Spis treści:
1. Językoznawstwo ogólne, a szczegółowe
2. Językoznawstwo opisowe (synchroniczne)
3. Językoznawstwo historyczne (diachroniczne)
4. Znak
5. Język jako system semiotyczny
6. Motywacja
7. Język: system a tekst
8. Podsystem fonologiczny
9. Podsystem morfologiczny
10. Podsystem syntaktyczny
11. Zasób leksykalny
12. Funkcje jednostek leksykalnych
13. Struktura semantyczna znaczeniowa
14. Mowa a pismo
15. Skutki wynalezienia pisma
16. Rozwój pisma
17. Typologia pism
18. Język naturalny (cechy i funkcje)
19. Geneza języka
20. Biologiczne i społeczne uwarunkowania języka
21. Języki etniczne i sztuczne
22. Klasyfikacja geograficzna (przestrzenna)
23. Klasyfikacja funkcjonalna
24. Klasyfikacja historyczna (generatywna)
25. A. Schleicher, drzewo genealogiczne
26. J. Schmidt, teoria falowa
27. Metody badań (filologiczna, historyczno–porównawcza)
28. Glotto chronologia (–leksykostatyka)
29. Typologie fonologiczne, morfologiczne, syntaktyczne, słownikowe
30. Uniwersalia gramatyczne i fonologiczne
31. Dzieje językoznawstwa
I WPROWADZENIE DO JĘZYKOZNAWSTWA OGÓLNEGO
1. Językoznawstwo ogólne, a szczegółowe
Nauka powinna mieć swój przedmiot oraz swoją metodologię. Językoznawstwo powstało dość późno, chociaż językiem interesowano się od starożytności.
Przedmiotem dyscypliny językoznawczej może być jeden język, wtedy mówimy o językoznawstwie szczegółowym. Może być dwa i więcej języków językoznawstwo porównawcze. Również zainteresowaniem językoznawcy może być język jako taki lub wiele języków – wówczas mówimy o językoznawstwie ogólnym.
2. Językoznawstwo opisowe (synchroniczne) – abstrahując od kategorii czasu, zajmuje się opisem języka w danym studium, w danym momencie czasowym (język obecnie).
3. Językoznawstwo historyczne (diachroniczne) – języki jako zjawiska zmienne w czasie, ulegające określonym procesom.
Historia badań języka – językoznawstwo powstało dopiero w XIX w., ale językiem interesowno się o wiele wcześniej.
4. Znak
Ujęcie: człowiek jest zanurzony w oceanie znaku.
Znak jako byt materialny musi być poznawany za pomocą zmysłów; znak wyraża dodatkowo pewną treść – koncepcja dwustronna. Każdy znak składa się z dwóch elementów: formy i treści.
Klasyfikacja znaków:
a) Oznaki/ Symptomy – znaki o charakterze naturalnym – są znakami tylko dla odbiorcy. Nie mają określonego nadawcy – po prostu potrafimy interpretować pewne treści (np. żółte liście – jesień, gorączka – choroba)
b) znaki konwencjonalne/ sygnały – uznane za znaki we wszystkich klasyfikacjach. Nadawca przekazuje informację odbiorcy. W przeciwieństwie do symptomów, takie znaki są dwustronne oraz intencjonalne. Sygnały są zróżnicowane wewnętrznie. Ze względu na funkcjonowanie sygnałów możemy je podzielić na dwie grupy:
– sygnały asemantyczne – znaczą tylko tu i teraz, w danej sytuacji użycia. Często takimi znakami posługują się zwierzęta (np. znaki ostrzegawcze)
– sygnały semantyczne – mają pewną wartość inwariantną, nie zależą od sytuacji użycia (np. czerwone światła) Dzielą się na:
~ znaki ikoniczne (obrazy, ikony) – znaki motywowane czyli ich forma jest motywowana przez treść, którą ten znak wyraża. Na podstawie formy znaku ikonicznego możemy wnioskować o jego treści (obrazy realistyczne; fotografie; rzeźby, mapy, plany, znaki drogowe). Ale Ikoniczność to nie brak konwencji. Konwencja nadal tu działa.
~ znaki arbitralne (dowolne) – niemotywowane, związek między formą a treścią danego znaku jest dowolny w momencie jego powstania/ Następnie zostaje skonwencjonalizowany (np. kobieta=woman – w różnych językach ta sama treść jest inaczej oznaczana).
Pewne znaki występują samodzielnie. Ale są też inne znaki, które współwystępują z innymi znakami i tworzą razem system.
Kod – zbiór znaków, które wzajemnie się warunkują.
Ważna jest nie tylko forma znaku, ale również to, czy znak funkcjonuje w jakimś systemie. Ważne jest uwarunkowanie kulturowe (np. symbolika żałoby – kolor czarny, ale też biały)
Systemy zaś mogą różnić się liczbą znaków, zasadą budowy systemu.
Wyróżniamy systemy:
1. Jednoklasowe – składają się ze znaków o tym samym stopniu skomplikowania. Cały system może wyrazić tyle informacji ile jest znaków. Są to systemy zamknięte, nieproduktywne. Nie możemy tworzyć nowych informacji (sygnalizacja świetlna, znaki drogowe).
2. Dwuklasowe – są to systemy otwarte, produktywne. Mamy możliwość dodawania znaków. Wyróżniamy to dwie klasy znaków:
a) podstawowe – wyjściowe (dla języka to morfemy)
b) reguły kombinacji znaków prostych w złożone (np. dom mały domek mały domek stoi).
Oprócz ludzi systemem dwuklasowym posługują się pszczoły (tzw. taniec pszczół)
5. Język jako system semiotyczny
Język naturalny to jest system znaków arbitralnych, system dwuklasowy. Te znaki mają charakter dźwiękowy. Semiotyczną naturę języka odkryto już w starożytności
Kanał – droga znaku do odbiorcy. Jest tyle kanałów ile zmysłów.
Znaki: wzrokowe; słuchowe; dotykowe; smakowe; węchowe.
Wzrokowe znaki: – chwilowe (język migowy) i – trwałe (pismo)/ sygnalizacja świetlna lub mimika a zapisany tekst.
Słuchowe znaki – instrumentalno–audytywne (bębnienie murzynów) ; wokalno–audytywne (mówienie)
Pewne systemy językowe mogą występować w różnych postaciach (SUBKODY). Np. dziecko poznaje najpierw subkod mówiony (znaki o charakterze słuchowym), następnie subkod pisany (znaki o charakterze wzrokowym).
Alfabet: tutaj nie chodzi o znak, który niesie treść (znak semiotyczny), ale o znak graficzny.
6. Motywacja
Większość znaków w języku ma charakter arbitralny, ale możemy mieć też do czynienia ze znakami motywowanymi. Są różne stopnie motywacji w języku:
a) motywacja zewnątrzjęzykowa – znak językowy jest motywowany przez jakieś zjawisko świata pozajęzykowego (np. dzwięk – dzwięk :onomatopeja).
symbolizm dźwiękowy (szept – whisper).
b) motywacja wewnątrzjęzykowa – motywacja znaku językowego przez inny znak:
– motywacja słowotwórcza: budowa słowotwórcza derywatu jest motywowana przez inne elementy języka;
– motywacja semantyczna: wieloznaczność, znaczenie pochodne jest motywowane przez znaczenie wyjściowe
– motywacja o charakterze metaforycznym – skrzydło samolotu; noga stołka;
– motywacja o charakterze metonimicznym – nie chodzi tu o podobieństwo, ale o styczność w czasie, przestrzeni; np. bank: instytucja, budynek, pracownicy.
7. Język: system a tekst
– la langue
– la parole
System jest abstrakcyjny, ma charakter społeczny, alinearny, związki paradygmatyczne.
Tekst jest konkretny i indywidualny (tworzony przez jednostkę bądź grupę ludzi – np. manifesty); linearny, zwykle syntagmatyczny.
Linearność – następstwo dźwięków w mowie.
Związki paradygmatyczne i syntagmatyczne są wyróżnione przez F. de Saussure’a.
Związek paradygmatyczny – związki powstające między elementami w umyśle człowieka (in absentia – w nieobecności) z elementami o tej samej funkcji: jeżeli wybierzemy rzeczownik w Mianowniku to nie używamy już innych przypadków, chociaż one nadal istnieją).
Związek syntagmatyczny – związki tekstowe; związki współwystępowania: jeśli występuje jeden element, to występuje również drugi element i kolejne (in presentia – w obecności; i…,i” sok – związek syntagmatyczny między s+o+k.
Funkcja dystynktywna – polega na różnicowaniu znaczeń, umożliwia ekonomię języka.
Podwójne rozczłonkowanie (artykulacja) języka – termin A. Marlineta (franc. językoznawcy)
Zasób leksykalny i gramatyka – zbiór znaków (morfemów) i reguły kombinacji tych elementów.
Gramatyka: – podsystem fonologiczny fonem
– podsystem morfologiczny morfem
– podsystem syntaktyczny syntakt
Zasób leksykalny: – wyrazy
– związki frazeologiczne
8. Podsystem fonologiczny
Podstawową jednostką jest fonem.
Fonem – wiązka cech dystynktywnych (wspólnie występujących). Te cechy dystynktywne w każdym języku są różna. ––––– niekiedy definicja ta nie wystarcza. Np.:
* n – przedniojęzykowe zębowe
* n – tylnojęzykowe (bank)
* n – przedniojęzykowe dziąsłowe
fonem to zbiór głosek, które nie wchodzą w opozycje fonologiczne.
Jednostki językowe mogą występować w różnych wariantach – alofony. Wybór wariantu zależy od sąsiedztwa – są to warianty kombinatoryczne.
Warianty fakultatywne – ta takie warianty, które występują zależnie od przyzwyczajeń każdego użytkownika.
OPOZYCJE fonologiczne
1) Ilość cech dystynktywnych
– jednowymiarowe – podstawa danej opozycji (czyli cechy wspólne) przysługuje tylko jednej parze fonemów, np. d:t (zwartość, przedniojęzykowość)
– wielowymiarowe – zespół cech wspólnych przysługuje też innym fonemom, np. f:s (szczelinowość, bezdźwięczność) przysługuje też sz (?)
Wielokrotność lub sporadyczność (w opozycji jednowymiarowej)
– proporcjonalne (powtarzające się, np. s/z; d/t; c/dz) – stosunek między członami jest powtarzalny
– izolowane (np. r/l – różnica tylko w tym, że jedna jest płynna, a druga boczna. – dotyczy tylko tej jednej pary fonemów
2)Jakość (wzajemny stosunek między członami danej opozycji)
– opozycja prywatywna – jeden z członów ma wszystkie cechy dystynktywne członu drugiego łącznie z jakąś dodatkową cechą fonologiczną. Np. b:p lub b:m (dźwięczny – bezdźwięczny)
– opozycja ekwipolentna (równorzędna) – oba człony są równorzędne jeśli chodzi o liczbę cech dystynktywnych, ale jedna z nich różni się jakością. Np. b:g lub d:z; t:k; – są twarde, bezdźwięczne, ustna zwarta, a różnica polega tylko na miejscu artykulacji (t – przednie; k – tylne).
– opozycja gradualna (stopniowa) – jest co najmniej trójczłonowa, jej człony różnią się stopniem natężenia danej cechy. (a, O, U)
Fonemy pełnią funkcję dystynktywną i delimitacyjną oraz kulminatwyną.
Neutralizacja opozycji – występuje jeśli w jakimś kontekście dana opozycja fonologiczna przestaje być ważna:
– unieważnienie opozycji dźwięczności w wygłosie absolutnym (stuk i stóg – czyt. stuk i stuk; rogu – roku)
– unieważnienie opozycji dotyczącej sposobu artykulacji lub miejsca artykulacji, np.: podzamcze (podzamcze; – z lub dz); rozrzedzić (rozrzedzić – rożżedzić)
Elementy suprasegmentalne – prozodia – występują w każdym języku, ale inaczej się realizują:
– akcent
– iloczas
– intonacja
– ton (wysokość, na jakiej realizowany jest morfem)
Elementy segmentalne – fonemy.
9. Podsystem morfologiczny
Różnica między podsystemem fonologicznym a morfologicznym: jednostki podsystemu niższego tworzą jednostki podsystemu wyższego – morfemy budowane są z fonemów.
Almorfia – wariantywność morfologiczna. Almorfy – morfy, które różnią się formalnie, ale te różnice da się opisać za pomocą zmian (procesów) historycznych albo reguł; są wielokrotnie poświadczane. Wyrażają ten sam sens i najczęściej mają dystrybucję uzupełniającą – częstsze są kombinatoryczne niż fakultatywne:
l.p M. ręka : ręk+a
D. ręki : ręk`+i k/k`
l.mn M. ręce : ręc+e k/c
D. rąk : rąk + o ę/ą
––> palatalizacja; wokalizacja; zanik jerów i inne.
Alomorfy fakultatywne:
w/we – w(e) środę: we wtorek
Podział morfemów ze względu na ich funkcję:
1) leksykalne (ręk–) /ręka
– funkcja nominatywna – nazywająca; odsyłają do pewnych elementów w świecie i je nazywają.
2) gramatyczne (–a) / ręka
– również pełnią funkcję nominatywną, ale: f. kategorialna:
– słowotwórcze (pod-; -ręcz-, -nik) – wykonawcy (piekarz, lekarz – -arz); czynności; miejsca
– fleksyjne – wykładniki pewnych kategorii semantycznych
Morfemy swobodne i związane
W języku polskim przeważają morfemy związane, co jest spowodowane fleksyjnością języka.
Np. przeczytałabym
Prze – (morfem słowotwórczy)
–czyt–
–a– (wykładnik gramatyczny)
–ł– (wykładnik czasu przeszłego)
–a– (morfem fleksyjny; wykładnik rodzaju)
–by– (wykładnik trybu przypuszczającego)
–m (wykładnik I os. L .poj.)
Morfemy swobodne (luźne) mogą funkcjonować samodzielnie. Np. przyimki (niezłożone) – w, z, do, po; spójniki (niezłożone) tzw. morfemy syntaktyczne.
Morfemy ciągłe i nieciągłe:
Morfemy ciągłe występują o wiele częściej:
Dowiedzieć się wiedzieć (+do, +się) – morfem słowotwórczy nieciągły.
„się” może być wykładnikiem czynności zwrotnej: może wskazywać na bezosobowość (np. mówi się)
SUPLETYWIZM: w odmianie występują zasadniczo różne tematy – czyli takie, których nie da się potraktować jako alomorfy, np. człowiek–ludzie, być–jestem, są; dobry–lepszy; ja–mnie. Supletywizm może dotyczyć tylko wyrazów bardzo często używanych: częstotliwość zmusza nas do zapamiętywania.
SYNKRETYZM – identyczność formalna przy odmienności funkcji; np. pani – M, D, C.
Wyraźny związek między podsystemem fonologicznym a morfologicznym stanowi morfologia (morfemy: ręka/ręki/ręce)
Morfonemy – inne fonemy, które morfologicznie pełnią tę samą funkcję w wyrazie.
10. Podsystem syntaktyczny
Składnia zajmuje się systemem związków złożonych:
a) reguły semantyczno–syntaktyczne (sensy) – reguły są od siebie niezależne: można zgodnie z regułami sensu nie zachować zasad formalno–składniowych (pić herbatę) lub zachować reguły gramatyczne, a nie zachować sensu (Bezbarwne zielone idee wściekle śpią). To predykat ma swoje wymagania semantyczne.
b) reguły formalno-syntaktyczne (jakie prawidłowości rządzą) – akomodacja syntaktyczna – poszczególne człony w zdaniu, czy wypowiedzeniu dostosowują się do siebie.
Np. Roześmiana dziewczynka zawołała koleżankę:
Roześmiana dziewczynka – M., r.ż., l.poj.
Dziewczynkazawołała – 3.os. lp. r.ż. (związek zgody)
Dziewczynkazawołała – M, r.ż. l.p.
Zawołała koleżankę – B. (związek rządu)
Związek między podsystemami.
Kategorie gramatyczne (charakterystyczne dla języka polskiego):
1) przypadek – ważny składniowo (kategoria syntaktyczna)
2) liczba – ważna składniowo
3) rodzaj – ważny składniowo
4) osoba – ważna składniowo
5) tryb – ważny składniowo
6) czas – tylko czasami ważny składniowo – w zdaniach złożonych.
7) aspekt – ważny składniowo w zdaniach złożonych (czasami)
8) strona – ważna składniowo
9) stopień – ważny składniowo.
Czas:
Przeszły, teraźniejszy, przyszły. Dodatkowo:
– praesens historicum
– omnis temporaris (Ziemia kręci się wokół Słońca)
Warunkowanie czasu (łac, ang, niem, franc.) – w polskim – czasami, np.:
Prosiłam ją, aby przyjechała. – czasownik w cz. Przeszłym, mimo że dotyczy przyszłości.
Liczba:
– liczba rzeczownika mówi o liczbie zbioru, ale liczba czasownika dostosowuje się do rzeczownika.
Strona:
Ojciec buduje dom dom jest budowany przez ojca. – zmienia się wszystko – dopełnienie staje się podmiotem itd.
Stopień:
Jurek jest wysoki Jurek jest wyższy – zdanie eliptyczne, potrzebuje uzupełnienia: od kogo?
c) reguły szyku – uporządkowania linearnego:
1. szyk swobodny – nie dowolny; w większości wypadków szyk nie ma właściwości gramatycznej; np. Janek kocha Marysię. = Marysię kocha Janek.
2. szyk stały (np. w języku angielskim) – podmiot musi być pierwszy: John loves Marry. W języku polskim możliwa jest zmiana szyku, ponieważ język polski jest fleksyjny. W języku angielskim zamiast fleksji jest szyk. Zdarza się w języku polskim, kiedy podmiot jest wyznaczony przez szyk – sytuacja synkretyzmu fleksyjnego. Np. Cielę widzi źrebię – to co pierwsze widzi.
Ważny jest też prymat znaczenia, np. Cukierki znalazły dzieci – wiadomo, że podmiotem są dzieci.
3. nasemantyzowanie szyku – zmiana kolejności wpływa na zmianę znaczenia; np. aktor komiczny – komiczny aktor; manifestacja pokojowa – pokojowa manifestacja; podobnie: zakwitły pierwsze przebiśniegi – pierwsze zakwitły przebiśniegi; Tylko Janek zainteresował się filmem – Janek zainteresował się tylko filmem.
Ściśle jest określone miejsce przyimka: – tylko przed rzeczownikiem
Spójnik między dwoma wyrazami, zdaniami; Na pierwszym miejscu nie powinno się znaleźć : zaś, bowiem.
4. szyk jest wykorzystywany w strukturze tematyczno–rematycznej – aktualne rozczłonkowanie zdania/ funkcjonalna perspektywa zdania.
Oprócz struktury gramatycznej zdania ważne jest to, jak zdanie przekazuje informacje.
– temat – to o czym się mówi;
– remat – to, co się mówi o temacie.
Jeżeli mówimy: Janek kocha Marysię, to zakładamy, że odbiorca zna Janka. Jeżeli znamy Marysię to zdanie powinno brzmieć: Marysię kocha Janek
Adam: Adam jest mężem Ewy. Adam ożenił się z Ewą. Adam jest żonaty.
Ewa: Ewa jest żoną Adama. Ewa jest zamężna.
Małżeństwo: Ewa i Adam są małżeństwem.
Składnia z poziomu fonologicznego wykorzystuje akcent.
11. Zasób leksykalny
– wyrazy
– związki frazeologiczne
Frazeologizmy wypełniają luki leksykalne, np. Adam ożenił się, ale Ewa wyszła za mąż.
Określenie wieku: młody–stary (pomiędzy to: kwiecie wieku, w średnim wieku, w balzakowym weku)
Frazeologizmy wzbogacają synonimiczne środki języka, np. ktoś umarł, odszedł, wykitował, zdechł, ale np.: przenieść się na łono Abrahama; zamknąć oczy; odwalić kitę; kopnąć w kalendarz; wyjść nogami do przodu; wyjść w drewnianej jesionce; wąchać kwiatki od spodu.
Związki frazeologiczne, podobnie jak wyrazy, różnią się: są grupy frazeologiczne:
– wyrażenia czasownikowe: ktoś wpuścił kogoś w maliny; dwoić się i troić.
– wyrażenia rzeczownikowe: ciepłe kluchy; biały kruk
– wyrażenia przymiotnikowe: w gorącej wodzie kąpany; w niedzielę urodzony
– wyrażenia przysłówkowe: krótko i węzłowato
– wyrażenie równoznaczne z przyimkami, partykułami, modulantami.
Wariantywność zw. fraz. jest dużo większa niż wariantywność wyrazów.
– warianty fonetyczne
– warianty morfologiczne (ktoś ma język/języczek)
– warianty leksykalne
12. Funkcje jednostek leksykalnych
1) Autosemantyczne – jednostki, które są względnie samodzielne znaczeniowo; 3 typy (ze względu na techniki oznaczania objawów):
a) nazywające=nominatywne. Nazywają:
– rzeczy (rzeczowniki)
– działania (czasow.)
– cechy (przymiotniki, wyrażenia przymiotnikowe)
– cechy cech (przysłówki, wyrażenia przysłówkowe)
Nazwa pozwala nam coś wyróżnić ze świata.
b) szeregujące (liczebniki) – technika szeregowania jest realizowana przez liczebniki i wskazuje na miejsce czegoś między (w stosunku do) innymi rzeczami.
c) wskazujące (zaimki) – zaimek wskazuje na:
– osobę (ja, ty, on, wy itd.)
– czas (wtedy, jutro, kiedyś)
– miejsce (tu, tam, gdzieś)
2) Synsemantyczne – pełnią funkcje pomocnicze, służą do konstruowania poprawnego tekstu:
a) przyimki
b) spójniki
c) partykuły
d) wykrzyknik
Stopień szczegółowości w opisywaniu świata:
1) nazwy pospolite
2) nazwy własne
Trójczłonowe rozumienie nazwy:
ZNAK+TREŚĆ+RZECZYWISTOŚĆ (Buhler)
w nazwie własnej – tylko znak i rzeczywistość.
Czy możemy zasób leksykalny traktować jako system?
Tak, gdyż: Jednostki leksykalne wchodzą w relacje semantyczne, czyli możemy pokazać warunkowanie się jednych jednostek przez inne (synonimia jako równoznaczność lub bliskoznaczność; antonimia – przeciwstawność znaczeniowa; komplementarność; hiponimia z hiperonimie; relacja partytywna (część–całość); szereg; konwersja; oznaczanie tych samych cech u ludzi i u zwierząt na różne sposoby (usta–pysk; nogi – kopyta, łapy).
Antonimy są skrajne i stopniowe.
Antonimia kierunkowe – czasownik – otworzyć:zamknąć.
Komplementarność: zaprzeczenie jednej jednostki automatycznie daje drugą (np. człowiek – albo kobieta albo mężczyzna; albo żywy, albo martwy).
Relacja hiponimiczno-hiperonimiczna – między jednostkami, z których jedna powtarza drugą i ją uzupełnia. Hierarchizacja: roślina – drzewo – dąb – dąb szypułkowy – dąb Bartek.
Pion/Poziom:
1) relacja hiponimiczno-hiperonimiczna pionowo – jest to relacja przechodnia (hiperonimem wyrazu „dąb” jest zarówno drzewo jak i „roślina”).
2) relacja partytywna ręka–dłoń–palec–paznokieć. Ale: paznokieć nie jest częścią ręki.
3) szereg (cykl) cykl to relacja łącząca jednostki typu nazw dni, tygodni, pór roku itp. Mamy nazwy jednostek – ich miejsce jest ściśle wyznaczone w zbiorze. ALE: gdy wymienimy już wszystkie – zaczynamy od początku.
szereg – mamy do czynienia z pewnymi jednostkami, które są również uporządkowane – każda jednostka znajduje się między innymi, ale nie ma nawrotu (tytuły i stopnie wojskowe; np.: kapitan – major – pułkownik)
4) Konwersja: jednostki leksykalne nazywają tę samą sytuację, ale z punktu widzenia różnych uczestników tej sytuacji. Np. kupić/sprzedać:
Adam kupił od Jurka samochód.
Jurek sprzedał Adamowi samochód
+ nauczyciel/uczeń; ojciec/syn.
Mogą też być różne znaczenia tego samego wyrazu: np. pożyczyć coś–komuś/ od kogoś.
5) Polisemia – świadczy o systemowości zasobu leksykalnego, co należało udowodnić. Jeśli jakiś leksem ma różne znaczenia, to one są w jakiś sposób ze sobą powiązane. Związki:
– metaforyczne (podobieństwa)
– metonimiczne (styczność)
3 rodzaje polisemii:
1) radialna 2
1 3
4
2) łańcuchowa 1–2–3
3) radialno łańcuchowa –3
1–2 –4
–5
3 możliwości wzbogacania zasobu leksykalnego:
1) nadawanie nowych znaczeń jednostkom już istniejącym
2) Tworzenie neologizmów
3) Zapożyczenia (zewn. i wewn.)
13. Struktura semantyczna znaczeniowa
Znaczenie nie jako całość nierozkładalne, tylko całość złożona z komponentów powiązanych ze sobą i powtarzających się w znaczeniach innych jednostek leksykalnych:
Kobieta, kura, klacz żeńskość
Dziecko, pisklę, kocię niedojrzałość
Mieć, kupić, ukraść posiadanie
Archisem – komponent znaczeniowy wspólny dla dosyć dużej ilości jednostek. Tworzą znaczenie słownikowe – jest to zbiór cech koniecznych i wystarczających do odróżnienia danej jednostki wśród innych jednostek.
Semy dyferencyjne – takie komponenty, które różnicują grupę wewnętrznie.
Konotacje semantyczne – cechy znaczeniowe, które realizują się nie we wszystkich użyciach jednostek leksykalnych. Nie są zawarte w słowniku. Są to cechy bardzo ważne kulturowo. Cechy konotacyjne mogą być punktem wyjścia przy tworzeniu nowych znaczeń, np. w słowniku ‘kamień’ to ‘ciężka skała stała’; nie ma w słowniku, że to element przyrody nieożywionej. Występuje czasownik ‘skamienieć’ lub frazeologizm ‘siedzieć kamieniem’ ujawnia się cecha nieruchomości.
Jeżeli powiemy, że ‘człowiek ma serce z kamienia’ to też zrealizują się konotacje.
To, że kamień jest milczący, do definicji nie wchodzi, ale tę cechę ujawniają frazeologizmy ‘milczeć jak kamień’ i inne.
Znaczenie wyrazu składa się z różnych komponentów znaczeniowych, ale jest też zasada wewnętrznej motywacji (konotacje wynikają albo z cech zewnętrznych obiektu, albo z wyobrażeń człowieka o obiekcie antropocentryzm.
14. Mowa a pismo
Mowa – mowa jest najstarsza. Stanowi element człowieczeństwa. Powstała ok. 700 tys. lat temu (homo erectus); ok. 300 tys. lat temu (neandertalczyk).
Pismo – powstało stosunkowo niedawno – 4 tys. lat temu.
Kultury oralne – czasy prehistoryczne. Ludzie żyli w małych grupach, ważną rolę odgrywały mnemotechniki. Specjalistami byli starzy ludzie, gdyż przechowywali tradycję.
Tekst łączono z pieśnią, tańcem; używano epitetów i znaków wspomagających pamięć.
Znaki: – kij karbowany
– sznurki z węzłami (inkaskie kipu)
– kamyki z muszelkami
– pałeczki posłańców
– malowidła, znaki ryte na ścianach
– talizmany i tokeny.
~ 8 tys. lat p.n.e. powstały pierwsze państwa-miasta potrzeba księgowania (tokeny i liczmany)
Pismo – system znaków służących do utrwalenia lub zastąpienia języka mówionego. IV/III w. p.n.e.
Wynalezienie pisma przypisano Sumerom. Wynalezione zostało w celach administracyjnych. Jest to efekt celowego i świadomego działania.
15. Skutki wynalezienia pisma
– utrwalenie słowa mówionego
– komunikacja na odległość
– uniezależnienie słowa od kontekstu (abstrahowanie, dystans)
– wykształcenie się postawy obiektywnej
– możliwość gromadzenia ludzkiej wiedzy poza umysłem
– nowe techniki organizacji tekstu
– to technologia do opanowania, podnosi świadomość człowieka, myślenie abstrakcyjne.
– rozwój nowych odmian i stylów języka
– rozwój języków narodowych (rozwój języka z dialektu)
– rozwój nauki ( np. nauki o języku)
– nadanie trwałości ludzkiej wiedzy
– zmiana świadomości człowieka, jego sposobu myślenia i mowy
16. Rozwój pisma:
a) pismo sumeryjskie – piktogram; znak ikoniczny. Odzwierciedlenie rzeczywistości ~~ woda; trójkąt – kobieta.
b) ideogram, wyobraża pewne pojęcie, zjawisko, cechę – trójkąt + trzy małe niewolnica; dosłownie: ‘kobieta zza gór’.
c) pismo klinowe – przygody Gilgamesza; fonogram – znak oddający dźwięki, wynaleziony przez Sumerów, np.: strzała (Ti); życie (Ti)
– pismo to domena ludzi wybranych, elity rządzącej.
d) pismo egipskie – hieroglify. W XIX w. złamano kod – Kamień z Rosetty.
– 5 tys. znaków;
– hieroglify=znaki święte (grec.) zawierały 4 typy znaków:
a) piktogramy
b) ideogramy
c) fonogramy (wyrazy jednodźwiękowe, jednospółgłoskowe)
d) determinanty ki (kategoria istot)
Sugestie co do czytania: kierunek zwrócenia głów ludzkich lub zwierzęcych.
3 okresy: 1) hieroglify
2) znaki kapłańskie (hieratyczne)
3) demotyczne (ludowe)
Przetrwało do ok. III w. n.e., potem zostało wyparte przez pismo koptyjskie ( egipscy chrześcijanie).
e) pismo chińskie – ok. II w. p.n.e. – jedyne pismo zachowane w lekko zmodyfikowanej postaci.
~ 40 tys. znaków; 6 typów znaków.
*znaki proste – piktogramy i ideogramy
* znaki złożone –połączenie znaków prostych z kluczem: znaki fonetyczne, znaki semantyczne.
Język chiński jest bardzo zróżnicowany dialektalnie. Pismo daje możliwość komunikacji; ponadto to pismo sylabiczne, gdzie jedna sylaba może być wymawiana kilkadziesiąt sposobów – różnicuje je ton.
f) alfabet – z łac. „alfa” i „beta” – nazwa systemu nadana przez Rzymian.
1. Fenicki (VIII w. p.n.e.)
a) aramejski (VII w. p.n.e.)
– hebrajski
– arabski
b) grecki
– koptyjski
– etruski:
* łaciński
* runy (germański)
– cyrylica
*grażdanka
Alfabet – zawiera jedynie kilkadziesiąt znaków, gdzie jeden znak odpowiada jednemu pojęciu. Bardzo duży udział Greków: pismo demokratyczne (prawie każdy mógł czytać i pisać) ~1550 r. p.n.e.
Fenicki – język semicki (nie zapisuje się samogłosek); składa się z 22 spółgłosek. Szybki rozwój, bo to społeczeństwo handlarzy i kupców.
Grecy dodali samogłoski alfabet joński – to podstawa klasycznej greki (8+16 znaków). Rzymianie przyjęli grecki alfabet za pośrednictwem Etrusków.
„Furhark” – 24–znakowy alfabet runiczny. Ormidzi nie wykorzystywali run tylko orany. Orany to celtyckie pismo IV w. p.n.e.
Gładica – najstarsze pismo słowiańskie, służące do zapisu SCS-u; pierwszy w pełni oryginalny system słowiański; zginął, zastąpiony cyrylicą.
Główne pisma świata:
1) łacińskie
2) cyrylica
3) arabskie
4) hinduskie
5) chińskie
6) mongolskie
7) japońskie
8) koreańskie
17. Typologia pism:
1) pismo niefonetyczne (nie oddaje dźwięku mowy)
a) piktograficzne (np. plemiona Indian, amerykańskie, Eskimosi)
b) ideograficzne (np. chińskie, koreańskie)
2) pismo fonetyczne (oddaje dźwięk mowy)
a) sylabiczne (np. japoński, chiński, hinduski)
b) alfabetyczne (np. hebrajski, arabski)
Sposoby czytania a) poziomo b) pionowo
UNIWERSALNE pismo świata:
a) alfabet Braille’a – 63 znaki (litery, cyfry, nuty, interpunkcja)
b) Cyfry – arabskie i rzymskie
– cyfry to ideogramy, bo dają wyobrażenie o pojęciach abstrakcyjnych.
18. Język naturalny (cechy i funkcje)
Cechy definicyjne:
– język to zbiór znaków arbitralnych, które gwarantują językowi przystawalność
– Dwustopniowość (podwójne rozczłonkowanie)
– Produktywność (zdolność tworzenia nowych znaków złożonych)
– Nieciągłość – dyskretność (różnice między elementami językowymi mają charakter skokowy, nie tworzą continuum jako skali ciągłej)
– Semantyczność
– Zdalność (możliwość odniesienia do przedmiotów i zdarzeń odległych w czasie i przestrzeni od aktu mowy)
– Przemienność (każdy organizm zdolny do nadawania komunikatu jest też zdolny od odbioru komunikatu w obrębie systemu).
– całkowite sprzężenie zwrotne (nadawca słyszy/widzi wypowiedź i może ją skorygować)
– wyspecjalizowanie (brak funkcjonalnego powiązania bezpośredniego wypowiedzi z jej następstwami)
– Przekazywanie drogą kulturową (nie jest dziedziczny – trzeba się go nauczyć, co ma plusy i minusy; umożliwia kumulację wiedzy)
– Samozwrotność (możliwość mówienia za pomocą języka o samym języku)
– Nadużywalność (bardziej dotyczy samego użytkownika; użycie w celu zmyślenia lub zdezinformowania odbiorcy; manipulacja językiem).
– Samoregulacja (wewnętrzne dążenie do stanu optymalnego: wystarczalny, ekonomiczny i dostatecznie zróżnicowany)
PRAWA:
1) uzupełniania systemu językowego – dążenie do utrzymania bądź podniesienia wystarczalności kodu językowego; tworzenie nowych jednostek leksykalnych.
2) upraszczania systemu językowego – dążenie do zmniejszenia wysiłku: ekonomizm języka; np. zanik wzorców odmiany.
3) różnicowania – elementy mają być wyraziste, różnić się między sobą; np. samogłoski – długie, krótkie i półdługie zbyt mało wyraziste różnice, nastąpiło wyspecjalizowanie.
4) ułatwiania emisji dźwięków i ich zespołów – uproszczenie artykulacji, np. „rz” i „ż” – różnica w pisowni wskazuje, że dawniej były różnice w wygłosie.
5) koordynacji – przebiegają zmiany, mające na celu podniesienie zgodności między stroną artykulacyjną a stroną morfologiczną, np. ojca/oćca )ćj
Funkcje języka:
I Klasyfikacja Karola Buhlera
1) f. symbolizująca (relacja: znak językowy – rzeczywistość(kontekst))
2) f. ekspresywna (relacja: znak językowy – nadawca)
3) f. impresywna (relacja: znak językowy – odbiorca)
II Klasyfikacja Romana Jakobsona
Relacje między funkcjami są bardzo zróżnicowane (równorzędne i podrzędne)
Kontekst
Komunikat
Nadawca -–––––––––––––> Odbiorca
<–––––––––––––
Kod
a) f. emotywna (ekspresywna)
b) f. ko natywna (impresywna)
c) f. poznawcza (symbolizująca)
d) f. metajęzykowa (nastawiona na element językowy)
e) f. fatyczna
f) f. poetycka (realizowana w tekstach posiadających nadorganizację)
–––Pojawia się wątpliwość: Czy są to funkcje języka czy wypowiedzi??? ––––-
Funkcje języka:
1) generatywna – tworzenie nowych znaków, tekstów
– rozumienie wypowiedzi, których nie stworzyliśmy
2) poznawcza – symboliczna, reprezentatywna)
– zdobywamy wiedzę o świecie przez naukę systemu języka.
Istota języka – stwarza on możliwość komunikacji oraz utrwalania i przekazywania wiedzy.
Funkcje wypowiedzi wg Renaty Grzegorczykowej:
1) Pojedynczej wypowiedzi
a) zamierzone
– informacyjne
– pozainformacyjne:
* ekspresywna
* impresywna
* poetycka
* sprawcza
b) niezamierzone
2) Ogółu działań komunikacyjnych
a) socjalizująca
b) kulturotwórcza
Funkcja impresywna:
– celem jest wywołanie działań u odbiorcy
– pytania dyrektywne
– wywołanie odpowiedniego stanu mentalnego
– perswazja i manipulacja językowa
Funkcja sprawcza:
– realizowana na mocy wiary (akty religijne)
– oparta na komunikacji społecznej (przysięgi, nominacje, wyroki sądowe)
Funkcja poetycka/ kreatywna
– stwarza się nowe światy i określoną wizję świata
– moc kreatywna języka, nie musi występować mimesis
– powstają jakości o charakterze estetycznym
– budzenie emocji i refleksji u odbiorcy
– użycie języka w konkretnej wypowiedzi
– przekaz nowych informacji i uświadomienie o alternatywnych rzeczywistościach.
Za pomocą języka tworzy się klasy zjawisk.
Analityczna percepcja zjawisk. Bez takich analizatorów różne elementy świata byłyby trudniej wyróżnialne.
Za pomocą językowego systemu predykatów klasyfikujących świat możemy przywoływać zjawiska nieobecne (myśli, przyszłe lub przeszłe zjawiska)
Możemy dokonywać skomplikowanych operacji mentalnych, np. operacji uogólnienia, które powstają na bazie empirycznych faktów. Mogą one być ścisłe i przybliżone. Możemy tworzyć zdania ogólne (np. o gatunkach zwierząt). Operacje uogólnienia dotyczą również czasu i miejsca, nie tylko obiektu.
Język pozwala nam ustalać różnice i podobieństwa – porównywać. Ułatwia też ustalenie związków przyczynowo – skutkowych.
Ukazywanie związków celowych (szczególny przypadek związków przyczynowych):
Poszedł do barku, żeby kupić coś do jedzenia. – zdarzenie rzeczywiste, pożądane.
Przyzwolenie: Chociaż padał deszcz, poszliśmy na spacer.
Funkcja poznawcza języka – w psychicznych procesach poznawczych (postrzeganie; pamięć; uwaga; myślenie)
Język daje możliwość nazywania, a następnie wartościowania.
19. Geneza języka
–– pochodzenie mowy
W różnych okresach myślenia o języku powstały różne teorie dotyczące pochodzenia języka:
– teologiczne
– filozoficzne
– psychologiczne
– socjologiczne
Do XVIII w. – teologiczne koncepcje – istniało przekonanie, że język jest dany od Boga i jest dziedziczony.
sanskryt – język świętych ksiąg Wedy; Podobnie: koncepcje hebrajskie i chrześcijańskie.
Gramatyka sanskrytu – pierwsza; najlepiej opracowana gramatyka języka. Co ciekawe – wtedy Hindusi nie mieli jeszcze wypracowanego pisma:
– Fryderyk I – cesarz Niemiec i król Sycylii przeprowadził eksperyment: odosobniono dwójkę dzieci, aby sprawdzić w jakim języku będą mówić (jaki język jest od Boga). Dzieci nie mówiły wcale.
– teorie teologiczne należało więc odrzucić, gdyż dzieci w ogóle nie zaczęły mówić.
Filozoficzne koncepcje:
XVIII Bonnot de Condillac wyróżnił dwa stadia w języku:
1) związek naturalny – w stadium początkowym przeważają mimika i gesty, z którymi współdziałają elementy akustyczne.
Elementy akustyczne zaczynają przeważać.
2) związek arbitralny między znakiem a znaczeniem.
Język, rozszerzając pamięć, uniezależnia umysł od zmysłów.
G. Wilhelm Leibniz (XVIII w.) – mowa to wyraz naturalnego popędu człowieka do uzewnętrzniania emocji.
Psychologiczne koncepcje:
Hender – język jest przejawem psychiki danej społeczności (duch narodu). Duch narodu nadaje językowi określony kształt.
O początku języka decyduje przede wszystkim refleksja, świadomość. Hender wysuwa koncepcję człowieka świadomego swego życia psychicznego. Wyraźnie przeciwstawia się koncepcjom czysto fizjologicznym i ekspresywnym. Pierwszy etap to etap natur (B. de Condillac)
duch narodu a język – Humboldt.
Współczesne koncepcje:
Wspólne im jest przeświadczenie, że język jest tworem gatunku homo sapiens i wyróżnia ludzi spośród wszystkich innych istot żywych. Zwierzęta komunikują się, ale nie mają języka.
1) Brown – przebieg ewolucji językowej.
Funkcja symboliczna, jako zdolność posługiwania się znakami w odniesieniu do różnych desygnatów (służy do kodowania pamięciowego, a nie do porozumiewania się między osobnikami). Pierwsze znaki służące do komunikacji miały postać gestów i rąk. Na etapie gestów i mimiki działała zasada ikoniczności. Człowiek już wówczas przybrał postawę pionową (2–3 mln lat temu). Argumenty (o pierwszeństwie gestów i mimiki)
– malowidła ścienne
– współczesny język migowy
– nasze zachowania, kiedy coś nam zakłóca akt komunikacyjny, nie możemy mówić
ALE: jak zaszło przejście od ikoniczności do arbitralności znaków? – najprawdopodobniej przejście to zaszło jeszcze na etapie porozumiewania się testowego.
Język dźwiękowy pojawił się 50–100 tys. lat temu człowiek ma wolne ręce, może pracować
Język wpływa na rozwój człowieka, a rozwój człowieka na doskonalenie języka.
Główna różnica między komunikacją między ludźmi, a komunikacją między zwierzętami polega na transmisji kulturowej. Człowiek przyswaja system komunikacyjny w procesie socjalizacji.
2) Geneza języka jest starsza niż historia człowieka. Rozróżnienie między komunikacją ludzką, a zwierzęcą nie jest ostre.
Początków zjawisk, które doprowadziły do powstania języka, możemy się dopatrywać w pojedynczych dźwiękach wydawanych przez zwierzęta w różnych celach (np. uprzedzenia, ostrzeżenia).
Istoty żywe najpierw się nauczyły rozpoznawać dźwięki, rozróżniać je, a dopiero potem – produkować i wykorzystywać.
– odbieranie dźwięków jest starsze niż ich wydawanie.
Później istoty żywe nauczyły się kombinować dźwięki w bardziej złożone struktury – osobniki posiadający takie umiejętności miały większe szanse na przeżycie.
W tej teorii, w przeciwieństwie do teorii Browna, nie ma tajemniczego przejścia od gestów do znaków arbitralnych.
20. Biologiczne i społeczne uwarunkowania języka
Język jest zjawiskiem biologicznym, czy społecznym?
– jeżeli stwierdzimy, że język jest zjawiskiem biologicznym to będziemy musieli ustawić go w jednym rzędzie z innymi czynnikami biologicznymi, np. spanie, jedzenie.
Język nie jest dziedziczony. Dziecko dziedziczy jedynie predyspozycje, ale jeśli nie będzie wychowywane w odpowiednim (mówiącym) środowisku, to nie będzie mówiło (eksperyment Fryderyka II).
Językoznawstwo generatywne – Noam Chomsky uważa, że łatwość, z jaką każdy (przeciętny) człowiek uczy się języka, świadczy o tym, że człowiek rodzi się również z wrodzonymi strukturami językowymi (gramatyczne uniwersalia).
Anna Wierzbicka. Lingua mentalis – język myśli – uważa ona, że istnieją jednostki semantyczne, które można nazwać jednostkami elementarnymi i uniwersalnymi. Pozwalają one nam wyrazić wszystkie znaczenia przez odpowiedni ich łączenie (składnia). Początkowo 13 jednostek. Aktualnie jest ich już 60 – jest to współczesna forma natywizmu.
Biologiczne podstawy języka:
Lemberg – dowody natury anatomiczno-fizjologicznej (przystosowanie jamy ustno-gardłowej do wydawania dźwięków; nasz zmysł słuchu jest szczególnie wyczulony na określone pasma dźwięków; budowa naszej czaszki, zwłaszcza mózgu z wyspecjalizowanymi ośrodkami mowy).
Zachowanie biologicznie uwarunkowanie nie jest wywołane przez czynniki zewnętrzne: dziecko zaczyna mówić zanim to może być przydatne – mowa dziecka nie jest reakcją na coś konkretnego.
Rozwój mowy przebiega wg stadiów niezależnych od kultury danego społeczeństwa. Występuje pewien okres krytyczny i dziecko nie może zacząć się uczyć języka zanim ten okres nie nastąpi. Po okresie krytycznym przyswojenie języka jest znacznie utrudnione (jeżeli osoba jest długo odizolowana, później ma trudności z oswojeniem języka).
Studia rozwoju wydawania dźwięków u dziecka:
6 tygodni „gruchanie” (głurzanie) – dźwięki emitowane w stanach zaniepokojenia potrzeb anatomicznych.
6 mies. „gaworzenie” – ćwiczenie narządów artykulacyjnych.
8 miesięcy świadome wydawanie dźwięków
1 rok wypowiedzi jednowyrazowe
18 miesięcy wypowiedzi dwuwyrazowe, przypisywanie pewnych cech obiektom
2,5 roku pytania
We wczesnym rozwoju dziecka dominują kompleksy onomatopeiczne. Jako pierwsze pojawiają się rzeczowniki i czasowniki, następnie wykrzykniki, po nich partykuły, zaimki i pozostałe części mowy. = etap kreacji językowej.
21. Języki etniczne i sztuczne
Języki:
1) etniczne – języki narodowe, naturalne. Są (były) używne przez członków jakiejś społeczności
a) żywe
b) martwe – języki wegetujące w określonych sytuacjach, np. SCS w liturgii; łacina wśród lekarzy, prawników.
– języki odcyfrowane (sumeryjski, egipski) – języki starożytnych kultur, cywilizacji, zapisy których się zachowały. Język prasłowiański – język zrekonstruowany; teksty się nie zachowały, bo nie miał pisma.
2) sztuczne – języki pomocnicze, nigdy nie są językami pierwszymi
a) międzyetniczne – mogą powstać sztucznie, np. esperanto; – mogą powstać w sposób naturalny, przez kontakty kolonizatorów i tubylców, np. język pidzini – gramatyka przejęta od kolonizatora, a leksyka mieszana. Znoszą bariery języków etnicznych.
b) tajne – ograniczają krąg osób rozumiejących język, np. grup przestępczych. Ich istnienie tłumaczą tylko warunki społeczne.
XX wiek – zmiana statusu języka hebrajskiego – języka świętej księgi Żydów. Żydzi na co dzień posługiwali się angielskim, francuskim lub jidysz. Z momentem powstania państwa Izrael powstał problem języka – językiem państwowym stał się hebrajski, język ożył – przesunięcie w obrębie języków etnicznych. Języki kreolskie – etniczne, które powstały z pidżini, który cechuje się prostotą.
Języki żywe
1) języki znormalizowane – wśród języków posiadających pismo, większość języków ma jedną normę, ale np. angielski ma dwie: brytyjską i amerykańską. Może być tak, że dany język pisany jest znormalizowany, a mówiony – nie (np. chiński, arabski).
Podawane są różne liczby języków w różnych źródłach: nie ma kryteriów, które pozwalają stwierdzić, co jest językiem, a co jego odmianą.
Są kryteria pozalingwistyczne. Podstawowym kryterium jest poczucie przynależności społecznej. Dialekty niemiecki są bardzo odległe od siebie, poszczególne landy mówią odrębnymi językami. Podobnie: dialekty włoskie. Poczucie przynależności jest tak duże, że są to odmiany jednego języka. Z kolei bywa też odwrotnie: mołdawski/rumuński; hindi/urdu – status różnych języków, choć są jednakowe (brak poczucia przynależności)
Przyjmuje się, że języków jest ok. 6,5 tys. Różnią się między sobą ze względów geograficznych, historycznych, funkcjonalnych oraz ze wzgl. na budowę gramatyczną.
– zadaniem językoznawstwa jest uporządkowanie i szukanie cech uniwersalnych.
22. Klasyfikacja geograficzna (przestrzenna)
Za cel stawia opracowanie językowej mapy świata, rozprzestrzenienie języków. Ważna przy liczbie użytkowników jest liczba zaludnienia. Najbardziej rozpowszechnione: chiński, angielski, hiszpański, hindi, arabski. Najwięcej języków jest w Afryce, Azji, w rejonie Pacyfiku, w Ameryce. W Europie – najmniej. Więcej języków jest tam, gdzie są duże opady: tam ludzie przychodzili, bo była żyzna gleba.
W jednym języku można mówić w kilku państwach, a można w jednym państwie używać kilku języków: Szwajcaria, Belgia, Kanada.
Liga języków – grupa języków niespokrewnionych, które w wyniku wielowiekowych kontaktów oddziałują na siebie i upodabniają się do siebie. Np. liga bałkańska. Mówi się też o lidze europejskiej (leksyka).
23. Klasyfikacja funkcjonalna
Decyduje tu zjawisko społeczno – kolonizacja, dominacja gospodarcza. Wpływ ma też religia, np. islam – język arabski, chrześcijanie – łaciński.
BILINGWIZM – często występuje na pograniczach.
24. Klasyfikacja historyczna (generatywna)
Historyczne związki między językami: wydzielenie rodzin językowych i ich gałęzi.
Tadeusz Milewski – rodzina języków to zespół języków, w których elementy systemu gramatycznego (morfologicznego) w całości bądź w większości odpowiadają sobie.
Podobieństwa w słownictwie zaznaczają się w podstawowej warstwie, dotyczącej np. podstawowych czynności.
1) język mniejszości oficjalny i silny kulturowo
2) język mniejszości nieoficjalny, ale silny kulturowo
3) j. mn. oficjalny tylko na terenie zamieszkiwanym przez mniejszości
4) j. mn. jest drugim językiem państwa
5) j. mn. – nieoficjalny, słaby kulturowo, ale unormowany.
6) j. mn. – nieoficjalny, słaby kulturowo i nie znormalizowany.
Np. Luksemburg
– rdzenny język – luksemburski
– oficjalny język – francuski
Klasyfikacja historyczna ma na celu pokazanie stosunku pokrewieństw między poszczególnymi językami i w efekcie podzielenie ich na określone grupy. Stopień pokrewieństwa zależy od tego, jak długo dane języki rozwijają się odrębnie. – ważne jest tu drzewo genealogiczne Schleichera.
25. A. Schleicher, drzewo genealogiczne
Język polski – rodzina indoeuropejska, która jest przykładem rodziny kilkustopniowej.
Rodziny: jednostopniowe; kilkustopniowe.
Etnolekt: gwara dialekt zespół dialektów Język podgrupa językowa grupa językowa makrogrupa podrodzina RODZINA makrorodzina podgałąź gałąź itd.
Izolaty – są to języki izolowane, które współcześnie nie wykazują jakiegokolwiek pokrewieństwa z innymi językami.
Językoznawstwo XIXwieczne wypracowało pierwszą teorię pokrewieństwa językowego
August Schleicher (połowa XIX w.) – niemiecki teoretyk języka, biolog. W tym czasie ideałem dla językoznawstwa były nauki przyrodnicze. Uważał, że językoznawstwo jest nauką przyrodniczą. Traktował język jak żywy organizm, który się rodzi, rozwija i zamiera, tworząc miejsce dla kolejnego języka. Literatura powstaje, kiedy język jest już mocno rozwinięty; ALE – Est ona początkiem końca języka.
Rodzina językowa i pokrewieństwo językowe Drzewo genealogiczne
Uważał, że prajęzyk (jeden lub kilka) świadczy o istnieniu wspólnoty, posługującej się tym samym językiem. Ta grupa dzieli się na dwie podgrupy, a mówią dalej tym samym językiem (wewnętrzne zróżnicowanie języka).
A. Schleicher starał się zrekonstruować prajęzyk – nawet napisał w tym języku (praindoeuropejskim) bajkę. Zwykle teorię jego wiąże się z rozszczepieniem języka w czasie. Schleichera ostro krytykowali młodogramatycy.
26. J. Schmidt, teoria falowa
Schmidt był uczniem Schleichera. Stworzył falową teorię rozwoju języka. Uważał, że każda zmiana językowa jest zapoczątkowana przez określonego użytkownika, w określonym miejscu. Z tego miejsca zmiana rozchodzi się i obejmuje coraz większą liczbę użytkowników i coraz większe terytoria.
Archaizm peryferyczny – fala może nie dotrzeć do peryferii zamieszkiwanych przez daną społeczność językową.
27. Metody badań (filologiczna, historyczno–porównawcza)
FILOLOGICZNA – wykorzystywana do opracowania wszystkich wydań BN. Powstała w czasach panowania Aleksandra Macedońskiego. Metoda ta wyrosła z potrzeby przywrócenia pierwotnego kształtu tekstom (tłumaczonym lub wariantom tego samego tekstu, pochodzącym z różnych epok). Etapy:
1) odczytanie
2) usunięcie opuszczeń, poprawienie błędów
3) krytyczna ocena
Rozpatrujemy wariantywne formy i staramy się ustalić wersję najpoprawniejszą.
GRECJA; SPÓR: Analogiści i Anomaliści.
Analogiści – język jako twór bardzo regularny.
Anomaliści – język to twór pełen wyjątków, anomalii.
Od starożytności do XIX wieku nie powstała żadna metoda, dlatego nie było nauki..
XIX w. – metoda historyczno–porównawcza – wzorowała się na metodzie nauk przyrodniczych. Bopp, Rask – wpadli na pomysł porównywania języków. To, co jest w językach aktualnie istniejących i w tekstach historycznych, napisane w tych języka; zagłębiając się coraz bardziej w przeszłość.
Takie porównanie pozwoliło na odtworzenie przedpiśmiennych stanów języków.
Rekonstruujemy elementy – nie system języka!!!
Rekonstrukcja to odtwarzanie stanu języka poprzedzającego czas powstania najstarszych tekstów, w tym języka. Opiera się głównie na zasadach XIX wiecznych gramatyków (młodogramatycy, Lipsk).
zasada bezwyjątkowości praw fonetycznych – odrzucenie nieuwarunkowanych rozszczepień.
Dawanie pierwszeństwa formom wyjątkowym, nieregularnym.
Badanie geografii lingwistycznej (najstarsza forma będzie na najmniejszym obszarze_
Rekonstruowanie wewnętrzne opiera się na istnieniu elementów obocznych w danym języki danej epoki. Na podstawie systemu ustalamy, która jednostka jest starsza. Np. dawnymi laty/ latami; innymi słowy/słowami; na niebiesiech/ na niebiosach/ wyjść za mąż.
Oboczności fonologiczne: np. śnieg – na śniegu (g’ – gu)
Metoda form ginących – np. wieczerza/kolacja
28. Glotto chronologia (–leksykostatyka)
Inspirowana pewnymi ustaleniami nauk przyrodniczych. Ważne są pewne statystyczne prawidłowości w obrębie leksyk. Wszystkie poprzednie metody koncentrowały się na zmianach gramatycznych. W odróżnieniu od gramatyki, leksykę dość łatwo zapożyczyć.
Glottochronologia bada podstawowy zasób słów. Metoda określania przybliżonego czasu rozpadu języka.
Pewne procesy zachodzą w pewnych okresach (– badanie węgla radioaktywnego).
język zmienia się w pewnym stałym tempie
Badacze: Iris.
W ciągu ok. 1000 lat społeczność językowa zachowuje ok. 81% niezmienionych jednostek podstawowego słownictwa. Ustalono, że podstawowych jednostek jest jakieś 200. Na materiale: języki z prarodziny języków romańskich i germańskich – ponieważ mieli udokumentowaną historię.
A. Wierzbicka – 60 elementów uniwersalnych.
29. Typologie fonologiczne, morfologiczne, syntaktyczne, słownikowe
Typologia bierze pod uwagę cechy wewnątrzjęzykowe (podobieństwa języka, nie teren)
Typ językowy to grupa języków, które daną funkcję spełniają za pomocą środków do siebie podobnych.
Typologie:
1) fonologiczna
– bierze pod uwagę liczbę fonemów w danym języku, a dokładnie proporcję między samogłoskami i spółgłoskami. Utworzono model, w którym występują fonemy konieczne. ( cechy prymarne i sekundarne):
Półotwarte: nosowe (m,n)
ustne ( l/r)
szczelinowe (s/ś/sz)
zwarto szczelinowe (z/ź/ż)
przedniojęzykowo zębowe (t)
wargowe (p)
tylne (k) / min. 7 fonemów + 3 samogłoski (a,i,u)
Jeżeli w języku jest więcej niż 70% spółgłosek to jest to język spółgłoskowy.
Aranda (w Australii) 12 fonemów.
Typologia ta bierze pod uwagę ilość fonemów:
1) język z ubogim systemem fonologicznym (12–20 fonemów) – języki polinezyjskie, papuaskie, australijskie.
2) z umiarkowanie bogatym systemem fonologicznym (20–45 fonemów)
3) z bogatym systemem fonologicznym (45–65)
Systemy skrajnie ubogie i skrajnie bogate są uważane za recesywne – są zbyt trudne, przez co giną.
ZALEŻNOŚĆ – liczba fonemów/ długość morfemu. Liczba cech dystynktywnych ma być mniej więcej ta sama. Średnia długość morfemów to 1,2 fonemu. Im więcej fonemów, tym krótsze morfemy.
Proporcje między spółgłoskami a samogłoskami w wystarczająco długich tekstach (nie w systemie fonologicznym):
1) samogłoskowy – stosunek samogłosek do spółgłosek większy niż 1. Ala
2) równowagi (mniej więcej 1) np. na
3) spółgłoskowy (mniejszy niż 1), np. mistrz
Typologia fonologiczna zajmuje się również rolą prozodii w języku.
Fonologiczne zastosowanie cech prozodycznych:
1) języki prozodyczne – funkcje prozodyczne mają taką samą funkcję rozróżnienia jak fonemy, np. łac i greka klasyczna, które wykorzystywały długości. Rosyjski ze wzgl. na rolę akcentu. Ten sam układ fonemów z różną prozodią daje różne znaczenia.
Inny przykład – klasyczny chiński, który wykorzystuje ton.
2) języki nieprozodyczne
– umiarkowanie nieprozodyczne – pewne cechy prozodyczne pełnią funkcję delimitacyjną, np. język polski.
– skrajnie nieprozodyczne – prozodia w żaden sposób funkcjonalnie nie jest wykorzystywana.
2) Typologia morfologiczna
Bierze ona pod uwagę, czy w danym języku występują struktury morfologiczne, czyli czy możliwe jest łączenie morfemów w wyrazy. Jeśli tak, to jak silne jest zespolenie morfemu gramatycznego z leksykalnym i jakie funkcje pełnią morfemy gramatyczne”
1) języki bezwyrazowe – izolujące (klasyczny chiński)
2) języki wyrazowe (inflektywne)
a) aglutynacyjne (sklejkowe) – zespolenie morfemów gramatycznych z leksykalnymi; niemożliwa jest kumulacja funkcji (język węgierski, fiński, turecki)
b) fleksyjne – zespolenie morfemów gramatycznych z leksykalnymi jest ściślejsze.
– rozróżnianie przejawia się w obocznościach tematycznych. Jest możliwa kumulacja funkcji – morfem (jakiś tam – tem.) może pełnić więcej niż jedną funkcję: końcówka jest wykładnikiem przypadka, rodzaju, liczby itd.
c) alternacje – inaczej infigowane – nośnikiem znaczenia leksykalnego są 3 fonemy spółgłoskowe. Między tymi spółgłoskami wymieniają się samogłoski, co prowadzi do zmiany znaczenia leksemu. Najściślejsze zespolenie morfemu leksykalnego z gramatycznym (język semicki). Np. (arabski:)
k–t–b – pisać
kataba – on napisał
kitab – książka
katib – pisarz
Inna typologia morfologiczna bierze pod uwagę pozycję morfemu w wyrazie:
1) języki postpozycyjne – zwykle jest morfem leksykalny, następnie – gramatyczny (e) – m.in. język polski i inne słowiańskie języki)
2) języki prepozycyjne – np. batnu – najpierw występują morfemy gramatyczne, a potem leksykalne – nie mają końcówki, są przodówki.
3) języki alternujące – infigowane.
Kolejna typologia morfologiczna bierze pod uwagę stopień złożoności wyrazów, czyli ilość morfemów składających się na wyraz.
1) j. skrajnie analityczne – morfem i wyraz= 1:1
2) j. syntetyczne – język polski – stosunek morfemów do wyrazów to 2
3) j. polisyntetyczne – stosunek morfemów do wyrazów to 3.
Hoker proponował zastąpienie to skalą ciągłą, na której będzie się porównywać języki.
Typologia morfologiczna może uwzględniać też kategorie gramatyczne. Nie można brać pod uwagę wszystkich kategorii na raz. Stawia 3 pytaia:
1) czy w interesujących nas językach występuje dana kategoria?
2) jaka jest struktura wewnętrzna kategorii? Np. w różnych językach występują różne kategorie liczby, rodzaju.
3) Jaki jest rodzaj kategorii gramatycznej? Selektywna czy modelująca? – Kategoria rodzaju w języku polskim jest selektywna, bo selekcjonuje rzeczowniki na 3 rodzaje, podobnie jest z kategorią aspektu dla czasowników, ale kategoria rodzaju dla przymiotników i czasowników jest kategorią modelującą – przymiotniki i czasowniki odmieniają się przez rodzaj.
Każdy język ma swoisty zbiór kategorii gramatycznych:
Kategoria liczby
– języki bezliczbowe
– języki podkategoriami jedności i mnogości.
– języki, w których występują 3 kategorie.
Kategoria rodzaju:
– nie ma jej w węgierskim
– jest ograniczona, np. w języku angielskim
– 3 rodzaje
– 2 rodzaje (j. włoski; duński)
Kategoria czasu:
– bezczasowe, np. współczesny język chiński
– 2 czasy, np. język japoński – czas względny uprzedni i nieuprzedni – stosunek dwóch czynności); joraba (czas przeszły i nieprzeszły)
– 3 czasy: teraźniejszy, przeszły i przyszły – czasy względne są w tej kategorii.
Kategoria trybu – tryb gramatylizuje psychiczny stosunek nadawcy do komunikatu (wiara, chęci, pragnieninia, emocje). W różnych językach jest różna liczba trybów:
– tryb oznajmujący/ tryb nieoznajmujący – w języku polskim tryb oznajmujący, t. przypuszczający ; w rumuńskim – t. możliwości i t. rzekomy)
– tryby oznajmujące wolicję (pragnienie) – np. w łacinie jest tryb życzący, w języku polskim – rozkazujący.
– tryby o charakterze emocjonalnym (w języku polskim nie ma takiego trybu); np. w albańskim jest admirativus.
Jeżeli w języku występują 2 tryby to ten drugi (nie oznajmujący) jest trybem wieloznacznym.
Pewne języki nazywa się klasyfikującymi, np. liczne języki Afryki, bantu, języki kaukaskie. Rzeczowniki są podzielone na pewne klasy. Np.:
– swanici – posiada 8 klas. Ze względu na to do jakiej klasy należy rzeczownik, należy wybierać odpowiednie przymiotniki i czasowniki.
– w innych języka klasyfikacja zależy od tego, czy obiekt jest ożywiony, czy nie; czy jest widzialny, czy niewidzialny.
3) Typologie syntaktyczne (składniowe)
Kryteria: jaki jest wykładnik syntaktyczny:
1) języki pozycyjne – stosunki składniowe są wyrażane przez stały szyk składniowy,
2) języki przypadkowe – funkcja wyrazów określana jest przez ich formę,
3) języki koncentryczne (inkorporacyjne) – członek konstytutywnym zdania jest orzeczenie; Funkcja członów konstytutywnych wyrażana jest funkcją ich zaimkowych zastępców, włączonych do członu (w czasowniku wbudowany jest zaimek); inkorporacja to nie polisynteza, ale często te 2 zjawiska współistnieją.
Kryteria: budowa zdań złożonych, np. złożonych współrzędnie:
– sekwencja zdań połączona spójnikami;
– bezspójnikowe połączenie;
– sekwencja zdań połączona drogą afiksacji (afiksy – przyrostki i przedrostki)
Zdania złożone podrzędnie:
– połączone zaimkami względnymi (np. który, jaki)
– połączone spójnikami
– zdanie podrzędne jest atrybutem zdania nadrzędnego (j. japoński)
– konstrukcja teleskopowa – zdanie następne wykorzystuje część zdania poprzedniego.
Kryterium może stanowić też miejsce przydawki (przy rzeczowniku, prestpozycja, przypadkowy)
Można też charakteryzować języki ze względu na naturalny szyk.
Typologie składniowo-syntaktyczne
Jak zbudowane są wyrazy?:
– typy: izolujące (wypowiedź jest tworzona przez proste uszeregowanie morfemów). Tylko szyk elementów w wypowiedzi wskazuje na funkcje składniowe tych elementów.
– typy inflektywne: aglutynacyjny, fleksyjny, alternacyjny
Morfemy leksykalne są zaopatrzone w afiksy, będące wykładnikami funkcji tych morfemów. Są wykładnikami relacji między tymi elementami.
– typ polisyntetyczny (język, w którym wyrazy są bardzo złożone). Wykładniki zgramatykalizowanych znaczeń łączą się w zdania.
Incorporatio – zjawisko polegające na wmontowywaniu jednych elementów w drugie.
W orzeczenie są wmontowywane wykładniki wszystkich pozostałych członów. W członie głównym odbija się cała struktura zdania (j. kaukaskie, australijskie, indiańskie)
4) Typologie słownikowe
– liczba jednostek leksykalnych
– stosunek jednostek leksykalnych abstrakcyjnych do jedn. leksykalnych konkretnych.
Każdy język utrwala inne widzenie świata.
Możemy interesować się nie całym zasobem leksykalnym, a np. jakąś jego częścią. Np. typologia liczebnikowa.
Sposoby liczenia są różne (u nas jest system dziesiętny. Punktem wyjścia zawsze była obserwacja elementów ludzkiego ciała. Np. pewne liczebniki, etymologiczne rzecz biorąc, są związane z częściami ludzkiego ciała. Występują specyficzne sposoby liczenia, np. dotykanie określonych części ciała w trakcie liczenia.
– system dziesiętny: dwie ręce, po 5 palców
– system dwójkowy – języki buszmeńskie, papuaskie; ludzie mają pewne części ciała parzyste, w języku jest 1,2 i dużo.
– systemy trójkowe – niektóre j. indiańskie – podstawą mogły być 3 zgięcia w palcu.
– system czwórkowy – 4 palce (bez kciuka, bo jest inny)
– system piątkowy – palce jednej dłoni.
– system szóstkowy – j. afrykańskie – u nas 2x6= tuzin (12)
– system siódemkowy (j. czadyjski)
– system dwudziestkowy – bierze pod uwagę palce dłoni i stóp. – pochodzi stąd, gdzie się chodziło boso.
Ciekawostka: w językach australijskich liczy się tak, że określając luczbę, wymienia się i dotyka pewnych części ciała (od małego palca lewej dłoni, przez ramię, głowe, prawe ramię, aż do małego palca prawej dłoni, która oznacza 23.
Porównywać języki można również przez porównywanie zaimków osobowych, np. pl. One, oni; ruski oni.
– typologie słownikowe dają dużo możliwości typologizowania. Pismo również może być podstawą typologizowania.
Struktura pisma:
1) fonetyczne
a) pismo alfabetyczne – jeden znak graficzny (litera) mniej– więcej odpowiada fonemowi –– ALE: jest jeden alfabet (łaciński), a różne dźwięki wprowadzenie dwuznaków, znaków diakrytycznych: sz, ź, ą itp. Wśród pism alfabetycznych są takie, które systematycznie notują lub opuszczają głoski (arabski – opuszcza samogłoski krótkie)
b) pismo sylabiczne – jeden znak graficzny reprezentuje sylabę lub podobną jednostkę.
2) niefonetyczne
a) piktograficzne
b) ideograficzne
Jest też pismo mieszane – systemy mieszane, np. język japoński – głównie składa się z sylabo gramów, ale występują w nim też ideogramy i wtręty alfabetu łac.
Kierunek pisma:
1) poziome
a) od lewej do prawej
b) od prawej do lewej
c) od lewej do prawej do lewej itd. – za wołami orzącymi pole
2) pionowe – kolumny mogą być odczytywane z lewej na prawą i odwrotnie (zawsze z góry na dół)
Stosowanie pauzy w zapisie:
– pauza po wyrazie
– pauza po sylabie (j. wietnamski)
– pauza po frazie albo po zdaniu (tajski)
– brak pauz. Sygnałem segmentacji jest znak przypominający dwukropek (j. etiopskie). Powtórzenia tego znaku sygnalizuje koniec zdania.
30. Uniwersalia gramatyczne i fonologiczne
Zadaniem typologii jest między innymi próba znalezienia cech wspólnych dla wszystkich języków świata – uniwersalia.
Uniwersalia wynikają ze stosunku między językiem a myśleniem ludzkim; między językiem a światem zewnętrznym (no może być źródłem nie tylko podobieństwa, ale również różnic).
N. Chomsky – uniwersaliów nie uczymy się – są wrodzone.
Starożytność, Nurty kartezjański, XIX w. – diachroniczne opisy jezyka, łączenie ich w grupy, rodziny.; XX w.: pojawia się problem uniwersaliów – gramatyka generatywno–transformacyjna.
Greenberg (1966) dzieli uniwersalia na:
– implikacyjne – cechy które wynikają z innych cech językowych, np. jeżeli w języku występuje dualizm, musi być też pluralizm.
– nieimplikacyjne
1965, Noam Chomsky:
– uniwersalia substancjalne – typy kategorii językowych, typy funkcji
– uniwersalia formalne – typy reguł
Jak dojść do uniwersaliów? – powinno się je wykrywać, nie stwarzać.
Jak je wykrywać? – poprzez: porównywanie języków świata oraz porównywanie języka naturalnego z innymi sposobami komunikowania się zwierząt.
Nie można opierać się tylko na danych empirycznych – nie znamy i nigdy nie będziemy mogli poznać wszystkich języków.
ekstrapolacja – budowanie pewnych twierdzeń ogólnych (oraz ich sprawdzanie)
Ustalanie uniwersaliów jest sprawą definicji języka.
Pewna cecha może być szeroko rozpowszechniona, nawet uniwersalna, ale nie istotna dla języka. Poszukiwania uniwersaliów nie da się oddzielić od sensownej klasyfikacji języków.
UNIWERSALIA GRAMATYCZNE
– elementy dialektyczne:
– każdy język ludzki zawiera pewien zasób elementów wskazujących, ale nie nazywających (zaimków) zmieniających denotację (każdy może powiedzieć „ja”, codziennie można mówić „dzisiaj”)
– każdy język ludzki zaw. elementy, które same nie denotują, ale powodują różnice znaczeniowe (przyimki, spójniki – pokazują relację)
– występują nazwy własne
– oprócz cech dialektycznych, przyimków i spójników oraz nazw własnych w każdym języku, występują dodatkowo jakieś inne elementy.
UNIWERSALIA FONOLOGICZNE
– każdy język naturalny ma system fonologiczny.
– fonologiczna budowa tekstu jest zawsze hierarchiczna.
– w każdym języku jest pewna redundancja (nadmiarowość) – żeby można było się porozumieć również w warunkach z zakłóceniami.
– uniwersalne są pewne cechy fonologiczne, nie tylko same fonemy:
– każdy język wykorzystuje różnice barwy samogłosek
– historyczna tendencja do symetrii fonologicznej (sam/spół; bezdź/ dźw)
Asymertria
Obecność asymetrii powoduje naciski: zmiany głosowe.
Języki z jednej strony są bardzo różne, ale z drugiej strony mają elementy wspólne, uniwersalne. Wierzbicka uniwersalia widzi na poziomie semantycznym. Każdy język w inny sposób ujmuje świat, model, interpretacja świata. Język nie jest zbiorem etykietek, na modelowanie składa się:
Segmentowanie (wyodrębnianie w świecie rzeczy i zjawisk dla danej społeczności istotnych; to co nie nazwane – nie istnieje)
Różnice mogą dotyczyć świata fizycznego; w Polsce istnieje różnicowanie „wiśnie” i „czereśnie”, a w Niemczech nie – jedna nazwa. Zaimki: w Polsce „my” a w afrykańskich językach „my” inkluzyjne (ja+ty+inni) i „my” ekskluzywne (ja+inni, bez „ty”)
Cecha wyróżniająca staje się czynnikiem nazwotwórczym; np. stokrotki, dzwoneczek, wrzosy, przylaszczki. Różne języki różnie mogą zwracać uwagę przy nazywaniu na różne cechy; orzech włoski a w ruskim inaczej.
Porządkowanie – kategoryzacja – np. my dzielimy na owoce i warzywa, a w innych kulturach podział jest na kształt.
Wartościowanie – kategorie nadrzędne w językowym obrazie świata, np. kat. Antropocentryzmu – nazwy części ciała zyskują inne znaczenie.
Aksjologizacja przestrzeni – góra, przód, prawa strona – w polskiej kulturze są pozytywne.
Opozycja swój–obcy; francuski piesek, tureckie kazanie
Konceptualizacja pewnych abstraktów, np. czasu: dla nas czas jest linearny,
31. Dzieje językoznawstwa
– starożytne Indie (a nie Grecja) – podjęto problematykę języka.
V/IV w. p.n.e. – kulminacja.
Prace Hindusów nad językiem osiągnęły tak wysoki stopień, jakiego prace europejskie nigdy nie miały. Wiedza gramatyczna w starożytnych Indiach była przekazywana drogą ustną (pismo pojawiło się dopiero w III w. p.n.e.)
Przyczyny zainteresowania językiem:
1) społeczne rozwarstwienie – kasty. Indie podbite zostały przez Ajnów, dbano więc o ochronę odrębności kulturowej, w tym językowej.
2) przyczyny psychologiczne – postawa metafizyczna; poznawanie tradycji.
Empiryczna drobiazgowość w przedstawianiu rzeczywistości. język jako dany od Boga, a modlitwa powinna być poprawna.
zainteresowanie językiem, jego regułami.
Język kultu religijnego – sanskryt. Pankryt – język codziennej komunikacji.
Badacze sanskrytu:
Panini – IV w. pne. – „ośmioksiąg” – zebrał, usystematyzował i uzupełnił prace 68 poprzedników. W ośmiu księgach zawarł 4 tys. reguł. Powstało to w ustnej postaci.
W poszczególnych księgach obecne były poszczególne części gramatyczne. System–podsystem. Opis fonetyczny – charakteryzował się nie tylko fonetycznie, ale też artykulacyjnie.
Hindusi widzieli istotę morfologii. 2 aspekty: 1) słowotwórstwo; 2) fleksja (jak wyraz dostosowuje się do swojej roli w tekście).
Słowniczek – „Lista pierwiastków”
Dzieło Paniniego to pierwsza w dziejach ludzkości opisowo–normatywna gramatyka. Wartość metodologiczna: Jak należy badać fakty i zjawiska językowe? Gramatyka ta ma charakter synchroniczny, szczegółowy (dotyczy jednego języka).
Dlaczego nie diachroniczny, skoro analiza taka była już Hindusom znana? – starożytni Grecy nie znali „Ośmioksięgu”. Hindusami kierowała religijność, Grekami – po prostu dedukcja.
Co jest najbliższe badaczom języka?
Dla hindusów – teologia
Dla Greków – filozofia, zainteresowania świeckie.
Dwie wielkie dyskusje filozoficzne w Grecji:
Dyskusja phisei i thesei, czyli Heraklit (physei, naturalny stosunek znaku do rzeczywistości) vs. Demokryt (thesei – konwencja między językiem, a światem) – Dyskusja na temat natury znaków językowych. Gramatyka nie była dla nich taka ważna.
Physei – związek znaków z elementami nazywanymi jest naturalny. Znak językowy odzwierciedla naturę elementów świata.
Tesei – związek ma charakter konwencjonalny; język jest systemem znaków o charakterze arbitralnym. Na podstawie znaku językowego nie można wnioskować o tym, jaki jest element świata.
Platon – traktat o języku „Kratylos” – to dialog zwolenników obydwu stanowisk. O ile jest konwencjonalny, w jakiej mierze możemy mówić o charakterze naturalnym języka? Platon przeniósł cały spór z płaszczyzny leksykalnej na płaszczyznę zdania (sądu) prawda/fałsz.
Epikur przytacza dwa okresu rozwoju języka: 1. Naturalny; 2. Konwencjonalny – społeczny; żeby nie dopuścić do wieloznaczności.
Dyskusję zamknęli stoicy – charakter konwencjonalny. Otworzyli od razu nową dyskusję
2) Analogia/Anomalia
Analogia – uczeni aleksandryjscy – język odzwierciedla świat.
Anomalia – stoicy ze szkoły ateńskiej – nieregularność związku między językiem a światem. Np. zjawisko synonimii: jednemu przedmiotowi z rzeczywistością odpowiada kilka znaków. Singularis i pluralia tantum (coś, co jest mnogie, nazywane jest wyrazem pojedynczym i odwrotnie).
Ten spór gramatycy przenieśli na płaszczyznę językową: regularność i nieregularność już w samym języku bez odwołania do świata przedstawionego przez język.
– pierwsza metoda badania języka (badania tekstów)
3) Eneroeia i Ergon – dotyczyła przedmiotu badań.
Eneroeia – wypowiedź językowa
Ergon – proces tworzenia wypowiedzi w oparciu o wiedzę na temat badania języka.
Starożytna Grecja:
1) gramatyka systemu językowego
2) gramatyka tekstu (Dyskolos)
Europa Środkowa – odziedziczyła „syntezę” gr–rzyms. traktowania języka. W średniowieczu były toczone spory filozoficzne:
– spór o uniwersalia – o powszechniki – kontynuacja sporu physei i thesei.
Piękno. Dobro. Czerwień. – co odpowiada tym pojęciom ogólnym?
Nominaliści/ realiści.
Nominaliści – tym pojęciom odpowiadają jedynie nazwy (nomen). Są tworem umysłu ludzkiego.
Realiści – pojęciom ogólnym odpowiadają nie tylko wyrazy, ale również rzeczy w rzeczywistości.
Gramatyki: grammatica speculative; grammatica universalis.
Renesans
Prekursorskie opisy języków narodowych. M.in. Dante – dialekty włoskie. Badania nad językiem mają charakter materiałowych badań.
Powstają:
– leksykony (słownik konkretnego języka)
– słowniki (dwa lub kilka języków)
XVII wiek – Kartezjusz ( J. Lock, język jest logiczny)
Port Royal – gramatyka uniwersalna.
Uniwersalność a różnorodność języków narodowych.
Leibniz: związek między wyrazami i wyrażeniami.
Indefinibilia to elementy niedefinicjonalne.
Koniec XVII wieku. Prace filozoficzne niemieckie: Hamann, Herder. Koncepja „ducha narodu”. Sprężenie zwrotne: jaki naród – taki język. ALE: następne pokolenia przejmują wraz z językiem wartości narodowe.
XIX w. – W. von Humboldt – nawiązał do koncepcji ducha narodu (ojciec językoznawstwa angielskiego). Językoznawstwo powstało dopiero w XIX w. – metoda; – poznanie odpisu sanskrytu
Humboldt – pierwsza typologia językowa – neohumbaldtyzm (gramatyka treści). Języki: wyrazowe/ bezwyrazowe. Wśród bezwyrazowych – aglutancyjne, fleksyjne, alternacyjne.
A. Schleicher – koncepcja drzewa genealogicznego
MONOgeneza
POLIgeneza
Z jednego języka wyróżniły się wszystkie, czy też w różnych miejscach różne języki niezależnie od siebie powstały?
Koniec XIXw. – pierwsza szkoła językoznawcza. Grupa badaczy realizujących pewien wspólny program: młodogramatycy – Lipsk – Mathesius, Jakobson. Uczeń Schleichera – Schmidt.
TEORIA FALOWA.
Do tej szkoły należeli też: H. Paul, K. Brugmann, A. Leskien, M. Rozwadowski.
teoria psychofizjologiczna – badali fonetykę. Zasada bezwyjątkowości głosowej.
Kazańska szkoła polskiej lingwistyki – Jan Baudion de Courtenay; Mikołaj Kruszewski – prekursorzy strukturalizmu. Pewne fakty językowe warunkują się wzajemnie i nie należy badać ich w osobności. Język – forma może się zmienić – funkcja pozostaje stała.
teoria języka według Ferdynanda de Saussure’a
STRUKTURALIZM – termin „system”
1916 – „Kurs językoznawstwa ogólnego” – wykłady F. de S., wydane drukiem przez jego studentów.
Inne szkoły strukturalistyczne: Kopenhaga, Genewa.
Wersja amerykańskiego strukturalizmu: XX w. – nastąpiło zasadnicze oddzielne się językoznawstwa amerykańskiego od jęz. europejskiego. Amerykańscy lingwiści mają inny materiał, badają języki indiańskie. Obcują z tekstami produkowanymi w języku nie znanym badaczom.
badanie dystrybucji – deskryptywizm – postawa opisu. Nurty:
1) tylko pragmatyka (BLOMMFIELD)
2) etnolingwistyka amerykańska (SAPIR)
Od tego momentu językoznawstwa amerykańskie ma charakter prekursorski – zaczęło przodować.
PIDŻINY – język; mieszanina języka aborygenów i kolonizatorów.