Dr inż. Marcin Krause
Ocena ryzyka zawodowego
Podstawowe wymagania prawne dotyczące oceny ryzyka zawodowego to m.in.:
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.98.21.94; z poz
n. zm.).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.03.169.1650; z poz
n. zm.).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia
w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.04.180.1860; z poz
n. zm.).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie
przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki
zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów
przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U.96.69.332; z poz
n. zm.).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów
czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.05.73.645;
Dz.U.07.241.1772).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w
sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla
zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.02.217.1833; z póz
n. zm).
Najczęściej cytowane definicje związane z ryzykiem zawodowym według polskiej
normy PN-N-18001:1999 i PN-N-18002:2000 to m.in.:
�� zagrożenie  stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę;
�� ryzyko  kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego
zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji związanych z tym zdarzeniem;
�� ryzyko zawodowe  prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych
z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników
niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w
środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy;
�� analiza ryzyka  proces obejmujący zebranie informacji, identyfikację zagrożenia i
oszacowanie ryzyka;
�� ocena ryzyka  proces analizowania ryzyka i wyznaczania jego dopuszczalności;
�� zarządzanie ryzykiem  obejmuje ocenę ryzyka (zebranie informacji, identyfikacja
zagrożenia, oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności ryzyka) oraz działania
wynikające z oceny ryzyka (opracowanie planu działań profilaktycznych, realizacja planu
działań profilaktycznych, okresowe przeprowadzanie oceny ryzyka).
Podstawowe zasady planowania działań związanych z oceną ryzyka zawodowego
określone zostały w dyrektywie ramowej 89/391/EWG według następującej kolejności:
�� unikanie ryzyka;
�� ocena ryzyka, którego nie można uniknąć;
�� zapobieganie ryzyku u z
ródła;
�� dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie odnośnie projektowania
stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod
pracy;
�� stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
�� zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
�� prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę,
organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze
środowiskiem pracy;
1
�� nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
�� właściwe instruowanie pracowników.
Podstawowe zasady organizacji działań związanych z oceną ryzyka zawodowego
określone zostały w polskiej normy PN-N-18002:2000 według następującej kolejności:
�� wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za planowanie i koordynowanie działań związanych
z oceną ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie;
�� opracowanie aktualnego wykazu stanowisk pracy;
�� wyznaczenie osób do przeprowadzenia oceny ryzyka;
�� określenie potrzeb szkoleniowych oraz zapewnienie specjalistycznego szkolenia osobom
przeprowadzającym ocenę ryzyka;
�� zapewnienie osobom przeprowadzającym ocenę ryzyka odpowiednich informacji, np.
dotyczących potrzebnych konsultacji i usług;
�� określenie sposobu dokumentowania wyników oceny ryzyka;
�� zapewnienie uczestnictwa pracowników w ocenie ryzyka;
�� określenie sposobu informowania pracowników o ryzyku.
Aktualne wymagania prawne zobowiązują każdego pracodawcę do podejmowania
działań związanych z ryzykiem zawodowym, w tym obejmujących w szczególności m.in.
obowiązek identyfikacji zagrożeń, oszacowania ryzyka, wyznaczenia dopuszczalności ryzyka,
dokumentowania wyników oceny, informowania pracowników o zagrożeniach i ryzyku.
Podstawowe wymagania prawne w zakresie czynników szkodliwych dla zdrowia
zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i
pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.05.73.645;
Dz.U.07.241.1772) oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29
listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.02.217.1833; z póz
n. zm).
Ogólne przepisy prawne dotyczące ryzyka zawodowego pracy określa ustawa Kodeks
pracy (Dz.U.98.21.94; z poz
n. zm.) w art. 226 Działu X  Bezpieczeństwo i higiena pracy ,
który określa, że pracodawca:
�� ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje
niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,
�� informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz
o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Podstawowe wymagania prawne dotyczące obowiązków pracodawcy związanych z
ryzykiem zawodowym zawiera ż 39 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
(Dz.U.03.169.1650; z poz
n. zm.), który określa m.in.:
�� Pracodawca realizuje obowiązek zapewnienia pracownikom bezpieczeństwo i higienę
pracy, w szczególności przez zapobieganie zagrożeniom związanym z wykonywaną
pracą, właściwą organizację pracy, stosowanie koniecznych środków profilaktycznych
oraz informowanie i szkolenie pracowników.
�� Działania profilaktyczne powinny być realizowane na podstawie ogólnych zasad
dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z pracą, w tym przez:
zapobieganie zagrożeniom;
przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami, które nie mogą
być wykluczone;
likwidowanie zagrożeń u z
ródeł ich powstawania;
dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności
przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i
innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy  z
2
uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w
ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie
pracowników;
stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych
materiałów  bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
�� Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, w
szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych
substancji i preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych
oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się
wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz
sposoby wykonywania prac.
�� Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilaktyczne, metody oraz
organizacja pracy powinny zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia pracowników oraz być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez
pracodawcę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.
�� Pracodawca prowadzi dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych
niezbędnych środków profilaktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny
ryzyka zawodowego powinien uwzględniać w szczególności:
opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie: stosowanych maszyn,
narzędzi i materiałów, wykonywanych zadań, występujących na stanowisku
niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy, stosowanych
środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, osób pracujących na tym stanowisku;
wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska
pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;
datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.
Do oceny ryzyka zawodowego można wykorzystać m.in. następujące metody:
�� metoda jakościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników niemierzalnych (dla których
nie wyznaczono wartości dopuszczalnych  tab. 1�4), w której poziom ryzyka jest
kombinacją: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P i ciężkości następstw
zagrożenia S, a ryzyko można ocenić w skali trójstopniowej lub pięciostopniowej;
�� metoda ilościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników mierzalnych (dla których
wyznaczono wartości dopuszczalne  tab. 5), w której porównuje się wartość wielkości
charakteryzującej zagrożenie P (stężenie lub natężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia)
z wartością dopuszczalną Pmax lub Pprog, (normy higieniczne), np. dla hałasu słyszalnego,
drgań mechanicznych, czynników chemicznych, pyłów szkodliwych dla zdrowia;
�� metoda wskaz
nikowa Score Risk lub Risk Score, w której poziom ryzyka jest
kombinacją: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P, ekspozycji człowieka na
zagrożenie E i potencjalnych skutków zagrożenia S, w literaturze występuje kilka odmian
tej metody, ponadto jest wykorzystywana w programach komputerowych.
Kryteria oceny ryzyka zawodowego według polskiej normy PN-N-18002:2000
Metoda jakościowa według polskiej normy PN-N-18002:2000 oparta jest na ocenie:
�� prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia (tab. 1)  prawdopodobieństwo mało
prawdopodobne (M), prawdopodobne (Ś) lub wysoce prawdopodobne (D);
�� ciężkości szkodliwych następstw zagrożenia (tab. 2)  następstwa małe (M), średnie (Ś)
lub duże (D).
Wielkość ryzyka zawodowego odczytuje się dla dwóch skali:
3
�� skala trójstopniowa (tab. 3)  ryzyko małe (M), średnie (Ś) lub duże (D);
�� skala pięciostopniowa (tab. 4)  ryzyko bardzo małe (BM), małe (M), średnie (Ś), duże
(D) lub bardzo duże (BD).
Tab. 1. Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia wg PN-N-18002:2000.
Kategoria prawdopodobieństwa Opis prawdopodobieństwa
następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas
mało prawdopodobne (M)
całego okresu aktywności zawodowej pracownika
następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż
prawdopodobne (Ś) kilkakrotnie podczas całego okresu aktywności zawodowej
pracownika
następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie
wysoce prawdopodobne (D)
podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika
Tab. 2. Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia wg PN-N-18002:2000.
Kategoria ciężkości szkodliwych następstw Opis ciężkości szkodliwych następstw
urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych
dolegliwości i absencji w pracy; są to czasowe pogorszenia
małe (M) stanu zdrowia takie jak niewielkie stłuczenia i zranienia,
podrażnienia oczu, objawy niewielkiego zatrucia, bóle głowy
itp.
zalicza się te urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale
długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są
związane z krótkimi okresami absencji; są to np. zranienia,
średnie (Ś)
oparzenia II st. na niewielkiej powierzchni ciała, alergie
skórne, nieskomplikowane złamania, zespoły przeciążeniowe
układu mięśniowo-szkieletowego (np. zapalenia ścięgna) itp.
zalicza się te urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe
dolegliwości i/lub śmierć; są to np. oparzenia III st.,
oparzenia II st. dużej powierzchni ciała, amputacje,
skomplikowane złamania z następową dysfunkcją, choroby
duże (D)
nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narządów
wewnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na
czynniki chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe
uszkodzenie słuchu, astma, zaćma itp.
Tab. 3. Ocena ryzyka dla skali trójstopniowej wg PN-N-18002:2000.
Ciężkość szkodliwych następstw
Prawdopodobieństwo
mała (M) średnia (Ś) duża (D)
mało prawdopodobne (M) ryzyko małe (M) ryzyko małe (M) ryzyko średnie (Ś)
prawdopodobne (Ś) ryzyko małe (M) ryzyko średnie (Ś) ryzyko duże (D)
wysoce prawdopodobne (D) ryzyko średnie (Ś) ryzyko duże (D) ryzyko duże (D)
Tab. 4. Ocena ryzyka dla skali pięciostopniowej wg PN-N-18002:2000.
Ciężkość szkodliwych następstw
Prawdopodobieństwo
mała (M) średnia (Ś) duża (D)
mało prawdopodobne (M) ryzyko bardzo małe (BM) ryzyko małe (M) ryzyko średnie (Ś)
prawdopodobne (Ś) ryzyko małe (M) ryzyko średnie (Ś) ryzyko duże (D)
wysoce prawdopodobne (D) ryzyko średnie (Ś) ryzyko duże (D) ryzyko bardzo duże (BD)
Tab. 5. Ocena ryzyka dla skali trójstopniowej wg PN-N-18002:2000 na podstawie
porównania wartości wielkości charakteryzującej zagrożenie P z wartością dopuszczalną Pmax.
Porównanie wartości P z Pmax Kategoria ryzyka
P > Pmax duże
średnie
0,5 Pmax P Pmax
P < 0,5 Pmax małe
4
Kryteria oceny ryzyka zawodowego według wskaz
nikowej metody Score Risk
Metoda Score Risk lub Risk Score, czyli metoda wskaz
nika ryzyka lub ryzyka
czasowego, jest popularną wskaz
nikową metodą oceny ryzyka zawodowego, zaproponowaną
przez G.F. Kinney a i A.D. Wiruth a, występującą w kilku odmianach, opisaną w literaturze
przez wielu autorów.
W metodzie tej wielkość ryzyka wyznacza się przez określenie trzech wskaz
ników ocen
cząstkowych ryzyka, które obejmują prawdopodobieństwo P, ekspozycję E i potencjalne
skutki S, a następnie obliczenie wskaz
nika końcowego ryzyka WR według wzoru 1:
WR P E S (1)
gdzie:
P  prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia (tab. 6),
E  ekspozycja człowieka na zagrożenie (tab. 7),
S  potencjalne skutki wystąpienia zagrożenia (tab. 8).
Interpretację wskaz
nika ryzyka WR można odczytać następująco:
�� wariant I (tab. 9)  zakres oceny ryzyka skrócony (wartości progowe 20 i 400) i opis
zaleceń decyzyjnych skrócony;
�� wariant II (tab. 10)  zakres oceny ryzyka rozszerzony (wartości progowe 1,5 i 1440) i
opis zaleceń decyzyjnych skrócony;
�� wariant III (tab. 11)  zakres oceny ryzyka rozszerzony (wartości progowe 1,5 i 1440) i
opis zaleceń decyzyjnych rozszerzony.
Tab. 6. Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia (P) wg metody Score Risk.
Kategoria prawdopodobieństwa Opis prawdopodobieństwa Ranga prawdopodobieństwa (P)
bardzo prawdopodobne 0,5 = 1:2 10
całkiem możliwe 10-1 = 1:10 6
praktycznie możliwe 10-2 = 1:100 3
mało prawdopodobne,
10-3 = 1:1000 1
ale możliwe
tylko sporadycznie możliwe 10-4 = 1:10.000 0,5
możliwe do pomyślenia 10-5 = 1:100.000 0,2
tylko teoretycznie możliwe 10-6 = 1:1000.000 0,1
Tab. 7. Ekspozycja człowieka na zagrożenie (E) wg metody Score Risk.
Kategoria ekspozycji Opis ekspozycji Ranga ekspozycji (E)
stała cały czas pracy 10
częsta codziennie 6
sporadyczna raz na tydzień 3
okazjonalna raz na miesiąc 2
minimalna kilka razy rocznie 1
znikoma raz do roku 0,5
Tab. 8. Potencjalne skutki wystąpienia zagrożenia (S) wg metody Score Risk.
Kategoria skutków Opis skutków Ranga skutków (S)
poważna katastrofa wiele ofiar śmiertelnych 100
katastrofa kilka ofiar śmiertelnych 40
bardzo duża ofiara śmiertelna 15
duża ciężkie uszkodzenie ciała 7
średnia absencja 3
mała udzielenie pierwszej pomocy 1
5
Tab. 9. Interpretacja wskaz
nika ryzyka wg metody Score Risk (wariant I).
Wartość ryzyka Kategoria ryzyka Zalecenia decyzyjne
akceptowalne Wskazana kontrola.
WR 20
małe Potrzebna kontrola.
20istotne Potrzebna poprawa.
70duże Potrzebna natychmiastowa poprawa.
200WR>400 bardzo duże Wskazane wstrzymanie pracy.
Tab. 10. Interpretacja wskaz
nika ryzyka wg metody Score Risk (wariant II).
Wartość ryzyka Kategoria ryzyka Zalecenia decyzyjne
zaniedbywalne Wskazana kontrola.
WR 1,5
akceptowalne Potrzebna kontrola.
1,5średnie Potrzebna poprawa.
48poważne Potrzebna natychmiastowa poprawa.
270WR>1440 nieakceptowalne Wskazane wstrzymanie pracy.
Tab. 11. Interpretacja wskaz
nika ryzyka wg metody Score Risk (wariant III).
Wartość ryzyka Kategoria ryzyka Zalecenia decyzyjne
WR 1,5 minimalne Żadne działania nie są potrzebne.
1,5Działania profilaktyczne są wskazane, ale należy wziąć pod uwagę
koszty i uzyskane efekty (powinno zostać ograniczone lub
48kontrolowane w okresie 3-6 miesięcy). Należy dążyć do
zredukowania ryzyka do poziomu akceptowalnego.
W tej sytuacji praca nie może zostać rozpoczęta.
W przypadku prac już wykonywanych ryzyko powinno zostać
2701-3 miesięcy w zależności od liczby osób narażonych. Należy
dążyć do zredukowania ryzyka do poziomu akceptowalnego.
Praca nie może zostać rozpoczęta ani kontynuowana, dopóki
WR>1440 nieakceptowalne
ryzyko nie zostanie zredukowane.
Proces oceny ryzyka zawodowego powinien odpowiedzieć na następujące pytania:
�� Cel i zakres  jaki jest przyjęty cel i zakres oceny ryzyka?
�� Zespół oceniający  kto ma uczestniczyć w ocenie ryzyka?
�� Kryteria  jakie są przyjęte kryteria oceny i akceptacji ryzyka?
�� Definicje  jakie są przyjęte definicje związane z oceną ryzyka?
�� Informacje  jakie są potrzebne informacje do oceny ryzyka?
�� Realizacja  co należy dokładnie wykonać w ocenie ryzyka?
�� Dokumentacja  jak dokumentować wyniki oceny ryzyka?
�� Aktualizacja  kiedy aktualizować wyniki oceny ryzyka?
Według normy PN-N-18002:2000 (rys. 1) można wyróżnić ocenę ryzyka (zebranie
informacji, identyfikacja zagrożeń, oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności
ryzyka) oraz wynikające z niej działania (opracowanie planu działań profilaktycznych,
realizacja planu działań profilaktycznych, okresowe przeprowadzenie oceny ryzyka).
Przykładowa propozycja etapów decyzyjnych dotyczących oceny ryzyka (rys. 2)
obejmuje przygotowanie oceny ryzyka (wybór osób przeprowadzających ocenę ryzyka,
wybór metody oceny ryzyka, identyfikacja stanowiska pracy), przeprowadzenie oceny ryzyka
(identyfikacja zagrożenia, oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności ryzyka) i
działania wynikające z oceny ryzyka (planowanie i realizacja działań profilaktycznych,
informowanie pracowników o ryzyku, aktualizacja wyników oceny ryzyka).
6
zebranie informacji
identyfikacja zagrożeń
ocena ryzyka
oszacowanie ryzyka
zawodowego
wyznaczanie dopuszczalności ryzyka
opracowanie planu działań profilaktycznych
działania wynikające
z oceny ryzyka
realizacja planu działań profilaktycznych
zawodowego
okresowe przeprowadzenie oceny ryzyka
Rys. 1. Ocena ryzyka zawodowego oraz wynikające z niej działania według PN-N-18002:2000.
wybór osób przeprowadzających ocenę ryzyka
przygotowanie
oceny ryzyka
wybór metody oceny ryzyka
zawodowego
identyfikacja stanowiska pracy
identyfikacja zagrożenia
przeprowadzenie
oceny ryzyka
oszacowanie ryzyka
zawodowego
wyznaczenie dopuszczalności ryzyka
planowanie i realizacja działań profilaktycznych
działania wynikające
z oceny ryzyka
informowanie pracowników o ryzyku
zawodowego
aktualizacja wyników oceny
Rys. 2. Przykładowa propozycja etapów decyzyjnych dotyczących oceny ryzyka zawodowego.
7