Dr inż. Marcin Krause
Analiza chorób zawodowych
Podstawowe wymagania prawne dotyczące chorób zawodowych to m.in.:
- Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.98.21.94; z poz
n. zm.).
- Ustawa z dnia 30 paz
dziernika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U.02.199.1673; z póz
n. zm.).
- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób
zawodowych (Dz.U.09.105.869).
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu
dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz.U.02.132.1121).
- Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz.U.04.125.1317; z poz
n.
zm.).
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 15 września 1997 r. w
sprawie rodzajów dokumentacji medycznej służby medycyny pracy oraz sposobu jej
prowadzenia i przechowywania (Dz.U.97.120.768; Dz.U.03.37.328).
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie
przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki
zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów
przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U.96.69.332; z poz
n. zm.).
Choroby w środowisku pracy, czyli choroby pochodzenia zawodowego można ogólnie
podzielić na dwie podstawowe grupy:
S choroby zawodowe,
S inne choroby pochodzenia zawodowego związane z warunkami środowiska pracy lub z
wykonywaną pracą.
Choroba zawodowa jest to choroba wymieniona w wykazie chorób zawodowych, jeżeli
w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim
prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla
zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania
pracy, zwanych narażeniem zawodowym.
Dla innych chorób związanych z wykonywaną pracą nie przyjęto ustawowej nazwy, w
literaturze specjalistycznej i praktyce przedsiębiorstw przyjmuje się najczęściej nazwę
choroby parazawodowe lub schorzenia zawodowe.
Choroba parazawodowa (schorzenie zawodowe) jest to choroba nie wymieniona w
wykazie chorób zawodowych albo wymieniona w wykazie chorób zawodowych, ale nie
uznana za chorobę zawodową, która została spowodowana działaniem czynników
szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem
wykonywania pracy.
Ekspozycja jest to wszelkie oddziaływanie na organizm człowieka czynników
występujących w środowisku pracy. Miarą ekspozycji jest intensywność ekspozycji określona
natężeniem lub stężeniem czynników środowiskowych oraz czas ekspozycji określony
okresem oddziaływania tych czynników na organizm człowieka.
Narażenie jest to ekspozycja, która z dużym lub przeważającym prawdopodobieństwem
może być przyczyną choroby zawodowej spowodowanej działaniem czynników szkodliwych
dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo sposobem wykonywania pracy.
Norma higieniczna (normatyw higieniczny, wartość dopuszczalna) jest to określona
aktem prawnym lub polską normą umowna granica nieszkodliwości, scharakteryzowana
odpowiednią wartością dopuszczalnego stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego dla
zdrowia występującego w środowisku pracy, np. NDN, NDS, NDSCh, NDSP.
1
Aby doszło do powstania choroby zawodowej muszą być spełnione trzy następujące
warunki konieczne:
S ekspozycja musi posiadać odpowiednią intensywność - najczęściej przekroczoną wartość
dopuszczalną stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego dla zdrowia;
S w strefie oddziaływania ekspozycji musi znajdować się człowiek - gdy nie ma człowieka,
to nie ma narażenia, występuje natomiast zagrożenie;
S czas ekspozycji musi być odpowiednio długi - różny w zależności od rodzaju czynnika i
indywidualnej odporności organizmu.
Dla rozpoznania choroby zawodowej konieczne jest spełnienie dwóch warunków:
S choroba musi być wymieniona w obowiązującym wykazie chorób zawodowych;
S konieczna jest możliwość obiektywnego wykazania, że choroba została spowodowana
przez warunki pracy, względnie udział czynnika zawodowego można przyjąć z
przeważającym prawdopodobieństwem.
W Polsce istnieje zorganizowany system rejestracji zachorowalności zawodowej, a
każdy przypadek stwierdzenia choroby zawodowej zgłaszany jest przez właściwego
inspektora sanitarnego do Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych mieszczącego się w
Instytucie Medycyny Pracy w A
odzi.
Aktualnie obowiązujący w naszym kraju wykaz chorób zawodowych zawiera 26
następujących pozycji chorób zawodowych:
1. Zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne.
2. Gorączka metaliczna.
3. Pylice płuc.
4. Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu.
5. Przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli wywołane narażeniem na pyły lub gazy
drażniące.
6. Astma oskrzelowa.
7. Zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych.
8. Ostre uogólnione reakcje alergiczne.
9. Byssinoza.
10. Beryloza.
11. Choroby płuc wywołane pyłem metali twardych.
12. Alergiczny nieżyt nosa.
13. Zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym.
14. Przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub
drażniącym.
15. Przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym,
trwającym co najmniej 15 lat.
16. Choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego.
17. Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w
środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi.
18. Choroby skóry.
19. Przewlekłe choroby narządu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy.
20. Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania
pracy.
21. Obustronny trwały odbiorczy ubytek słuchu typu ślimakowego lub czuciowo-nerwowego
spowodowany hałasem.
22. Zespół wibracyjny.
23. Choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego.
24. Choroby wywołane działaniem wysokich lub niskich temperatur otoczenia.
2
25. Choroby układu wzrokowego wywołane czynnikami fizycznymi, chemicznymi lub
biologicznymi.
26. Choroby zakaz
ne lub pasożytnicze albo ich następstwa.
Ogólne przepisy prawne dotyczące chorób zawodowych określa ustawa Kodeks pracy
(Dz.U.98.21.94; z poz
n. zm.) w Rozdziale VI  Profilaktyczna ochrona zdrowia" oraz w
Rozdziale VII  Wypadki przy pracy i choroby zawodowe" Działu X  Bezpieczeństwo i
higiena pracy", w tym m.in.:
S Pracodawca jest obowiązany stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i
innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, w szczególności: utrzymywać w
stanie stałej sprawności urządzenia ograniczające lub eliminujące szkodliwe dla zdrowia
czynniki środowiska pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników;
przeprowadzać, na swój koszt, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia,
rejestrować i przechowywać wyniki tych badań i pomiarów oraz udostępniać je
pracownikom.
S Badania lekarskie (...) są przeprowadzane na koszt pracodawcy. Pracodawca ponosi
ponadto inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z
uwagi na warunki pracy.
S W razie stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby
zawodowej, pracodawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia lekarskiego, w
terminie i na czas określony w tym orzeczeniu, przenieść pracownika do innej pracy nie
narażającej go na działanie czynnika, który wywołał te objawy.
S Pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zgłosić właściwemu państwowemu
inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdy
przypadek podejrzenia choroby zawodowej.
S W razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej, pracodawca jest obowiązany:
ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą
chorobą, działając w porozumieniu z właściwym organem państwowym inspektorem
sanitarnym, przystąpić niezwłocznie do usunięcia czynników powodujących powstanie
choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze, zapewnić
realizację zaleceń lekarskich.
S Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr obejmujący przypadki stwierdzonych
chorób zawodowych i podejrzeń o takie choroby.
/ Pracodawca jest obowiązany systematycznie analizować przyczyny (...) chorób
zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie
wyników tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze.
S Pracownikowi, który (...) zachorował na chorobę zawodową określoną w wykazie chorób
zawodowych, przysługują świadczenia z ubezpieczenia społecznego, określone w ustawie
o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Podstawowe wymagania prawne w zakresie badań lekarskich zawiera rozporządzenie
Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania
badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad
pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie
pracy (Dz.U.96.69.332; z poz
n. zm.).
Badania lekarskie pracowników są to badania przeprowadzane przez lekarzy służby
medycyny pracy, można wyróżnić podział na badania lekarskie wstępne, okresowe i
kontrolne oraz na badania ogólne (np. wywiad, krew, mocz) i pomocnicze (specjalistyczne).
Podstawowe wymagania prawne dotyczące zgłaszania, rozpoznawania i stwierdzania
chorób zawodowych zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w
sprawie chorób zawodowych (Dz.U.09.105.869), które zastąpiło rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych
3
zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób
zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz.U.02.132.1115).
Aktualny tryb postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i
stwierdzania choroby zawodowej jest następujący:
S ocena narażenia zawodowego,
S zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej,
S orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu lub braku podstaw do rozpoznania choroby
zawodowej,
S decyzja o stwierdzeniu lub braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej.
Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się właściwemu państwowemu powiatowemu
inspektorowi sanitarnemu i właściwemu inspektorowi pracy, których właściwość ustala się
według miejsca, w którym praca jest lub była wykonywana przez pracownika, albo według
krajowej siedziby pracodawcy, w przypadku gdy dokumentacja dotycząca narażenia
zawodowego jest gromadzona w tej siedzibie.
Właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny, który otrzymał zgłoszenie
podejrzenia choroby zawodowej, wszczyna postępowanie, a w szczególności kieruje
pracownika lub byłego pracownika, którego dotyczy podejrzenie, na badanie w celu wydania
orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania, do
jednostki orzeczniczej.
Właściwym do orzekania w zakresie chorób zawodowych jest lekarz spełniający
wymagania kwalifikacyjne określone w przepisach ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o
służbie medycyny pracy (Dz.U.04.125.1317; z poz
n. zm.), zatrudniony w jednej z jednostek
orzeczniczych I lub II stopnia.
Lekarz wydaje orzeczenie o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do
jej rozpoznania, zwane orzeczeniem lekarskim, na podstawie wyników przeprowadzonych
badań lekarskich i pomocniczych, dokumentacji medycznej pracownika lub byłego
pracownika, dokumentacji przebiegu zatrudnienia oraz oceny narażenia zawodowego.
Ocenę narażenia zawodowego sporządza się przy wykorzystaniu dokumentacji
gromadzonej przez pracodawców i jednostki organizacyjne Państwowej Inspekcji Sanitarnej,
a także, jeżeli postępowanie dotyczy aktualnego zatrudnienia, na podstawie oceny
przeprowadzonej bezpośrednio u pracodawcy z uwzględnieniem oceny ryzyka zawodowego.
Przy ocenie narażenia zawodowego należy uwzględnić następujące wymagania
dotyczące czynników szkodliwych dla zdrowia lub sposobu wykonywania pracy:
S czynniki chemiczne i fizyczne - rodzaj czynnika, wartość stężeń lub natężeń i średni czas
narażenia zawodowego;
S czynniki biologiczne - rodzaj czynnika, ustalenie kontaktu, okresu utajenia oraz
stwierdzenie mechanizmu działania lub drogi szerzenia się czynnika, bez konieczności
określenia stężenia tego czynnika;
S czynniki o działaniu uczulającym (alergeny) - rodzaj czynnika i stwierdzenie kontaktu z
takim czynnikiem w czasie pracy, jeżeli występował on w środowisku pracy, narzędziach
pracy, surowcach, półproduktach lub gotowych wyrobach, bez konieczności określania
stężenia tego czynnika;
S czynniki o działaniu rakotwórczym - substancje i preparaty chemiczne zakwalifikowane
do kategorii 1 na podstawie przepisów o substancjach i preparatach chemicznych
(Dz.U.01.11.84; z poz
n. zm.), czynniki i procesy technologiczne o działaniu
rakotwórczym wymienione w przepisach o czynnikach i procesach technologicznych o
działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz.U.04.280.2771;
Dz.U.05.160.1356) oraz pierwotną lokalizację nowotworu i okres latencji;
4
S sposób wykonywania pracy - określenie stopnia obciążenia wysiłkiem fizycznym oraz
chronometraż czynności, które mogą powodować nadmierne obciążenie odpowiednich
narządów lub układów organizmu ludzkiego.
Podstawowe wymagania prawne dotyczące dokumentacji związanej z chorobami
zawodowymi zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie
sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz.U.02.132.1121)
oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 15 września 1997 r. w
sprawie rodzajów dokumentacji medycznej służby medycyny pracy oraz sposobu jej
prowadzenia i przechowywania (Dz.U.97.120.768; Dz.U.03.37.328).
Dokumentacja dotycząca choroby zawodowej obejmuje następujące elementy:
S Karty badania w związku z chorobą zawodową.
S Księga podejrzeń oraz rozpoznań chorób zawodowych.
S Formularze stosowane w postępowaniu dotyczącym chorób zawodowych.
S Rejestr chorób zawodowych i rejestr skutków chorób zawodowych.
Formularze stosowane w postępowaniu dotyczącym zgłaszania, rozpoznawania i
stwierdzania choroby zawodowej oraz zawiadamiania o skutkach choroby zawodowej to:
S Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej.
S Skierowanie do jednostki orzeczniczej na badania wydawane przez lekarza.
S Skierowanie do jednostki orzeczniczej na badania wydawane przez inspektora
sanitarnego.
S Karta oceny narażenia zawodowego w związku z podejrzeniem choroby zawodowej.
S Orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej.
S Orzeczenie lekarskie o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej.
/ Decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej.
S Decyzja o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej.
S Karta stwierdzenia choroby zawodowej.
S Zawiadomienie o skutkach choroby zawodowej.
Karta oceny narażenia zawodowego w związku z podejrzeniem choroby zawodowej
obejmuje m.in. następujące informacje:
pracy), charakterystykę narażenia (czynniki szkodliwe / uciążliwe), dane o narażeniu
obejmujące wyniki pomiarów w okresie zatrudnienia oraz ich stężenia lub natężenia
(największe i najmniejsze z datą pomiarów lub najczęściej stwierdzane).
S Charakterystyka wykonywanej pracy (rodzaj czynności).
S Czynności, które wskazuje się jako przyczynę choroby zawodowej.
S Sposób wykonywania pracy w przypadku, gdy podejrzenie dotyczy choroby wywołanej
sposobem wykonywania pracy:
- rodzaj, zakres i stopień obciążenia czynnościami, które mogły powodować nadmierne
obciążenie (układ ruchu, obwodowy układ nerwowy, narząd głosu);
- chronometraż czynności powodujących nadmierne obciążenie określonego układu /
narządu organizmu ludzkiego;
- pozycję ciała podczas wykonywania ww. czynności;
- dostosowanie stanowiska pracy pod względem wymagań ergonomicznych do
wykonywania ww. czynności;
- organizację pracy (zmianowość, przerwy w pracy).
S Okres narażenia na czynniki, które wskazuje się jako przyczynę choroby zawodowej.
S Środki profilaktyczne podejmowane w zakładzie pracy w związku z narażeniem.
S Kontrole warunków pracy (kto i kiedy, np. PIP i PIS, wydane decyzje).
S Badania profilaktyczne w okresie zatrudnienia w narażeniu.
5