Dr inż. Marcin Krause
Podmioty funkcjonujące w systemie ochrony pracy w Polsce
Podmioty funkcjonujące w ramach systemu ochrony pracy w Polsce można umownie
podzielić na sektor wykonawczy, sektor nadzoru i sektor naukowo-badawczy, które różnią się
usytuowaniem, zakresem uprawnień i obowiązków oraz odpowiedzialnością.
Sektor wykonawczy łączy się z funkcją pracodawcy i osób kierujących pracownikami,
którzy są odpowiedzialni za wykonywanie zadań wynikających z przepisów oraz zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy. W sektorze tym funkcjonuje również służba bezpieczeństwa i
higieny pracy, służba medycyny pracy, komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sektor nadzoru tworzą organy państwowe nadzorujące przestrzeganie przepisów oraz
zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa
Inspekcja Sanitarna, Państwowa Straż Pożarna, Urząd Dozoru Technicznego. W sektorze tym
funkcjonują również związki zawodowe i społeczna inspekcja pracy.
Sektor naukowo-badawczy tworzą głównie jednostki naukowo-badawcze i badawczo-
rozwojowe, które działają jako instytucje samodzielne (np. instytuty i centra) lub funkcjonują
w ramach szkół wyższych (np. katedry i zakłady). W sektorze tym funkcjonują również firmy
doradcze/konsultingowe i szkoleniowe oraz stowarzyszenia zawodowe i naukowo-techniczne.
Na poziomie przedsiębiorstwa lub zakładu pracy elementy system ochrony pracy można
umownie podzielić na trzy grupy organów kompetentnych w zakresie nadzoru, kontroli i
doradztwa w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy:
- organy państwowego nadzoru nad warunkami pracy,
- organy społecznego nadzoru nad warunkami pracy,
- organy kontrolne i doradcze pracodawcy.
Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w
zakładzie pracy, jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Obowiązki pracodawcy w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy charakteryzują nie
tylko przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ale także zasady bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz aktualne osiągnięcia nauki i techniki, dlatego stan wiedzy naukowej i technicznej
wyznacza potencjalne granice obowiązków pracodawcy.
W szczególności pracodawca jest obowiązany m.in.:
- organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy;
- zapewnić przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów i zasad bhp, wydawać polecenia
usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonywanie tych poleceń;
- reagować na potrzeby w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony
zdrowia i życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania
pracy;
- zapewnić rozwój spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom
zawodowym uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy,
f
stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy;
- uwzględniać ochronę zdrowia młodocianych, pracownic w ciąży lub karmiących dziecko
piersią oraz pracowników niepełnosprawnych w ramach podejmowanych działań
profilaktycznych;
- zapewnić wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy
nadzoru nad warunkami pracy;
- zapewnić wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy.
1
- obowiązki pracodawcy i pracownika,
- odpowiedzialność materialna pracowników,
- czas pracy,
- urlopy pracownicze,
- uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem,
- zatrudnianie młodocianych,
- bezpieczeństwo i higiena pracy,
- układy zbiorowe pracy,
- rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy,
- odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika,
- przedawnienie roszczeń.
Podstawowe wymagania prawne dotyczące ochrony życia i zdrowia w środowisku
pracy zostały zawarte w dziale X  Bezpieczeństwo i higiena pracy" ustawy Kodeks pracy,
który obejmuje m.in. następujące zagadnienia:
- podstawowe obowiązki pracodawcy,
- prawa i obowiązki pracownika,
- obiekty budowlane i pomieszczenia pracy,
- maszyny i inne urządzenia techniczne,
- czynniki oraz procesy pracy stwarzające szczególnie zagrożenie dla zdrowia lub życia,
- profilaktyczna ochrona zdrowia,
- wypadki przy pracy i choroby zawodowe,
- szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,
- środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,
- służba bezpieczeństwa i higieny pracy,
- konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz komisja bezpieczeństwa i
higieny pracy.
Podstawowym aktem wykonawczym do działu X Kodeksu pracy jest rozporządzenie w
sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, które obejmuje następujące
wytyczne dotyczące ochrony życia i zdrowia pracowników:
- przepisy ogólne,
- obiekty budowlane i teren zakładu pracy,
- pomieszczenia pracy (przepisy ogólne, oświetlenie, ogrzewanie i wentylacja),
- procesy pracy (przepisy ogólne, organizacja stanowisk pracy, obsługa i stosowanie
maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, transport wewnętrzny i
magazynowanie, ochrona przed hałasem, prace szczególnie niebezpieczne),
- pomieszczenia i urządzenia sanitarno-higieniczne oraz zaopatrzenie pracowników w
napoje i środki higieny osobistej.
2
Dr inż. Marcin Krause
y
ródła praw i obowiązków w zakresie ochrony pracy w Polsce
W związku z przygotowaniem i przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej,
polskie ustawodawstwo zostało w znacznym stopniu dostosowane do standardów unijnych w
zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy.
Podstawowe wymagania dotyczące ochrony pracy w Unii Europejskiej zostały zawarte
w dyrektywie 89/391/EWG z 12.06.1989 w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy
bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz. Urz. WE L 183 z 29.06.1989).
Cytowana dyrektywa ze względu na swój przewodni charakter zwana jest często
dyrektywą ramową, zawiera podstawowe wymagania dotyczące obowiązków pracodawcy i
pracowników w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy oraz odsyła do dyrektyw
szczegółowych w zakresie uregulowań dotyczących poszczególnych działów gospodarki
narodowej (sekcji i podsekcji działalności) oraz rodzajów prac i rodzajów zagrożeń.
Dyrektywa ramowa wprowadziła nowe podejście do problematyki ochrony pracy, m.in.
poprzez takie zagadnienia jak:
- aktywne zapobieganie zagrożeniom (np. ocena ryzyka),
- partycypacja (współudział) pracowników w zarządzaniu,
- zapewnienie ciągłej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,
- integracja różnych działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Postanowienia dyrektywy ramowej zostały wprowadzone do polskiego ustawodawstwa
począwszy przez zapisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.98.21.94; z
poz
n. zm.) oraz rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r.
w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.03.169.1650; z poz
n.
zm.) i rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie
szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.04.180.1860; z poz
n. zm.), a
skończywszy na wielu szczegółowych ustawach i rozporządzeniach, stanowiących akty
wykonawcze do wymagań zawartych w dziale X Kodeksu pracy.
Hierarchia aktów prawnych tworzących system ochrony pracy w Polsce przedstawia się
aktualnie następująco:
- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej;
"
- ustawy, w tym Kodeks pracy;
- akty wykonawcze do ustaw, w tym rozporządzenia;
- postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych, w tym zakładowych
układów zbiorowych i ponadzakładowych układów zbiorowych;
- postanowienia regulaminów i statutów, w tym regulaminów organizacyjnych,
regulaminów pracy, regulaminów płacowych (wynagradzania, premiowania,
nagradzania), regulaminów zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.'
Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę ochrony pracy w Polsce jest
ustawa Kodeks pracy, która obejmuje m.in. następujące zagadnienia:
- stosunek pracy,
- wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia,
1
I
Koszty działań podejmowanych przez pracodawcę w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy w żaden sposób nie mogą obciążać pracowników.
Pracodawca jest obowiązany przekazywać pracownikom informacje o:
- zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie pracy, na poszczególnych
stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach, w tym o zasadach postępowania w
przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników;
- działaniach ochronnych i zapobiegawczych podjętych w celu wyeliminowania lub
ograniczenia zagrożeń, o których mowa wyżej;
- pracownikach wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy, oraz do wykonywania
działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników.
Do przestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązany
jest nie tylko pracodawca, ale również wszyscy pracownicy i osoby kierujące pracownikami.
Osoba kierująca pracownikami, podobnie jak pracodawca, jest obowiązana znać, w
zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na niej obowiązków, przepisy o ochronie
pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
W szczególności osoba kierująca pracownikami jest obowiązana m.in.:
- organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bhp;
- dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z
przeznaczeniem;
- organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie
pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami
związanymi z warunkami środowiska pracy;
- dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a
także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z
przeznaczeniem;
- egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bhp;
- zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami.
Pracownik jest obowiązany przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny
pracy, a także przepisów przeciwpożarowych, w szczególności jest obowiązany m.in.:
- znać przepisy i zasady bhp, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz
poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzaj ącym;
- wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz stosować się do
wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych;
- dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu
pracy;
- stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony
indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem;
- poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom
lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich;
- niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo
zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne
osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie;
- współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących
bezpieczeństwa i higieny pracy.
Ważną rolę w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią wyspecjalizowane organy
państwa, sprawujące zewnętrzny nadzór i kontrolę nad warunkami pracy.
Do podstawowych organów państwowego nadzoru i kontroli nad warunkami pracy
zalicza się Państwową Inspekcję Pracy (PIP) oraz Państwową Inspekcję Sanitarną (PIS).
2
1
Inne specjalistyczne organy nadzoru i kontroli nad warunkami pracy to m.in.:
Państwowa Straż Pożarna (PSP), Urząd Dozoru Technicznego (UDT), Główny Urząd
Nadzoru Budowlanego (GUNB), Wyższy Urząd Górniczy (WUG), Państwowa Agencja
Atomistyki (PAA), Rada Ochrony Pracy (ROP), Główny Urząd Statystyczny (GUS).
Pracownicy, w celu reprezentacji obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć
związki zawodowe. Związki zawodowe oraz kierowana przez nie społeczna inspekcja pracy
sprawują w zakładach pracy społeczny nadzór nad warunkami pracy.
Wszyscy pracownicy mają prawo zrzeszania się w związki zawodowe. Związki
zawodowe i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązania
sporów zbiorowych i zawierania układów zbiorowych. Każdy pracodawca obowiązany jest do
stworzenia możliwości działania organizacjom związkowym.
Społeczna inspekcja pracy (sip) jest to społeczna służba pełniona przez pracowników,
która ma na celu zapewnienie przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy oraz ochrony uprawnień pracowniczych. Społeczną inspekcją pracy kierują zakładowe
organizacje związkowe, a jej organami są społeczni inspektorzy pracy.
Ważne zadania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy realizują wyspecjalizowane
służby wewnętrzne pracodawcy lub podmioty zewnętrzne działające na zasadzie zlecenia,
które pełnią funkcje kontrolne i doradcze nad warunkami pracy.
Do podstawowych organów kontrolnych i doradczych działających na rzecz
pracodawcy zalicza się służbę bezpieczeństwa i higieny pracy, służbę medycyny pracy,
komisję bezpieczeństwa i higieny pracy.
Służba bezpieczeństwa i higieny pracy (służba bhp) jest to wyodrębniona w strukturze
zakładu pracy jednoosobowa lub wieloosobowa komórka organizacyjna, która podlega
bezpośrednio pracodawcy oraz pełni funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bezpieczeństwa
i higieny pracy. Pracodawca tworzy służbę bhp, powierza wykonywanie zadań tej służby
pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy, sam wykonuje zadania tej służby lub zleca
wykonywanie zadań tej służby podmiotowi zewnętrznemu, w zależności od: rodzaju
prowadzonej działalności, liczby zatrudnionych pracowników, warunków pracy w zakładzie
pracy, nasilenia zagrożeń zawodowych.
Służba medycyny pracy ma za zadanie ochronę zdrowia pracujących przed wpływem
niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem wykonywania
pracy oraz sprawowanie profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi. Obowiązek
objęcia pracowników opieką zdrowotną spoczywa na pracodawcy, a służbę medycyny pracy
stanowią głównie lekarze oraz ewentualnie pielęgniarki, psycholodzy i inne osoby o
odpowiednich kwalifikacjach zawodowych w zakresie medycyny pracy.
Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy (komisja bhp) jest to organ doradczy i
opiniodawczy pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, który zatrudnia więcej
niż 250 pracowników. W skład komisji bhp wchodzą pracownicy służby bhp, lekarz
medycyny pracy, społeczny inspektor pracy, a także przedstawiciele pracowników wybrani
przez zakładową organizację związkową lub w przypadku jej braku przez pracowników w
trybie przyjętym w zakładzie pracy.
Ważną rolę w zakresie nauki i edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy
pełnią szkoły wyższe, np. politechniki, uniwersytety, akademie medyczne, ekonomiczne i
rolnicze, które prowadzą zarówno działalność naukowo-badawczą i badawczo-rozwojową,
jak i realizują kształcenie na studiach wyższych i studiach podyplomowych w obszarze
problemowym  bezpieczeństwo i higiena pracy".
Wśród jednostek naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych wiodącą rolę w
dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią Centralny Instytut Ochrony Pracy w
Warszawie oraz Instytut Medycyny Pracy w A
odzi.
3