zaś nie mamy problemów z wchłanianiem B12, to
wskazana jest optymalizacja diety pod względem produktów boga-
tych w tę witaminę. O tym, w jakich produktach jest dużo B12,
można bez kłopotu przeczytać w sieci, do czego zachęcam – lub do
zajrzenia do tabel wartości odżywczych produktów spożywczych,
które nie raz polecałem we wcześniejszych numerach.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-29-

Dobrze, a co, gdy niedobory wynikają z problemów z wchłania-

niem? Wtedy ratujemy się suplementami.

Najlepsze suplementy przy niedoborze B12
i problemach z wchłanianiem z żywności

Najpierw podkreślę jeszcze raz: leczenie niedoborów najlepiej

jest robić poprzez zastrzyki z B12, gdyż ta metoda najszybciej upora
się z problemem. Po czasie, jaki wyznaczy lekarz, kontynuację można
robić poprzez suplementy – jeśli mamy problemy z wchłanianiem
(które ma większość ludzi z niedoborem B12) z diety. Jeśli nie mamy
problemu z wchłanianiem z diety (ponownie – lekarz to rozpoznaje),
wtedy po uprzednim wyrównaniu poziomów poprzez terapię za-
strzykami powinna wystarczyć optymalizacja diety – jedzenie więk-
szej ilości produktów bogatych w B12. Gdy zaś mamy niedobory z
powodu problemów z wchłanianiem, trzeba sięgnąć po suplementy.

I teraz zagwozdka: bo jaki suplement wybrać! Są na rynku cztery

formy witaminy B12: cyjanokobalamina, hydroksykobalamina, ade-
nozylokobalamina, metylokobalamina.

Cyjanokobalamina, czyli ta forma, którą najczęściej się sprzedaje,

jest formą syntetyczną, której unikamy. Jest wprawdzie tania, ale wy-
maga od organizmu perfekcyjnego szlaku jej metabolizmu. Słowem,
jest bardzo wymagająca. Czyli nieodpowiednia dla osób z proble-

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-30-

mami z wchłanianiem. Organizm taki nie radzi sobie z przekonwer-
towaniem cyjanokobalaminy w formy aktywne, czyli metylokobala-
minę i etylokobalaminę. W związku z tym, skoro na rynku są do
kupienia – za niewiele więcej – formy już aktywne lub łatwiejsze w
metabolizmie, to po co kupować cyjanokobalaminę?

Hydroksykobalamina to naturalna forma B12. Jej metabolizm i

przemiana do form aktywnych jest już dużo łatwiejszy niż w wy-
padku cyjanokobalaminy. Hydroksykobalamina jest skuteczna u
znacznej części ludzi, ale nie u wszystkich. Organizm niektórych
osób dalej nie potrafi przemienić hydroksy w metylo i etylo. Na przy-
kład chodzi o osoby, które mają dysfunkcje procesu metylacji (wyni-
kającą z genetycznych uwarunkowań – o czym pisałem już dawno
temu w innym numerze) lub obecne dysfunkcje neurologiczne.
Osoby takie potrzebują dwóch pozostałych form B12.

Te dwie pozostałe formy to metylokobalamina i adenozylokoba-

lamina. Pismo The European Journal of Clinical Nutrition opublikowało
wnioski ekspertów, w których stwierdzono, że dla ludzi z niedobo-
rami formy metylokobalamina i adenozylokobalamina najskutecz-
niej likwidują niedobór. Dlaczego? Dlatego, że nie wymagają one
wysiłku ze strony organizmu w celu wykorzystania. Na przykład nie
wymagają prawidłowej produkcji czynnika wewnętrznego IF. To po
pierwsze. A po drugie: połączenie tych dwóch form skutecznie

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-31-

usuwa objawy niedoboru od strony neurologicznej oraz hematolo-
gicznej. Oznacza to, że każda z tych dwóch form ma inne funkcje, co
oznacza, że ich połączenie zapewnia najlepsze rozwiązanie pro-
blemu niedoboru B12 we krwi. W Polsce już bardzo łatwo kupić su-
plementy z metylokobalaminą i adenozylokobalaminą, zachęcam do
poszukania.

Bardzo ważne: w przypadku takiej terapii doustnej (suplemen-

tami) po wykryciu niedoboru lub niskich poziomów B12 we krwi,
witaminę w postaci suplementu należy przyjąć godzinę przed posił-
kiem lub godzinę po posiłku, aby uniknąć konkurujących wiązań wi-
taminy w pożywieniu.

Ale czy organizm sam nie wytwarza
sobie witaminy B12 w jelitach?

Owszem, wytwarza sobie. Ale nie w ilościach pokrywających

całkowite dzienne zapotrzebowanie. To znaczy, naukowcy ustalili,
że dziennie mikroorganizmy obecne w jelitach potrafią wytworzyć
witaminę B12 w ilości pokrywającej około 31% dziennego zapotrze-
bowania

. Z drugiej jednak strony do dziś nie wiadomo, na ile przy-

datna jest witamina B12 wytworzona w jelitach. Badania ludzkiego

Magnúsdόttir, S., Ravchee, D., de Crécy-Lagard, V., et al., 2015. Front. Genet. 6, 148–166.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-32-

kału wykazały bowiem, że tylko 19% tej witaminy jest wchłanialne
przez jelito

. W związku z tym jest absolutnie niezbędne, abyśmy wi-

taminę B12 dostarczali codziennie z dietą.

I teraz, w jakich produktach jest B12? Przytoczę kilka najwarto-

ściowszych książek naukowych, jakie istnieją, aby nikt nie miał wąt-
pliwości.

Albert, R.H., Stabler, S.P., 2008. Am. J. Clin. Nutr. 87, 1324–1335.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-33-

To oznacza, że jeśli w diecie nie mamy mięsa lub podrobów bądź

jakichkolwiek innych produktów pochodzenia zwierzęcego typu
jajka, naturalne jogurty lub sery, wtedy jest duże ryzyko, że bę-
dziemy mieć witaminę B12 we krwi w dolnej granicy normy – co jest
już sygnałem ostrzegawczym.

Powyższe oznacza, że pierwszym krokiem do uniknięcia niedo-

borów B12, a także niskich stężeń, które nie są oficjalnie niedoborem,
ale dają objawy chorobowe, jest spożywanie źródeł tej witaminy. Oto
wykaz oraz zawartość w μg/100 g.

Produkty mięsne: wołowina (1,38-3,17); mózg wołowy (10,10);

nerki wołowe (24,9); wątroba wołowa (83,13); drób (0,27-0,32); po-
droby wołowe (9,48); szynka (0,65-1,06); wieprzowina (0,43-1,11); in-
dyk (0,36-1,65);

Produkty mleczarskie: sery (0,29-2,28); jogurty naturalne (0,75).

Ryby, owoce morza: śledź (13,14); łosoś (3,26-4,48); pstrąg (6,3);

tuńczyk (2,55); małż jadalny (40,27); ostryga (16-19,13); krewetki
(1,21-1,87).

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-34-

Inne: jajka całe (0,89); białka jajek (0,09); żółtka jajek (1,95).

Witamina B12 znajduje się co prawda w cyjanobakteriach, na

przykład w spirulinie, przez co weganie i wegetarianie twierdzą, że
to im pokrywa zapotrzebowanie. Niestety, są w błędzie. Spirulina i
jakiekolwiek inne ewentualne roślinne produkty zawierają pseudo-
witaminę B12, która jest biologicznie nieaktywna, a co gorsza – może
pogarszać działanie prawdziwej witaminy B12

Koniecznie zmiany w odżywianiu się
przy niskich stężeniach witaminy B12

Najnowsze wydanie znakomitej i cenionej książki Krause’s Food

& The Nutrition Care Process n astronie 642 informuje, że dieta bogata
w białko (1,5 g na kilogram masy ciała) jest wskazana, aby usprawnić
pracę i funkcjonowanie wątroby oraz aby zwiększyć regenerację
krwi. Produkty, którymi szczególnie warto zwiększyć spożycie
białka, gdyż są dobrym źródłem B12, opisałem wcześniej w tym nu-
merze.

Oprócz powyższego, na czas zwalczania niskich stężeń B12 na-

leży jeść więcej zielonych warzyw liściastych, bo zawierają one natu-
ralny kwas foliowy (w postaci folianów) oraz żelazo.

Herbert, V., 1988. Am. J. Clin. Nutr. 48, 852–858.

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-35-

Dalej, osoby chore na cukrzyce, które biorą metforminę, mają o

10-30% zmniejszone wchłanianie B12. Aby uniknąć takiego działania
metforminy, wystarczy pewna prosta zmiana w diecie: mianowicie
wystarczy zwiększyć spożycie… wapnia  W jaki sposób? Oczywi-
ście przez jedzenie większej ilości serów, najlepszego źródła wapnia
w diecie. Sery przy okazji dostarczają witaminę K2, która chroni
przed ewentualnym gromadzeniem się wapnia w tkankach mięk-
kich. To wszystko w tym numerze, powodzenia!

Jak zapewne niektórzy już wiedzą, w połowie sierpnia tego roku

uruchomiliśmy nowość — Klub Ludzi Zdrowych PRIMVITALNI. Cóż
to jest?

W skrócie, gdy zapiszesz się do klubu, drogi Czytelniku, two-

rzymy dla Ciebie panel klubowicza — na www.Klub.Primvitalni.pl.
Logowanie możliwe oczywiście dopiero po zapisaniu się. Jak to zro-
bić, o tym zaraz. Najpierw o tym, dlaczego warto to zrobić…

A no dlatego, że w Klubie dostajesz wszystko najlepsze, co

mamy do zaoferowania, w znacznie lepszej cenie. Między innymi
„Biuletyn Zdrowia”. Na przykład poza klubem drukowana wersja
wraz z wersją elektroniczną kosztują 49,95 zł miesięcznie (jeśli ktoś
regularnie czyta). A w klubie – tylko 23 zł :-) To tylko jeden z w sumie
sześciu przywilejów członkostwa w Klubie Ludzi Zdrowych PRIMVI-
TALNI. Dlatego zanim zamówisz sobie już kolejny numer „Biuletynu

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-36-

Zdrowia” z góry, rozważ proszę zapisanie się do Klubu — tam do-
stajesz więcej za mniej, po prostu. No i jaka wygoda! Nie musisz szu-
kać wszystkiego na poczcie e-mail czy nawet na komputerze.
Wszystko masz w swoim panelu klubowicza, do którego nigdy nie
utracisz dostępu. Każdego 1 dnia nowego miesiąca wystarczy, że się
zalogujesz do panelu – i pobierzesz nowy numer. Drukowaną zaś
wersję zawsze dostaniesz pocztą. Jak się zapisać do klubu? Wejdź na:

www.Primvitalni.pl

Jeśli chcesz czytać biuletyn tak jak dotychczas, to numer 44

można zamówić już teraz. W przypadku edycji drukowanej, numer
wyślę na adres domowy w pierwszym tygodniu grudnia 2017.
W przypadku edycji elektronicznej (do czytania na komputerze), nu-
mer wyślę także w pierwszym tygodniu grudnia, lecz na skrzynkę
pocztową e-mail.

Aby zamówić, wykręć poniższy numer. Odbierze któraś z moich

koleżanek z obsługi klienta, która akurat urzęduje w biurze.

Zamawianie przez telefon pod numerem:

(22) 123 99 55

Jeśli wszystkie telefony w biurze będą zajęte, odczekaj chwilę

i zadzwoń ponownie. Dzwoni już tyle osób, że czasem trzeba wykrę-
cić numer kilka razy. Jeśli nie chcesz dzwonić i wolisz zamówić przez

www.BiuletynZdrowia.pl

• Wszystkie prawa zastrzeżone

_________________________________________________________________________________

-37-

Internet, nie ma sprawy. Po prostu wejdź na poniższą stronę, wypeł-
nij formularz i gotowe:

Zamawianie przez Internet na:

www.BiuletynZdrowia.pl/nowy

Ze względu na to, że co miesiąc drukuję ograniczoną ilość nu-

merów, to następny numer zachęcam zamówić jak najprędzej. Tym
sposobem rezerwujesz swoją kopię, którą wyślę Ci w pierwszym ty-
godniu następnego miesiąca. Jeśli nie czytasz systematycznie wszyst-
kich numerów „Biuletynu Zdrowia”, zajrzyj do archiwum i uzupełnij
kolekcję o braki:

www.BiuletynZdrowia.pl/spis

To wszystko na teraz. Jak zawsze, czekam na telefon od Ciebie

lub na zamówienie złożone przez Internet (patrz powyższy adres).

Dla Ciebie i Twojej rodziny – dużo ciepła i radości!