Dr inż. Marcin Krause
Klasyfikacja zagrożeń występujących w środowisku pracy
Warunki pracy to całokształt czynników występujących w przedsiębiorstwie, które
mają bezpośredni lub pośredni wpływ na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, komfort
pracy oraz wydajność i jakość pracy. Warunki te są zdeterminowane głównie przez:
- czynniki środowiska materialnego,
- zastosowaną technikę i technologię,
- środki pracy i wyposażenie techniczne,
- organizację pracy i stanowiska pracy,
- warunki przestrzeni pracy,
- stosunki międzyludzkie,
- czynniki ekonomiczne.
Środowisko pracy to otoczenie stanowiska pracy utworzone przez czynniki środowiska
materialnego i społecznego, w których odbywa się proces pracy, wywierające określony
wpływ na organizm człowieka i warunkujące wykonywanie pracy:
S materialne środowisko pracy - obejmuje wyposażenie techniczne, pomieszczenia pracy i
wszystkie występujące w środowisku pracy czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne;
S społeczne środowisko pracy - obejmuje załogę i stosunki międzyludzkie, wraz z relacjami
zachodzącymi pomiędzy pracownikami, dozorem i kierownictwem.
Czynniki występujące w środowisku pracy są to wszystkie czynniki materialne i
społeczne, które mają bezpośredni lub pośredni wpływ na warunki pracy, w tym na
bezpieczeństwo, zdrowie i komfort pracy. Czynniki te działając na człowieka w procesie
pracy mogą powodować wystąpienie takich zdarzeń jak wypadki przy pracy i zdarzenia
potencjalnie wypadkowe, choroby zawodowe i parazawodowe, awarie i uszkodzenia
obiektów technicznych.
Najpopularniejszą klasyfikacją czynników występujących w środowisku pracy jest
podział według polskiej normy PN-80/Z-08052:
- klasyfikacja według skutków działania, np.:
S niebezpieczne,
S szkodliwe,
S uciążliwe;
- klasyfikacja według charakteru działania, np.:
S fizyczne,
S chemiczne,
S biologiczne,
S psychofizyczne.
Czynniki niebezpieczne lub czynniki urazowe są to czynniki, których oddziaływanie na
pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu albo nawet śmierci. Czynniki te działając
na człowieka w sposób nagły i gwałtowny mogą powodować wypadki przy pracy lub
zdarzenia potencjalnie wypadkowe. Oddziaływanie niebezpieczne polega na stwarzaniu
bezpośredniego zagrożenia utraty życia lub zdrowia pracowników.
Czynniki szkodliwe dla zdrowia lub szkodliwości są to czynniki, których oddziaływanie
na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia. Czynniki te, w wyniku
najczęściej długotrwałego oddziaływania na organizm człowieka, mogą powodować choroby
zawodowe i inne choroby związane z pracą (choroby parazawodowe). Oddziaływanie
szkodliwe dla zdrowia występuje wtedy, gdy w organizmie człowieka występują chorobowe
mechanizmy adaptacyjne.
1
Czynniki uciążliwe lub uciążliwości są to czynniki, których oddziaływanie na
pracującego może spowodować złe samopoczucie lub nadmierne zmęczenie, nie prowadząc
do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Czynniki te mogą utrudniać pracę, obniżać jej
wydajność i jakość lub okresowo obniżać sprawność psychofizyczną człowieka, ale nie
powodują chorób pochodzenia zawodowego. Oddziaływanie uciążliwe występuje wtedy, gdy
w organizmie człowieka występują właściwe fizjologicznie mechanizmy adaptacyjno-
przystosowawcze o charakterze obronnym.
Wśród czynników fizycznych środowiska pracy szczególne znaczenie zajmują pyły i
czynniki mechaniczne, które mogą być wyróżnione jako osobne grupy klasyfikacyjne. Pyły
mogą stanowić czynniki szkodliwe dla zdrowia lub czynniki niebezpieczne (np. wybuch pyłu
węglowego i wybuch pyłu zbożowego), a czynniki mechaniczne stanowią podstawowe
czynniki niebezpieczne, które są odpowiedzialne za urazy w środowisku pracy.
W rozporządzeniu dotyczącym czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku
pracy (Dz.U.02.217.1833; z póz
n. zm.) określona została następująca klasyfikacja:
S czynniki chemiczne;
S pyły;
S hałas:
- hałas słyszalny,
- hałas infradz
więkowy,
- hałas ultradz
więkowy;
S drgania mechaniczne:
- drgania działające na organizm człowieka przez kończyny górne,
- drgania o ogólnym oddziaływaniu na organizm człowieka;
S mikroklimat:
- mikroklimat gorący,
- mikroklimat zimny;
S promieniowanie optyczne:
- promieniowanie podczerwone (nielaserowe),
- promieniowanie nadfioletowe (nielaserowe),
- promieniowanie widzialne (nielaserowe),
- promieniowanie laserowe;
S pole i promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie częstotliwości 0 Hz - 300 GHz.
W formularzu Z-10  Sprawozdanie o warunkach pracy" (Dz.U.09.85.717) określona
została następująca klasyfikacja czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych:
S substancje chemiczne, np.: toksyczne, drażniące, uczulające, rakotwórcze;
S pyły przemysłowe, np.: pyły zwłókniające, inne pyły przemysłowe;
S hałas;
S wibracja;
S mikroklimat gorący;
S mikroklimat zimny;
S promieniowanie jonizujące;
S promieniowanie laserowe;
S promieniowanie nadfioletowe;
S promieniowanie podczerwone;
S pola elektromagnetyczne;
- czynniki związane z uciążliwością pracy dotyczą stanowisk, na których czynności:
odbywają się w wymuszonej pozycji ciała, wymagają ciężkiego wysiłku fizycznego.
Czynniki chemiczne są aktualnie najliczniejszą grupą klasyfikacyjną, występującą jako
gazy, pary, aerozole, ciecze lub ciała stałe, które mogą stanowić czynniki niebezpieczne,
2
czynniki szkodliwe dla zdrowia lub czynniki uciążliwe. Czynniki te obejmują substancje i
preparaty chemiczne, istniejące jako surowce, produkty końcowe lub uboczne powstające w
toku procesów technologicznych.
Przykładowe klasyfikacje czynników chemicznych w środowisku pracy to m.in.:
S klasyfikacja według sposobu wchłaniania:
- przez drogi oddechowe,
- przez skórę i błony śluzowe,
- przez układ pokarmowy;
S klasyfikacja według skutków narażenia:
- miejscowe, które działają drażniąco i uczulająco na skórę oraz na błony śluzowe oczu i
górnych dróg oddechowych;
- układowe, które wywołują zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym
oraz w układzie sercowo-naczyniowym;
- odległe, które wywołują procesy patologiczne prowadzące do zmian morfologicznych i
czynnościowych w ośrodkach narządów, rozwijające się w krótszym lub dłuższym okresie
utajnienia w organizmie człowieka lub w następnych pokoleniach, np.:
- rakotwórcze (kancerogenne) powodujące rozwój nowotworów złośliwych,
- mutagenne wywołujące zmiany materiału genetycznego organizmu,
- embriotoksyczne uszkadzające płód w ciągu pierwszych trzech miesięcy ciąży,
- teratogenne uszkadzające płód w okresie powyżej trzech miesięcy ciąży,
- antykoncepcyjne uszkadzające męskie lub żeńskie narządy rozrodcze;
^ klasyfikacja ze względu na własności fizykomechaniczne:
- wybuchowe,
- utleniające,
- skrajnie łatwo palne,
- wysoce łatwo palne,
- łatwo palne;
S klasyfikacja ze względu na własności toksyczne dla zdrowia człowieka:
- bardzo toksyczne, które w bardzo małych ilościach w przypadku spożycia, wdychania lub
po wchłonięciu przez skórę mogą spowodować zgon, ostre lub przewlekłe skutki dla
zdrowia;
- toksyczne, które w bardzo małych ilościach w przypadku spożycia, wdychania lub po
wchłonięciu przez skórę mogą spowodować zgon, ostre lub przewlekłe skutki dla
zdrowia;
- żrące, które w przypadku zetknięcia z żywymi tkankami mogą spowodować ich
zniszczenie;
- drażniące, które nie wykazują działania żrącego, ale w przypadku krótkiego,
przedłużonego lub powtarzającego kontaktu ze skórą lub błoną śluzową mogą
wywoływać stany zapalne;
- uczulające, które po wchłonięciu do organizmu drogami oddechowymi lub przez skórę
wywołują stan podrażnienia;
- rakotwórcze, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę
mogą wywołać lub zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia raka;
- mutagenne, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę mogą
wywoływać lub zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia dziedzicznych zmian
genetycznych;
- działające toksycznie na rozrodczość, które w przypadku wdychania, spożycia lub po
wchłonięciu przez skórę wywołują lub zwiększają częstotliwość występowania
3
szkodliwych skutków u potomstwa o charakterze niedziedzicznym, lub uszkadzają
funkcje, lub zdolność rozrodczą mężczyzn lub kobiet.
Pyty szkodliwe dla zdrowia są wchłaniane do organizmu człowieka głównie przez drogi
oddechowe i stanowią cząsteczki ciała stałego sedymentujące w powietrzu pod wpływem siły
ciężkości. Pyły występują w postaci aerozoli, dymów lub gazów, są emitowane do środowiska
pracy podczas różnego rodzaju naturalnych i sztucznych procesów pyłotwórczych, przy czym
najbardziej szkodliwy na organizm ludzki ma tzw. frakcja respirabilna.
Przykładowa klasyfikacja pyłów szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy według
sposobu działania na organizm człowieka to m.in.:
- pyły pylicotwórcze, które wywołują pylice zwłókniające kolagenowe, np. pyły azbestu
oraz pylice zwłókniające nie kolagenowe, np. pyły węgla kamiennego;
- pyły drażniące, które powodują podrażnienie błony śluzowej dróg oddechowych, skóry i
spojówki oka, np. pyły nawozów sztucznych;
- pyły toksyczne, które działają na górne drogi oddechowe wywołując nowotwory oraz na
skórę poprzez zaczerwienienie, np. pyły drzew twardych;
- pyły alergiczne, które powodują uczulenie w obrębie dróg oddechowych oraz uczulenie
skóry, np. pyły pochodzenia organicznego.
Klasyfikacja pyłów szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy jest następująca:
- pyły zawierające wolną krzemionkę powyżej 50%,
- pyły zawierające wolną krzemionkę od 2% do 50%,
- pyły zawierające azbest,
- pyły grafitu naturalnego i syntetycznego,
- inne nietrujące pyły przemysłowe,
- pyły organiczne pochodzenia zwierzęcego i roślinnego,
- pyły talku i talku zawierającego włókna mineralne,
- pyły sztucznych włókien mineralnych,
- pyły cementów portlandzkiego i hutniczego,
- pyły apatytów i fosforytów,
- pyły sadzy technicznej,
- pyły węgla kamiennego i brunatnego,
- pyły drewna i drewna twardego,
- pyły krzemionek bezpostaciowych i syntetycznych,
- pyły węglika krzemu niewłóknistego o zawartości wolnej krzemionki poniżej 2%,
- pyły gipsu, pyły dolomitu, pyły kaolinu i pyły ditlenku tytanu o zawartości wolnej
krzemionki poniżej 2% i nie zawierające azbestu.
Czynniki mechaniczne są to wszelkie czynniki fizyczne, które mogą być przyczyną
urazów mechanicznych i nie są zaliczane do czynników szkodliwych dla zdrowia. Czynniki te
stanowią podstawowe czynniki niebezpieczne występujące w środowisku pracy, które są
odpowiedzialne za urazy, np. krwotok, zranienie, złamanie, zwichnięcie, skręcenie,
stłuczenie, uraz wewnętrzny, uraz głowy, uraz kręgosłupa, uraz klatki piersiowej.
Przyjęta w polskich normach dotyczących bezpieczeństwa maszyn (np. według norm
PN-EN 1050:1999 i PN-EN 292-1:2000) klasyfikacja czynników mechanicznych związanych
z maszynami i innymi urządzeniami technicznymi, np. powodujących urazy wskutek
działania części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych lub wyrzucanych materiałów
stałych albo płynnych, jest następująca:
- zgniecenie (zmiażdżenie),
- ścinanie,
- cięcie lub odcięcie,
- wplątanie,
4
- wciągnięcie lub pochwycenie,
- uderzenie,
- przekłucie lub przebicie,
- starcie lub obtarcie,
- wytrysk cieczy pod ciśnieniem.
Ponadto oddzielnymi grupami czynników mechanicznych sąm.in.:
S czynniki związane z przemieszczaniem się pracowników, w tym m.in. powodujące
poślizgnięcie, potknięcie, upadek lub uderzenie, np.:
- śliskie i nierówne powierzchnie,
- nieruchome ostre i wystające elementy,
- transportowane przedmioty i materiały,
- poruszające się środki transportowe;
- czynniki związane z położeniem stanowiska pracy, w tym m.in. położenie w stosunku do
podłogi pomieszczenia lub do powierzchni ziemi, np.:
- praca na wysokości,
- praca w wykopach,
- praca w zagłębieniach,
- praca pod ziemią w kopalniach;
S czynniki związane z ograniczoną przestrzenią pracy, w tym m.in. scharakteryzowane
przez dojścia, przejścia, dostępy, np.:
- praca w kanałach,
- praca w studzienkach,
- praca wewnątrz urządzeń technicznych,
- praca w innych zamkniętych przestrzeniach.
Czynniki biologiczne obejmują makroorganizmy i mikroorganizmy oraz wytwarzane
przez obie grupy substancje (np. toksyny, alergeny), które są zaliczane głównie do czynników
szkodliwych dla zdrowia, ale także do czynników niebezpiecznych, np. owady - użądlenie,
zwierzęta - ukąszenie, człowiek - agresja fizyczna. Przykładowa klasyfikacja szkodliwych
czynników biologicznych w środowisku pracy to m.in.:
- priony, np. zakaz
ne gąbczaste zwyrodnienie mózgu;
- wirusy, np. wirus zapalenia wątroby (WZW), wirus kleszczowego zapalenia mózgu, wirus
różyczki, wirus wścieklizny, wirus HIV;
- bakterie, np. riteksje i chlamydie, bakterie spiralne, promieniowce;
- grzyby, np. pleśnie, drożdżaki, dermatofity, podstawczaki;
- pasożyty, np. pierwotniaki i robaki (w tym tasiemce i glista ludzka);
- rośliny, np. glony, porosty i mszaki, rośliny kwiatowe (w tym pyły traw i drzew);
- zwierzęta, np. pajęczaki, owady, pozostałe zwierzęta bezkręgowe (w tym kleszcze).
Czynniki psychofizyczne wpływają na ukształtowanie i przebieg stanów emocjonalnych
człowieka oraz na przebieg i warunki pracy, które są zaliczane głównie do czynników
uciążliwych oraz czynników szkodliwych dla zdrowia. Przykładowa klasyfikacja czynników
psychofizycznych w środowisku pracy to m.in.:
- obciążenie fizyczne (wysiłek fizyczny), np. obciążenie statyczne, obciążenie dynamiczne,
monotypowość ruchów;
- obciążenie psychiczne (psychonerwowe), np. stres zawodowy, obciążenie umysłowe,
obciążenie emocjonalne, niedociążenie percepcyjne, monotonia pracy.
5