1. KONCEPCJE WIEDZY I POZNANIE NAUKOWE (CECHY I RODZAJE POZNANIA NAUKOWEGO). CELE NAUK SPOŁECZNYCH (WYJAŚNIANIE, PRZEWIDYWANIE, ROZUMIENIE).

Koncepcje wiedzy:

Model oparły na autorytecie

W modelu opartym na autorytecie ludzie poszukują wiedzy, odwołując się do tych osób, które z powodów społecznych lub politycznych są uważane za jej źródło. Są nimi na przykład czarownicy w społeczeństwach plemiennych, dostojnicy kościelni w społeczeństwach teokratycznych, królowie w monarchiach i naukowcy w społeczeństwach technokratycznych. W każdym społeczeństwie różne osoby obdarzone autorytetem mogą stanowić źródła wiedzy o odmiennych zjawiskach. Dla większości pobożnych katolików, na przykład, niepodważalny autorytet w sprawach religijnych tradycyjnie ma papież. W modelu opartym na autorytecie zdolność generowania wiedzy przypisywana jest autorytetom społecznym, politycznym i religijnym. Sposób, w jaki ludzie zdobywają tę wiedzę (np. ceremoniał), wpływa na tryb jej przekazywania przez autorytety, nie wpływa zaś na zaufanie ludzi do samej wiedzy. Ci, którzy chcieliby zdyskredytować lub zdelegitymizować autorytet osoby uważanej za źródło wiedzy, muszą być przygotowani na szybkie odpieranie zarzutów pod swoim adresem oraz umieć wskazać alternatywne źródła tej wiedzy.

Model oparły na wierze

W modelu opartym na wierze osoby poszukujące prawdy znajdują wiedzę u autorytetów ponadnaturalnych takich, jak wróżbici, wyrocznie czy media. W tym aspekcie model oparty na wierze przypomina model oparty na autorytecie. Modele te różnią się jednak obecnością zdarzeń ponadnaturalnych i stanem psychologicznym osób szukających wiedzy charakterystycznej dla modelu drugiego. Model oparty na wierze zależy bowiem w dużym stopniu od wykorzystania ceremoniału i rytuału. Należy zaznaczyć, że w sytuacji depresji i bezradności istnieje duże zapotrzebowanie na wiedze oparta na wierze. Zaufanie do wiedzy zdobywanej w ten sposób spada natomiast wraz ze wzrostem liczby osób, które ją odrzucają, ze wzrostem poziomu wykształcenia społeczeństwa oraz z poprawą kondycji psychologicznej jednostki.

Model racjonalny

Odnosi się do kierunku filozofii, racjonalizmu wg. Którego istnieje możliwość zdobycia wiedzy poprzez proste odwołanie się do reguł i metod logiki. U podstaw racjonalizmu leżą następujące założenia:

1. istnieje możliwość poznania świata niezależnie od zjawisk dostępnych obserwacji,

2. wiedza jest niezależna od naszego osobistego doświadczenia.

Innymi słowy, model racjonalny dotyczy wiedzy zasadniczo prawdziwej, logicznie możliwej i dopuszczalnej. Dla racjonalisty myśleć racjonalnie oznacza respektować zasady abstrakcyjnej logiki formalnej. Logika jest nauką normatywną, a jej reguły pozwalają na sformułowanie kryteriów odróżniania naukowych pytań od nienaukowego myślenia. Najwyższym ucieleśnieniem racjonalizmu we współczesnej nauce jest matematyka. Czysta matematyka składa się z twierdzeń, które są uniwersalne, trafne, pewne i niezależne od świata empirycznego np.: czysta geometria nie mówi nic na temat rzeczywistości. Jej twierdzenia są tautologiami, tj. twierdzeniami, które są prawdziwe tylko na mocy ich formy logicznej.

Podstawowe założenia przyjmowane w nauce

Podejście naukowe opiera się na zbiorze założeń, które nie są dowiedzione i których się nie dowodzi. Te podstawowe przesłanki stanowią warunki wstępne konieczne do prowadzenia naukowej dyskusji. Badaniem podstawowej wiedzy natury tych przesłanek i rolą jaka odgrywają zajmuje się epistemologia.

1. Natura jest uporządkowana

Podstawowym założeniem przyjmowanym w nauce jest założenie o istnieniu rozpoznawalnej regularności i o porządku w świecie rzeczywistym. Zdarzenia nie pojawiają się losowo. Naukowcy zakładają, że nawet w intensywnie zmieniającym się środowisku istnieje określony stopień uporządkowania i ustrukturowania. Każda zmiana ma własny schemat i może być zrozumiana. Racjonalna koncepcja rzeczywistości nie odnosi się do sił ponadnaturalnych czy wszechmocnych. W nauce rzeczywistość (natura) składa się z wszystkich empirycznie obserwowalnych obiektów, warunków i zdarzeń, które istnieją niezależnie od ludzkiej interwencji (włączając w to ludzi jako systemy biologiczne). Prawa natury raczej opisują, niż wyznaczają to, co rzeczywiście się wydarza. Uporządkowanie i regularność natury nie są jednak nieodłącznymi cechami zjawisk. Nie ma, na przykład, żadnej logicznie sprawczej przyczyny, dla czego wiosna powinna następować po zimie, ponieważ jednak tak się dzieje, i to regularnie, więc zakładamy, że podobne regularności leżą u podstaw również innych zjawisk.

1. Natura jest poznawalna

Założenia, że można poznać naturę, nie możemy bardziej dowieść niż założenia o uporządkowaniu natury i istnieniu praw natury. Wyraża ono podstawowe przekonanie, że istoty ludzkie są na tyle częścią natury, na ile są nią inne obiekty, warunki i zdarzenia. Chociaż posiadamy jedyne w swoim rodzaju, odmienne cechy charakterystyczne, to jednak możemy wyjaśniać i rozumieć siebie, korzystając z tych samych metod, za pomocą których badamy inne naturalne zjawiska. Jednostki i zjawiska społeczne wykazują wystarczającą powtarzalność, uporządkowanie i dające się empirycznie udowodnić wzorce, aby zostały one poddane badaniu naukowemu. Ludzki umysł może zatem nie tylko poznawać naturę, lecz również poznawać siebie i umysły innych. (myślenie cecha ludzka)

1. Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny

Założenie, to jest najbardziej skrótowym opisem istoty rewolucji naukowej. W podejściu naukowym odrzucamy bowiem wiarę w to, że przyczynami zdarzeń mogą być inne siły niż odkryte w badaniach natury. Podejście naukowe w tym sensie znajduje się w opozycji zarówno w stosunku do religii fundamentalistycznych, jak i do spirytualizmu czy magii. Co więcej, tak długo, jak długo naukowcy potrafią wyjaśniać zjawiska w terminach natury, będą odrzucać argumenty o konieczności innych, ponadnaturalnych wyjaśnień. Założenie to sytuuje badania naukowe z dala od poszukiwania wszechobecnych sił ponadnaturalnych, a ustawia je w kierunku empirycznego poszukiwania regularności i porządku leżącego u podstaw zjawisk naturalnych. Regularności te, raz określone, mogą służyć jako dowód związków przyczynowo-skutkowych.

1. Nic nie jest dowiedzione samo w sobie

Wiedza naukowa nie jest prawdziwa sama w sobie. Jej prawdziwość musi zostać dowiedziona obiektywnie. Naukowcy nie mogą polegać jedynie na tradycyjnych, subiektywnych wierzeniach czy na zdrowym rozsądku, gdy weryfikują wiedzę naukową. Akceptują oni, że zawsze istnieją możliwości popełnienia błędu i że najprostsze wnioski wymagają obiektywnego dowodu. Myślenie naukowe jest więc i sceptyczne, i krytyczne.

1. Wiedza jest wyprowadzana z nabywanego doświadczenia

Jeżeli nauka ma nam pomóc w zrozumieniu rzeczywistego świata, to musi być empiryczna. Oznacza to, że musi się ona opierać na spostrzeżeniach, doświadczeniu i obserwacji. Spostrzeganie jest podstawową zasadą podejścia naukowego i zależy od naszych zmysłów.

Wiedza nie jest jednak zdobywana wyłącznie na drodze percepcji za pomocą pięciu zmysłów: dotyku, węchu, smaku, słuchu i wzroku. Wielu zdarzeń nie można bezpośrednio doświadczyć ani zaobserwować. Obserwowanie jako aktywność psychiczna nie jest „prawdziwe samo w sobie" ani całkowicie niezależne od terminów, pojęć czy teorii wykorzystywanych przez naukowców.

1. Wiedza przewyższa ignorancję

Teza, że wiedza przewyższa ignorancję, nie oznacza jednak, że wszystko, co dotyczy natury, może zostać poznane. Naukowcy zakładają raczej, że wszelka wiedza ma charakter względny i że się zmienia. To, czego nie poznaliśmy w przeszłości, znamy teraz, a wiedza aktualna może zostać zmodyfikowana w przyszłości. Prawda w nauce zawsze zależy od dowodów, metod i branych pod uwagę teorii. Zawsze dopuszcza modyfikacje. Stoi w sprzeczności wiedzy absolutnej.

Cechy poznania naukowego:

• posługiwanie się danymi empirycznymi,

• systematyczna i kontrolowana obserwacja losowo dobranych obiektów,

• replikacja- możliwość powtórzenia badania w celu jego weryfikacji,

• sceptyczna postawa wobec rzeczywistości,

• stosowanie dokładnych narzędzi pomiaru,

• posługiwanie się zdefiniowanymi pojęciami,

• obiektywizm w formułowaniu wniosków i odnoszenie ich do zakresu zbadanego zjawiska.

Rodzaje poznania naukowego:

Są dwie drogi :

• poznanie dedukcyjne

• poznanie indukcyjne

Poznanie dedukcyjne opierające się na model u sprawdzania w rzeczywistości empirycznej twierdzeń ogólnych. W punkcie wyjścia jest teoria lub jedno twierdzenie ogólne. W punkcie dojścia są szczegółowe fakty, które weryfikują twierdzenie ogólne. W efekcie postępowania dedukcyjnego można uprawomocnić lub sfalsyfikować teorię. Prowadząc badania oparte na toku dedukcyjnym, konfrontujemy wiedzę teoretyczną ze światem empirycznym. Odrzucenie w warunkach empirycznych jakiegoś twierdzenia to jego falsyfikacja. Oznacza to, ze nie ma ono mocy przewidywania, staje się bezużyteczne. Przyjęcie jednak twierdzenia nie oznacza, że jest ono prawdziwe w sensie uniwersalnym. Oznacza jedynie, ze w tych warunkach, w których prowadziliśmy badanie, sprawdzi to się. Można na jego podstawie przewidywać. Nie wolno jednak tego wniosku przenieść na inne warunki.

Poznanie indukcyjne opiera się na modelu budowania twierdzeń og6lnych na podstawie szczegółowych obserwacji. W punkcie wyjścia są fakty, a w punkcie dojścia twierdzenia ogólne. Jeśli w kontrolowanych warunkach powtarzają się pewne konfiguracje zdarzeń, np. gdy jest A, zawsze pojawia się B, a badacz zmierza do uogólnienia tej obserwacji. W rezultacie - przy spełnieniu wielu warunków - może stworzyć teorię. Teoria ta- jak wiedzieliśmy wcześniej nadal podlega weryfikacji czyli musi powrócić do faktów, by móc się z nimi skonfrontować. Dzieje się to tak długo aż zostanie sfalsyfikowana. Tak wiec efekt poznania indukcyjnego nie jest ponadczasowy, jest ograniczony do określonej puli warunków.

Cel poznania naukowego:

Podstawowym celem nauki, w tym nauk społecznych, jest dostarczanie — dającej się zweryfikować — wiedzy. Wiedza pomaga nam wyjaśnić, przewidzieć i zrozumieć interesujące nas zjawiska empiryczne. Co więcej, całokształt wiedzy może zostać wykorzystany do poprawy kondycji ludzi.

Celem poznania naukowego a więc i badań naukowych jest:

1. wyjaśnianie

Przez które rozumie się szacowanie związków między badanymi zjawiskami. Celem specjalistów w dziedzinie nauk społecznych jest znalezienie ogólnego wyjaśnienia, dlaczego określone zdarzenie lub zachowanie następuje. W sposób systematyczny i empiryczny analizują oni wcześniejsze czynniki, które spowodowały to zdarzenie lub zachowanie. Szkocki filozof Dawid Hume przedstawił swoją teorię myślenia naukowego, termin wyjaśnianie opisuje sytuację, w której jedno zjawisko jest wyjaśniane za pomocą innego zjawiska poprzez odwołanie się do praw ogólnych. Prawa ogólne tworzą podstawy wyjaśniania konkretnych zjawisk.

Carl Hempel wprowadził dwa rodzaje wyjaśniania naukowego:

• wyjaśnianie dedukcyjne

• probabilistyczne.

Podział ten wynika ze sposobów generalizowania wniosków w ramach danego sposobu wyjaśniania.

• Wyjaśnianie dedukcyjne. Wyjaśnianie dedukcyjne wymaga:

(a) uniwersalnych generalizacji,

(b) ustalenia warunków, w jakich te generalizacje są prawdziwe;

(c) zdarzenia, które ma zostać wyjaśnione;

(d) reguł logiki formalnej.

W wyjaśnianiu dedukcyjnym dane zjawisko wyjaśniamy, pokazując, że może zostać ono wyprowadzone z ustalonego prawa ogólnego. I tak na przykład wyjaśnienie zjawiska powrotu obiektu rzuconego w powietrze na ziemię będzie oparte na prawie grawitacji. Naukowiec może stwierdzić, że jeżeli wzajemne przyciąganie dotyczy wszystkich obiektów, to możemy oczekiwać, że każdy konkretny obiekt będzie się zachowywał tak samo w stosunku do Ziemi. Niezbędnym warunkiem prawa ogólnego jest zatem to, że musi ono dotyczyć wszystkich możliwych przypadków.

W myśleniu dedukcyjnym przesłanki prowadzą w sposób konieczny do wniosków. Oznacza to, że wtedy i tylko wtedy, gdy przesłanki są prawdziwe, prawdziwe też będą wnioski. Jeżeli jednak przesłanki nie są prawdziwe, to i wnioski są nieprawdziwe. Przypuśćmy, że urzędnicy państwowi wybrani spośród demokratów powinni zostać ponownie przegłosowani (przesłanka nieprawdziwa). Jeżeli John Brown jest urzędnikiem państwowym i został wybrany spośród demokratów, to jego kandydatura wymaga zatem ponownego głosowania (wniosek nieprawdziwy).

Wyjaśnianie dedukcyjne jest najmocniejszym rodzajem wyjaśniania, ponieważ wnioski dzięki niemu wyprowadzane są zawsze prawdziwe, jeżeli prawdziwe są przesłanki, i ponieważ zdarzenia jednostkowe są tu równie dobrze wyjaśniane jak powszechne zachowania.

• Wyjaśnianie probabilistyczne

Nie każde wyjaśnienie naukowe jest oparte na prawdzie uniwersalnej (ogólnej). Dzieje się tak szczególnie w naukach społecznych, gdyż w ich ramach istnieje niewiele istotnych uniwersalnych generalizacji. Przedstawiciel nauk politycznych może, na przykład, wyjaśniać konkretny wzrost wydatków rządowych w Stanach Zjednoczonych, twierdząc, że wzrost ten był wynikiem niekorzystnych warunków ekonomicznych. Jego wniosek wynika stąd, że w przeszłości wzrost wydatków rządowych następował po okresie ciężkich warunków ekonomicznych. W wyjaśnieniu tym zjawisko, które ma zostać wyjaśnione, zostało powiązane z jego wcześniejszymi przejawami — warunkami ekonomicznymi państwa. Naukowcy zaproponowali takie wyjaśnienie, ponieważ okazało się, że istnieje związek pomiędzy warunkami ekonomicznymi i wydatkami państwa. Związek ten nie może jednak zostać opisany w postaci prawa ogólnego, ponieważ nie każdy przypadek nie sprzyjających warunków ekonomicznych prowadzi do wzrostu wydatków rządowych. Naukowcy mogą jedynie przypuszczać, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo, iż trudne warunki ekonomiczne będą powodowały wzrost wydatków rządowych, lub pokazać, że w dużej liczbie badanych wypadków ciężkie warunki ekonomiczne prowadziły do wzrostu wydatków rządowych.

Wyjaśnienia tego typu są określane jako wyjaśnienia probabilistyczne lub indukcyjne i wynikają one z uogólnień probabilistycznych. Innymi słowy, wyjaśnianie probabilistyczne odwołuje się do uogólnień wyrażających albo arytmetyczny stosunek jednego zjawiska do drugiego (n procent z X - Y), albo jest uogólnieniem wyrażającym określone tendencje/skłonności: (X ma skłonność do wywoływania Y).

Głównym ograniczeniem generalizacji probabilistycznych czy indukcyjnych jest, w porównaniu z prawami ogólnymi, to, że wnioski dotyczące konkretnych wypadków nie mogą zostać wyprowadzone z całkowitą pewnością. Jeżeli na przykład wiadomo, że 70% członków danej grupy etnicznej głosowało na Partię Demokratyczną przez ostatnie dwadzieścia lat, to nadal nie można wnioskować z całkowitą pewnością, że prawdopodobieństwo, iż konkretny członek tej grupy etnicznej będzie głosował na demokratów, wynosi 7/10. Na zachowanie pojedynczej osoby mogły bowiem wpłynąć inne, oprócz przynależności do grupy etnicznej, czynniki. Osoba ta może należeć również do organizacji społecznej o długich tradycjach republikańskich i to może przewyższyć wpływ przynależności etnicznej.

• Wyjaśnienie nomotetyczne

Z perspektywy faktów opisanych w teorii konstruujemy badanie faktów empirycznych (istniejących w rzeczywistości edukacyjnej).Poznanie naukowe jest działaniem gromadzącym wyjaśnienia, czyli odkrywającym związki między faktami. Wyjaśnienie zatem staje się celem poznania naukowego Wyjaśnienie opiera się na metodach i zbierania i analizy danych wyprowadzonych z teorii. Wyjaśnienia nie rozciąga się na zjawiska, które nie są przedmiotem teorii leżącej u podstaw badań. Wyjaśnienie jest jednoznaczne i precyzyjne. Wyjaśnienie odnosi się do populacji, z której wylosowano osoby badane, nie zaś do innej populacji czy poszczególnych jednostek. Wyjaśnienie dotyczy tylko zjawisk, które można zaobserwować, zarejestrować empirycznie. Kontekst tych zjawisk ulega eliminacji.

Wyjaśnienie nomotetyczne zmierza do wypracowania uniwersalnych praw, twierdzeń odnoszących się do badanej populacji pozwalając odkryć prawidłowości rządzące rzeczywistością edukacyjną. Na podstawie wyjaśnień nomotetycznych można formułować przewidywania co do przebiegu zjawisk edukacyjnych w skali populacji.

Typową cechą wyjaśnienia nomotetycznego jest to, że wynik uzyskany w badanej grupie, wyrażony np. w postaci średniej (u Ani były to dwie średnie: średnia przestrzegania reguł w grupie pierwszej i drugiej) nie musi pokrywać się w wynikiem konkretnej osoby badanej.

• Wyjaśnienie idiograficzne

Wyjaśnieniu podlegają fakty empiryczne nieodnoszone w punkcie startu do jakiejkolwiek teorii. Badacz stosuje różne metody zbierania danych i nawiązuje w interpretacji faktów do różnych teorii. Wyjaśnienie nie dotyczy tylko jednego konkretnego zjawiska, ale także zjawisk towarzyszących oraz kontekstu. Wyjaśnienie nie jest jednoznaczne i precyzyjne. W trakcie badania ulega uszczegółowieniu i staje się coraz bardziej spójne. Wyjaśnienie nie odnosi się do populacji, lecz konkretnego miejsca i konkretnych osób badanych. Dotyczy nie tylko zjawisk zaobserwowanych, ale także hipotetycznych zjawisk wywiedzionych z interpretacji.

Wyjaśnienie idiograficzne zmierza do wypracowania szczegółowych twierdzeń, odnoszących się do badanego terenu i osób Na podstawie wyjaśnień idiograficznych nie można formułować przewidywania co do przebiegu zjawisk edukacyjnych w skali populacji ani nawet w skali badanego miejsca, ponieważ zebrane dane są skontekstualizowane.

Wyjaśnienia nomotetyczne- strategia badań ilościowych ujawniają porządek statystyczny, charakteryzujący badaną populację.

Wyjaśnienia idiograficzne- strategia badań jakościowych ujawniają porządek jednostkowy, charakteryzujący badane miejsce w ściśle określonym czasie (kontekst)

1. przewidywanie

Umiejętność właściwego przewidywania jest uważana za podstawową cechę myślenia naukowego. Jeżeli wiedza jest niedostateczna, to przewidywanie nie jest możliwe. Jeżeli wiadomo, że 2 x 6 = 12, to możemy przewidzieć, jaki będzie wynik zliczenia obiektów należących do dwóch grup, jeżeli do każdej należy po sześć obiektów. Jeżeli wiadomo, że temperatura zamarzania wody wynosi 32°F lub 0°C, to można przewidzieć, co się stanie, jeżeli w zimie nie dodamy przeciwzamrażacza do wody wlewanej do chłodnicy samochodu. Jeżeli wiadomo, że rząd zwiększa swoje wydatki w czasie ekonomicznej recesji, to można przewidywać, że przyszłe recesje będą przynosić wzrost wydatków rządowych. Jeżeli wiadomo, że program poszukiwania pracy przyczynia się do rozwiązania problemu bezrobocia, to można przewidywać, że stopa bezrobocia będzie spadała wraz z uruchamianiem takich programów.

Oczekiwanie, że wiedza naukowa powinna prowadzić do dokładnych przewidywań, jest oparte na tezie, że jeżeli X powoduje Y i zaszło X, to można przewidywać, że zajdzie Y. U źródeł tej tezy leży założenie, że zarówno prawa ogólne, jak i generalizacje probabilistyczne są rozpoznawalne i prawdziwe — zostały spełnione przyczyny warunkujące pojawienie się skutku.

Przewidywanie może się okazać nietrafne, gdy:

• prawo lub generalizacja nie są prawdziwe lub

• przyczyny (warunki poprzedzające) zostały źle zinterpretowane.

Powiedzmy zatem, że jeżeli problem bezrobocia nie został rozwiązany, to stało się tak dlatego, że programy poszukiwania pracy nie rozwiązują problemu bezrobocia (nieprawdziwa generalizacja) lub że program poszukiwania pracy został mylnie potraktowany jako działanie sprzyjające rozwiązaniu problemu bezrobocia.

Odwołując się do dedukcyjnego modelu wyjaśniania, możemy pokazać, że proces przewidywania jest — logicznie rzecz biorąc — odwrotnością procesu wyjaśniania.

W procesie przewidywania wcześniejsze obserwacje wskazywały jedynie na to, że wystąpiły warunki wyjściowe. Prawa uniwersalne czy generalizacje probabilistyczne są wykorzystywane do uzasadniania przewidywania —jeżeli zaszły określone warunki wstępne, to po nich będą następować określone konsekwencje.

Logiczna struktura wyjaśniania naukowego:

Struktura ta składa się z trzech następujących części:

1. Twierdzenia E opisującego konkretne zjawisko lub zdarzenie, które ma być wyjaśnione.

2. Zbioru twierdzeń Ax do An opisujących specyficzne warunki, które poprzedzają zjawisko E lub są przyczynowo z nim powiązane.

3. Zbioru praw ogólnych lub generalizacji probabilistycznych L, do L„ mówiących, że: „Jeżeli zajdzie jakiekolwiek zdarzenie z rodzaju opisanych przez A{ do An, to zajdzie zdarzenie opisane przez E".

Aby te trzy części umożliwiały wyjaśnienie jakiegoś zjawiska czy zdarzenia, muszą zostać spełnione przynajmniej dwa warunki:

1. Twierdzenie E musi być dedukcyjnie wyprowadzane z twierdzeń A i L łącznie, a nie z każdego z tych zbiorów oddzielnie.

2. Twierdzenia A i L muszą być prawdziwe.

Symboliczny zapis struktury logicznej wyjaśniania i przewidywania naukowego:

Lj, . . ., L„

A\, . . ., A„

wynika stąd, że E

Struktura logiczna wyjaśniania jest identyczna jak struktura przewidywania. Różnica tkwi w perspektywie przyjmowanej przez naukowców. W wypadku wyjaśniania zdarzenie L jest zdarzeniem należącym do przeszłości i wynika z aktualnego stanu wiedzy. Naukowcy poszukują właściwych twierdzeń typu A lub praw typu L będących podstawą wyjaśnienia zdarzenia E. W wypadku przewidywania natomiast twierdzenia typu A lub prawa typu L są już znane, a naukowcy poszukują przyszłych zdarzeń z nich wynikających.

1. rozumienie

Trzecią cechą wiedzy naukowej jest rozumienie. Termin „rozumienie" jest stosowany na dwa różne sposoby:

• jako Verstehen (albo rozumienie oparte na empatii)

• jako rozumienie predyktywne.

Przyczyną dwóch sposobów wykorzystywania tego terminu jest to, że z jednej strony przedmiotem badania nauk społecznych jest człowiek, a z drugiej — przedstawiciele nauk społecznych są zarówno obserwatorami, jak i częścią przedmiotu badawczego swojej dyscypliny.

Tradycja Verstehen. Zgodnie z tradycyjnym rozumieniem słowa Verstehen (niemieckie określenie terminu „empatia")* nauki przyrodnicze i nauki społeczne tworzą dwie odmienne dziedziny wiedzy. Powodem tej odmienności jest natura właściwego im przedmiotu badawczego.

Zwolennicy tej tradycji utrzymują, że nauki przyrodnicze i nauki społeczne muszą stosować różne metody badawcze. Przedstawiciele nauk społecznych powinni, na przykład, rozumieć zarówno historyczny wymiar ludzkiego zachowania, jak i subiektywny aspekt ludzkiego doświadczenia. Max Weber socjolog niemiecki, uważał że jeżeli w naukach społecznych mamy zrozumieć zachowanie jednostek i grup, to musimy się nauczyć „stawać na miejscu badanych". Musimy zrozumieć cudzy punkt widzenia rzeczywistości, rozumieć cudze symbole, wartości i postawy

* Według S. Blackburne'a termin verstehen oznacza: „nasze rozumienie czynności ludzkich. W ramach tradycji verstehen czynności te rozumiane są od wewnątrz dzięki zupełnie innym środkom niż te, które umożliwiają poznanie przedmiotu przez obiektywną obserwację lub przez określenie jego miejsca w sieci regularności naukowych".

Werstehen — z niem. „rozumieć" (przyp. red. nauk.).

Już współcześnie podejście rozumiejące pojawiło się jako wytwór tradycji Ver-stehen. Kenneth Gergen, wybitny przedstawiciel tego podejścia, uważał, że:

Istnieje podstawowa różnica pomiędzy większością zjawisk, którymi zajmują się nauki przyrodnicze, i tymi, którymi zajmują się socjobehawioryści. Istnieje wiele przyczyn pozwalających wierzyć, że — w wypadku tych ostatnich — zjawiska, które są traktowane przez nich jako podstawowe, są mniej stabilne (trwałe, pewne czy powtarzalne) w porównaniu z naukami przyrodniczymi [...] Chcąc rzecz ująć uczciwie, należy śmiało stwierdzić, że przy całym wysiłku, aby rywalizować z metodami nauk przyrodniczych, ostatni wiek badań i teorii socjobehawioralnych nie przyniósł tak rzetelnego prawa jak prawo hydrostatyki Archimedesa czy ruchu jednostajnie przyśpieszonego Galileusza.

Rozumienie predyktywne. W przeciwieństwie do nurtu Verstehen przedstawiciele tzw. empiryzmu logicznego wychodzili z założenia, że można uzyskać wiedzę obiektywną w naukach społecznych, badając zarówno świat społeczny, jak i świat przyrodniczy. Uważali oni, że można studiować tak nauki społeczne, jak i nauki przyrodnicze, odwołując się do tych samych reguł metodologicznych. Co więcej, według empirystów logicznych rozumienie oparte na empatii może prowadzić do odkryć naukowych. Jeżeli jednak odkrycia te mają zostać włączone do całokształtu wiedzy, to muszą zostać zweryfikowane obserwacjami empirycznymi (pojęcie odkrycia naukowego w odróżnieniu od pojęcia weryfikacji zostanie bardziej szczegółowo omówione dalej w tym rozdziale

1. PARADYGMAT POZYTYWISTYCZNY I HUMANISTYCZNY –RÓŻNICA MIĘDZY BADANIAMI ILOŚCIOWYMI I JAKOŚCIOWYMI, ANALIZA I PORÓWNANIE.

Nauka normalna a nauka rewolucyjna

Teoria Kuhna wprowadza rozróżnienie pomiędzy nauką normalną a nauką rewolucyjną. Nauka normalna to rutynowa weryfikacja teorii (czy paradygmatu) dominującej w danym momencie historycznym.

Według niego paradygmaty są ściśle powiązane z koncepcją nauki normalnej.

Posługując się [terminem „paradygmat"], chcę w ten sposób wyrazić, że pewne akceptowane wzory współczesnej praktyki naukowej — wzory obejmujące równocześnie prawa, teorie, zastosowania i wyposażenie techniczne — tworzą model, z którego wyłania się jakaś szczególna, zwarta tradycja badań naukowych [...] Właśnie studiowanie paradygmatów [...] przygotowuje studenta do przyszłego uczestnictwa w pracach jakiejś naukowej wspólnoty.

Przykładem paradygmatu może być materializm Marksa oraz teoria seksualnych podstaw osobowości Freuda.

W przeciwieństwie do nauki normalnej Kuhn spostrzegał naukę rewolucyjną jako nagły rozwój konkurencyjnego paradygmatu. Zmiana paradygmatu oznacza rewolucję w nauce i może zostać zaakceptowana przez społeczność naukowców, lecz jedynie stopniowo. I tak paradygmat, że ludzka inteligencja jest wytworem zarówno środowiska socjokulturowego, jak i procesów genetycznych, zmienił wcześniejszy paradygmat, zgodnie z którym inteligencja jest determinowana tylko przez czynniki genetyczne. Nowy paradygmat zrewolucjonizował badania dotyczące osobowości i ludzkiego zachowania i stał się kamieniem węgielnym wielu działań o charakterze społecznym, edukacyjnym i ekonomicznym.

Proces odrzucenia dominującego paradygmatu rozpoczyna się, według Kuhna, od próby weryfikacji paradygmatu. Podczas gdy naukowcy testują empirycznie różne wymiary i konsekwencje dominującego paradygmatu, jego zgodność z wynikami badań empirycznych jest coraz mniejsza. Kuhn określa taki brak zgodności mianem anomalii i twierdzi, że anomalie stają się bardziej zauważalne w trakcie trwającego procesu weryfikacji czy procesu rozwiązywania problemów. W pewnym momencie tworzy się paradygmat konkurencyjny. W ten sposób powstaje konflikt pomiędzy zwolennikami starego i nowego paradygmatu. Ostatecznie społeczność naukowców akceptuje nowy paradygmat i wraca do działań typowych dla nauki normalnej. Okres przechodzenia od starego do nowego paradygmatu jest źródłem niepewności i rozłamów w społecznościach naukowców. Okres ten, który może trwać dziesiątki lat, charakteryzuje się prowadzeniem losowych badań, bezcelowych weryfikacji i powstawaniem przypadkowych odkryć, dzięki którym w pewnym momencie i w jakiś sposób paradygmat rewolucyjny zostaje osadzony na tronie.

Naukowcy, których badania wywodzą się z powielanego paradygmatu, są psychologicznie podporządkowani tym samym regułom, normom i standardom praktyki naukowej. „Takie współuczestnictwo i wynikająca z niego jednomyślność są niezbędnymi warunkami nauki normalnej, tzn. ukształtowania się i trwania określonej tradycji badawczej"

Paradygmaty jako zasada organizująca wątpliwie konieczne. Bez nich badania naukowe jako działania zespołowe nie mogłyby być realizowane. „Ustanowienie paradygmatu i prowadzenie badań dla bardziej wtajemniczonych, a dopuszczanych przez ten paradygmat, jest oznaką dojrzałości w rozwoju każdej dyscypliny naukowej". Nauka normalna jednakże uwiecznia siebie samą i dlatego ogranicza zmiany i innowacje.

Badania ilościowe (paradygmat pozytywistyczny)

-dostarczają danych i wyników w postaci liczb,

-pozwalają formułować ogólne prawidłowości odnoszone do populacji,

-pozwalają budować i sprawdzać (weryfikować) twierdzenia teoretyczne (teorie) i prawa naukowe,

-przynoszą wiedzę o prawidłowościach regulujących procesy edukacyjne w skali makro.

Badania jakościowe (paradygmat humanistyczny)

-dostarczają danych i wyników w postaci tekstu,

-pozwalają formułować prawidłowości odnoszone do jednostkowych miejsc i indywidualnych doświadczeń osób badanych,

-pozwalają budować teorie ugruntowane, czyli zbiory twierdzeń wyjaśniających jednostkowe doświadczenie i zjawiska występujące w badanym terenie. Teorie te są ugruntowane w danych, co oznacza, że nie można ich wykorzystywać do wyjaśnień wykraczających poza badane miejsce i czas,

-pozwalają budować typologie obiektów należących do danej klasy, powstające na podstawie dogłębnego opisu konkretnych osób badanych.

Każda zatem z wymienionych strategii badań służy innym celom i pokazuje inny obraz procesów edukacyjnych. Strategia ilościowa - obraz ogólnych prawidłowości, a strategia jakościowa - obraz indywidualnych doświadczeń osób badanych i zjawisk edukacyjnych zachodzących w konkretnym miejscu i kontekście.

Sposoby łączenia badań ilościowych i jakościowych:

- badanie jakościowe może stanowić zewnętrzne kryterium trafności badania ilościowego,

- badania ilościowe mogą być wykorzystywane po wykonaniu badań jakościowych w celu sprawdzenia, czy prawidłowości wykryte w konkretnym terenie, rozciągają się na szersze populacje,

- badanie ilościowe może stanowić zewnętrzne kryterium trafności badania jakościowego,

- badanie ilościowe i jakościowe może wystąpić w jednym projekcie, jeśli jego cele wiążą się w jakimś zakresie z wyjaśnieniem nomotetycznym a w innym z wyjaśnieniem idiograficznym.

Ryc. 1.1. Podstawowe etapy procesu bada w czego

1. STRATEGIA POSTĘPOWANIA BADAWCZEGO W PARADYGMACIE POZYTYWISTYCZNYM

(B. ILOŚCIOWE). RECEPCJA I KRYTYKA PARADYGMATY POZYTYWISTYCZNEGO W BADANIACH PEDAGOGICZNYCH.

1. STRATEGIA POSTĘPOWANIA BADAWCZEGO W PARADYGMACIE HUMANISTYCZNYM

2. POJĘCIA, DEFINICJE I ICH RODZAJE

Pojęcia

Pojęcie jest abstrakcją — symbolem — reprezentacją obiektu, jednej z jego właściwości lub zjawiska behawioralnego. Badacze rozpoczynają swoje badania od utworzenia pojęć jako rodzaju „stenogramu" opisującego świat empiryczny.

Na przykład: „status społeczny", „rola", „władza", „biurokracja", „względna deprywacja" czy „kohorta" są pojęciami powszechnie stosowanymi w naukach politycznych i w socjologii. Pojęcia takie, jak: „inteligencja", „percepcja", „uczenie się" są z kolei pojęciami powszechnymi wśród psychologów.

Każda dyscyplina naukowa tworzy własny, unikatowy zbiór pojęć.

Dla naukowca pojęcia i symbole tworzą język profesjonalny.

Na przykład, gdy specjalista z zakresu nauk społecznych używa słowa „kohorta", to inni specjaliści z tej dziedziny od razu wiedzą, że termin ten oznacza grupę ludzi, których łączą takie charakterystyki demograficzne jak wiek. Osoby bez treningu w naukach społecznych najprawdopodobniej potraktowałyby termin „kohorta" jako żargon.

Warto zapamiętać, że pojęcia są wyabstrahowane ze spostrzeżeń i są wykorzystywane do przenoszenia i przekazywania informacji. Pojęcia nie istnieją w rzeczywistości jako zjawiska empiryczne — są s y m b o 1 a-m i tych zjawisk, a nie samymi zjawiskami.

Funkcje pojęć

Pojęcia pełnią wiele ważnych funkcji w badaniach naukowych.

• Po pierwsze, i to jest najważniejsze, są podstawą komunikowania się. Gdyby nie istniał zaakceptowany zbiór pojęć, badacze nie mogliby przedstawiać własnych rezultatów ani wzajemnie powtarzać swoich badań.

Komunikacja oparta na intersubiektywności i wzajemnym zrozumieniu byłaby niemożliwa.

• Po drugie, pojęcia wprowadzają perspektywę — sposób patrzenia na zjawiska empiryczne: „Dzięki naukowej konceptualizacji spostrzegany świat staje się uporządkowany i zwarty, co nie byłoby dostrzegane przed konceptualizacją".

Pojęcie umożliwia naukowcom odwoływanie się do wybranego aspektu rzeczywistości i identyfikowanie go jako wspólnej jakości w różnych przykładach zjawisk świata rzeczywistego. Pozwala badaczowi, w ramach społeczności naukowców, podnosić własne, idiosynkratyczne doświadczenia do poziomu wspólnego myślenia [tj. intersubiektywności].

Pozwala również pozostawać w interakcji z własnym środowiskiem; [badacz] określa, co znaczy pojęcie, i zachowuje się zgodnie z desygnatem tego znaczenia.

Pojęcie zatem działa jak wywoływacz doświadczenia i spostrzeżeń, otwiera nowe sfery obserwacji, zamykając inne.

• Po trzecie, pojęcia umożliwiają naukowcom klasyfikowanie i generalizowanie. Innymi słowy, naukowcy strukturalizują, kategoryzują, porządkują swoje doświadczenia i obserwacje w terminach pojęć.

Według Johna McKinneya: Wszystkie zjawiska, występując w rzeczywistości, są jedyne w swoim rodzaju; dlatego też żadne zjawisko nie pojawia się ponownie dokładnie w taki sam sposób. Identyczność oznacza zawsze „identyczność ze względu na aktualny cel". Aby określić porządek z jego wszystkimi naukowymi implikacjami, łącznie z przewidywaniem, naukowiec w sposób konieczny pomija to, co unikatowe, obce i nie powtarzające się, i w ten sposób odchodzi od doświadczenia spostrzeżeniowego. To odejście jest konieczną ceną, jaką musi on zapłacić, aby osiągnąć abstrakcyjne uogólnienie. Konceptualizować oznacza do pewnego stopnia uogólniać. Uogólniać oznacza redukować liczbę obiektów przez potraktowanie niektórych z nich jako identycznych

Na przykład możemy nie zauważyć, czym sosna, dąb, jodła, świerk, palma i jabłoń różnią się od siebie, i ująć ich rodzajowe podobieństwo w pojęciu „drzewo". „Drzewo" jest pojęciem ogólnym, pozwalającym nam na ujmowanie dużej liczby takich unikatowych cech jak kolor, wysokość czy wiek i ustawianie ich w określonym porządku. „Drzewo" jest również pojęciem abstrakcyjnym w tym sensie, że unikatowe cechy sosny, dębu, jodły, świerka, palmy i jabłoni giną w procesie konceptualizacji. Ten proces abstrahowania i uogólniania pomaga naukowcom określić podstawowe cechy różnych typów zjawisk empirycznych. Gdy pojęcie zostanie już utworzone, nie jest ono jednak doskonałym symbolem opisującym wszystko to, co reprezentuje — jego treść jest w sposób nieunikniony ograniczona do cech, które naukowcy uważają za podstawowe.

Cztery funkcje pojęć :

• Dostarczają wspólnego języka pozwalającego naukowcom komunikować się między sobą.

• Dają naukowcom perspektywę — sposób patrzenia na zjawiska.

• Pozwalają naukowcom klasyfikować własne doświadczenia i je uogólniać.

• Są składnikami teorii — definiują treść i własność teorii.

• Po czwarte, pojęcia są składnikami teorii i dlatego również składnikami wyjaśnień i przewidywań.

Pojęcia są najbardziej istotnym elementem każdej teorii, ponieważ definiują jej treść i własności.

Na przykład pojęcia: „władza" i „legitimizacja" definiują istotę teorii rządzenia.

Pojęcia: „indywidualizm" i „protestantyzm" definiują i wyznaczają teorię samobójstw Durkheima. W teorii tej odsetek samobójstw w wielu krajach zachodnich zależy od związku pomiędzy indywidualizmem a religią.

Pojęcie „względna deprywacja" jest z kolei istotne dla teorii przemocy,

a pojęcia: „podaż" i „popyt" są filarami teorii ekonomicznej.

Pojęcia, powiązane w sposób racjonalny i logiczny, prowadzą do teorii; tworzenie pojęć i konstrukcja teorii są zatem ściśle ze sobą związane.

Definicje

Jeżeli pojęcia mają spełniać funkcję komunikacyjną, mają uwrażliwiać jak też organizować doświadczenie, uogólnianianie i konstruowanie teorii, to muszą być wyraźne, precyzyjne i powszechnie zaakceptowane.

Pojęcia takie jak „władza", „biurokracja" czy „satysfakcja" oznaczają różne rzeczy dla różnych ludzi i są stosowane w różnych kontekstach Na ogół nie stanowi to przyczyny podstawowych kłopotów w komunikowaniu się. Nauka nie może się jednak rozwijać, odwołując się do niejasnego i nieprecyzyjnego języka.

Ze względu na potrzebę precyzji każda dyscyplina naukowa zajmuje się, z konieczności, własnym słownictwem.

Specjaliści w dziedzinie nauk społecznych starali się stworzyć wyraźne i precyzyjne podstawy pojęciowe (abstrakcje) charakteryzujące ich przedmiot badawczy. I chociaż stworzono, zastosowano, sprecyzowano i odrzucono sporo pojęć, wiele z nich jest nadal pojęciami niejasnymi i o zmiennym znaczeniu. W naukach społecznych badacze muszą się zmagać z trudnym problemem odróżnienia stosowanych przez siebie pojęć od pojęć powszechnie używanych przez te osoby, które stają się osobami badanymi. Wraz z postępem nauk społecznych rozwija się jednak także i ich słownictwo.

dwa rodzaje definicji:

• definicje pojęciowe

• definicje operacyjne

Definicje pojęciowe

Definicje, które opisują pojęcia poprzez odwołanie się do innych pojęć, nazywamy definicjami pojęciowymi.

Na przykład „władza" jest pojęciowo definiowana jako zdolność aktora (np. jednostki, grupy czy stanu) do kierowania innym aktorem, który bez tego nie wykonałby pewnych działań.

„A co to są »war-tości«, »możliwości«, »oczekiwania,« i »spostrzeganie«?" Pojęcia te wymagają dalszej dalszego definiowania.

„Oczekiwania" na przykład zostały zdefiniowane jako przejawianie się dominujących norm wyznaczanych przez bezpośrednie środowisko ekonomiczne, społeczne, kulturalne i polityczne.

Ale z kolei, co oznaczają: „normy", „bezpośrednie", „społeczne", „kulturowe", „ekonomiczne" i „polityczne"?

Pojęcia te można zdefiniować za pomocą innych pojęć i tak dalej.

W pewnym momencie tego procesu naukowiec dociera do pojęć, których już nie można dalej zdefiniować, wykorzystując inne pojęcia. Te ostatnie nazywane są terminami pierwotnymi. Na przykład kolor, dźwięk, zapach, smak to terminy pierwotne.

Terminy pierwotne są określone i jasne. Naukowcy i laicy zgadzają się co do ich znaczenia, które zazwyczaj jest uzmysławiane dzięki wyraźnym przykładom empirycznym.

Na przykład naukowiec może opisać pewne rzeczywiste zachowanie i określić je jako „gniew". Technicznie takie zademonstrowanie terminu „gniew" stanowi definicję ostensywną, tj. „gniew" reprezentuje zbiór łatwo obserwowalnych zachowań. Jako taki „gniew" może zostać wykorzystany jako termin pierwotny zarówno w procesie budowania teorii, jak i w badaniach.

Definicje pojęciowe zawierają

• terminy pierwotne

• terminy pochodne.

Terminy pochodne to takie terminy, które można zdefiniować za pomocą terminów pierwotnych. Zatem jeżeli istnieje zgoda co do terminów pierwotnych takich, jak: „jednostka", „interakcja" i „systematycznie", to możemy zdefiniować pojęcie grupy (termin pochodny) jako dwie lub więcej jednostek, które systematycznie wchodzą ze sobą w interakcję.

Terminy pochodne są wygodniejsze w stosowaniu w porównaniu z terminami pierwotnymi; łatwiej powiedzieć słowo „grupa", niż stale powtarzać terminy pierwotne składające się na pojęcie „grupy"

Warto podkreślić, że definicje pojęciowe nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Jak wskazano wcześniej, pojęcia są symbolami umożliwiającymi komunikację. Definicje pojęciowe mogą być użyteczne lub nieużyteczne z punktu widzenia komunikowania się i badań. Możemy podważać zrozumiałość definicji lub pytać o to, czy jest ona stosowana w sposób jednoznaczny, natomiast nie ma żadnego powodu, aby dyskutować o prawdziwości definicji pojęciowych. Definicją jest to, co stwierdza definiujący.

Podsumowując, definicje pojęciowe zwiększające komunikację mają następujące podstawowe własności:

• Definicja musi wskazywać na unikatowe własności lub jakości dotyczące tego, co jest definiowane. Musi włączać wszystkie przypadki, których dotyczy, i wyłączać wszystkie przypadki, których nie dotyczy.

• Definicja nie powinna mieć kołowego charakteru, tzn. nie powinna zawierać żadnego elementu definiowanego zjawiska lub obiektu. Definiując „biurokrację" jako organizację, która ma cechy biurokratyczne, a „władzę" jako dobro posiadane przez ludzi władczych, nie ułatwiamy procesu komunikacji.

• Definicja powinna być formułowana w sposób twierdzący. Definiując „inteligencję" jako własność nie posiadającą takich cech jak kolor, waga czy charakter, nie ułatwiamy oczywiście procesu komunikacji, ponieważ istnieje również wiele innych właściwości nie posiadających koloru, wagi czy charakteru. Definicje jako zdania twierdzące wskazują na cechy unikatowe definiowanego pojęcia.

• Definicja powinna zawierać wyraźne terminy, co do znaczenia których wszyscy się zgadzamy. Termin „konserwatywny", na przykład, oznacza różne treści dla różnych ludzi i dlatego nie powinien być elementem definicji.

Definicje operacyjne

Właściwości czy zdarzenia empiryczne reprezentowane przez pojęcie często nie mogą być bezpośrednio obserwowalne.

Przykładem są pojęcia: „władza", „względna deprywacja", „inteligencja" czy „satysfakcja" i — generalnie rzecz biorąc — pozabehawioralne własności takie, jak: spostrzeżenia, wartości i postawy. W tych wypadkach badacze muszą wyprowadzać empiryczne przejawy pojęcia. Wyprowadzają oni wnioski tego rodzaju, tworząc definicje operacyjne, tj. definicje, które wyposażają pojęcia w odniesienia empiryczne.

Definicje operacyjne łączą poziom pojęciowo-teoretyczny z poziomem empiryczno-obserwacyjnym.

Definicje operacyjne składają się ze zbioru procedur opisujących działania, jakie musi podjąć badacz, aby ustalić istnienie lub stopień istnienia zjawiska opisywanego przez pojęcie. Innymi słowy, definiują one, co robić i co obserwować, aby badane zjawisko stało się częścią doświadczenia badacza i mogło zostać przez niego zrozumiane.

Definicje tego rodzaju wprowadzają konkretny sposób rozumienia pojęcia poprzez zaprojektowanie procedur pomiarowych, dostarczających empirycznych kryteriów stosowania danego pojęcia w sposób naukowy.

Definicje operacyjne zatem pozwalają na potwierdzenie istnienia pojęcia, które nie ma bezpośrednich cech obserwacyjnych. Idea definicji operacyjnych została sformułowana przez operacjonistyczną szkołę myślenia, której przykładem są prace fizyka P.W. Bridgmana. Według idei Bridgmana znaczenie każdego pojęcia naukowego powinno być dostępne obserwacji za pomocą operacji sprawdzających określone kryteria stosowania tego pojęcia. Znaczenie pojęcia jest w całości i wyłącznie określane za pomocą jego definicji operacyjnych. Bridgman wyjaśniał tę zasadę następująco:

Pojęcie długości zostaje zatem ustalone wtedy, kiedy zostaną określone operacje, za pomocą których będziemy mierzyć długość, tj. pojęcie długości oznacza tylko tyle i nic więcej, ile zbiór operacji, za pomocą których długość jest ustalana. Ogólnie, przez dane pojęcie nie rozumiemy nic więcej jak tylko zbiór operacji; pojęcie jest tożsame z odpowiadającym mu zbiorem operacji.

Operacyjnie definicja długości będzie zatem określała procedurę polegającą na zastosowaniu linijki w celu zmierzenia odległości pomiędzy dwoma punktami. Podobnie, termin „twardszy" w zastosowaniu do minerałów może zostać operacyjnie zdefiniowany następująco: „Aby ustalić, czy minerał mĄ jest twardszy niż minerał m5, poprowadź z naciskiem ostry koniec kawałka mA po powierzchni kawałka m5 (operacja testowa); m4 jest twardszy niż m5 wówczas, gdy na powierzchni m5 powstaje rysa (specyficzny wynik testów)". Operacyjna definicja inteligencji odwołuje się z kolei do testu, jaki należy w określony sposób zastosować w celu pomiaru zdolności rozumowania; wynikami testowymi są poszczególne odpowiedzi badanych osób lub ilościowe zestawienie ich odpowiedzi.

Struktura definicji operacyjnych jest prosta. Jeżeli dany bodziec (S) wywołuje reakcję (R) w stały sposób dla określonego obiektu, to obiekt ten ma określoną, dającą się wywnioskować, własność (P). W ostatnim przykładzie test inteligencji (bodziec) został zastosowany po to, aby uzyskać wyniki testowe (reakcja); inteligencja (P) jest wyprowadzana (definiowana) z wyników testowych.

Ponieważ fizyczne manipulowanie osobami lub zdarzeniami jest raczej niewykonalne lub nieetyczne, wiele pojęć stosowanych w naukach społecznych to pojęcia definiowane operacyjnie, jedynie w kategoriach siły reakcji na określone bodźce, warunki czy sytuacje. Jeżeli nawet moglibyśmy manipulować osobami za pomocą określonych operacji — powiedzmy wywoływać duży lęk w sytuacjach laboratoryjnych — to działania takie wywoływałyby istotne wątpliwości etyczne, łącznie z pytaniami o prawa naukowców do takich działań oraz pytaniami o prawa osób badanych. W tych wypadkach pojęcia są operacyjnie definiowane zarówno w kategoriach reakcji osób badanych na bodźce takie jak testy i kwestionariusze, jak i w kategoriach zagregowanych wskaźników, które omówimy w następnym rozdziale.

Definicje pojęciowe i operacyjne

Definicje pojęciowe. Definicje opisujące pojęcia za pomocą innych pojęć. Badacze posługują się również terminami pierwotnymi, które są konkretne i nie mogą być definiowane za pomocą innych pojęć, a także terminami pochodnymi, które — w definicjach pojęciowych — są konstruowane za pomocą terminów pierwotnych.

Definicje operacyjne. Opisują zbiór procedur, które powinien przeprowadzić badacz w celu ustalenia przejawów zjawiska opisywanego przez dane pojęcie. Naukowcy wymagają wykorzystania definicji operacyjnych wówczas, gdy zjawiska nie można bezpośrednio obserwować.

Należy podkreślić, że pojęcia zawierają elementy zarówno konceptualne, jak i operacyjne*. Zadanie badaczy polega na zintegrowaniu tych dwóch poziomów. Mogą oni rozpocząć albo od poziomu konceptualnego, albo operacyjnego. Aby jednak mogli prowadzić badania i tworzyć teorię, oba te aspekty muszą się wzajemnie uzupełniać. Dokładniej przedstawimy to w paragrafie poświęconym problemowi zgodności.

Przykład: definicja alienacji

Zobaczmy, w jaki sposób złożone i wysoce abstrakcyjne pojęcie, takie jak „alienacja", może zostać wykorzystane w badaniach. Melvin Seeman w swoich pionierskich pracach twierdził, że alienacja została opisana w literaturze jako „rozerwanie na kawałki tego, co kiedyś było połączone, pęknięcie litej formy, w której wartości, zachowania i oczekiwania zostały kiedyś odlane w jednolitej postaci". Ten sposób konceptualizacji, zdaniem autora, pozwala na wyróżnienie pięciu cech pojęcia alienacji, i co za tym idzie, pięciu definicji pojęciowych:

1. Bezsilność — przekonanie jednostki o tym, że jej zachowanie nie może przynieść oczekiwanych wyników lub że nie ma ona wpływu na te wyniki

2. Bezsensowność — dostrzeganie przez jednostkę braku własnych zdolności do rozumienia decyzji innych ludzi lub zdarzeń, które się wokół niej dzieją.

3. Brak norm — przekonanie, że zachowania społecznie nie akceptowane (np. oszukiwanie) są niezbędne, aby można było osiągnąć określony cel.

4. Izolacja— uczucie osamotnienia wynikające z odrzucenia aprobowanych społecznie wartości i celów.

5. Samoodrzucenie — odrzucenie obrazu „ja", definiowanego przez grupę odniesienia lub — ogólnie — przez społeczeństwo

Problem odpowiedniości (zgodności)

Kiedy badacze przechodzą z poziomu pojęciowego na poziom empiryczno-obserwacyjny (lub odwrotnie), pojawiają się dwa ważne problemy.

Pierwszy dotyczy stopnia odpowiedniości czy zgodności pomiędzy definicjami pojęciowymi i definicjami operacyjnymi. Jeżeli termin „inteligencja" zostanie zdefiniowany pojęciowo jako „zdolność do abstrakcyjnego myślenia", a operacyjnie za pomocą testu inteligencji, to powstaje pytanie o to, jaka jest zgodność między tymi definicjami. Czy wynik osiągnięty przez określoną osobę w teście inteligencji odzwierciedla wszystko to, co zawiera pojęciowa definicja inteligencji?

Aby ocenić stopień zgodności pomiędzy definicjami pojęciowymi a definicjami operacyjnymi, naukowcy posługują się testami trafności. Nie ma doskonałego kryterium pozwalającego potwierdzić zgodność i że mogą się zdarzyć sytuacje, w których definicje operacyjne nie będą uwzględniać wszystkich elementów definicji pojęciowych. Dlatego ważnym wyzwaniem dla badaczy w naukach społecznych jest doskonalenie definicji operacyjnych i powiększanie stopnia zgodności między nimi i definicjami pojęciowymi.

Znaczenie teoretyczne Kolejne ważne zagadnienie związane z przechodzeniem z poziomu pojęciowego do poziomu obserwacyjnego pojawia się wtedy, kiedy nie można zdefiniować pojęć operacyjnie, tzn. nie można ich obserwować ani bezpośrednio, ani pośrednio.

I tak: „ego", „kompleks Edypa", „materializm dialektyczny", „podświadomość", „wartość dodatkowa" czy „interes publiczny" są pojęciami, dla których nie skonstruowano do tej pory satysfakcjonujących definicji operacyjnych.

Zgodnie ze skrajnie rozumianym podejściem operacyjnym pojęcie, które nie może zostać operacyjnie zdefiniowane, nie powinno być stosowane w badaniach naukowych, gdyż nie poddaje się ono weryfikacji intersubiektywnej.

Innymi słowy, definicje operacyjne są niezbędne, aby umożliwić naukowcom wzajemne powtarzanie własnych badań. Bez nich badacz nie jest pewien, czy obserwuje to samo zjawisko. Ten brak pewności może prowadzić do uzyskiwania niezgodnych wyników badań. Naukowe znaczenie pojęcia może być zatem ustalone jedynie poprzez skonstruowanie zbioru operacji (narzędzi obserwacji). Poznanie tych operacji to zrozumienie znaczenia pojęcia i możliwość empirycznego badania zjawiska, które pojęcie to reprezentuje. Takie skrajne podejście odegrało historycznie ważną rolę, oddzielając naukę od metafizyki. Sprowadzane do wersji ortodoksyjnej podejście empiryczne staje się jednak problematyczne.

Naukowcy powinni oceniać pojęcia naukowe nie tylko w terminach ich obserwowalności, ale również w terminach ich znaczenia teoretycznego. Niektóre pojęcia nabywają bowiem znaczenia jedynie w kontekście teorii, w której się pojawiły.

I tak pojęcie „anomia" staje się znaczące w kontekście teorii samobójstw Durkhei-ma, pojęcie „ego" nabiera znaczenia w kontekście teorii psychoanalitycznej, a pojęcie „interes publiczny" nie jest zrozumiałe poza teorią demokracji.

Wprowadzona przez Carla Hempla idea „systematyzacji" wpłynęła na współczesną praktykę:

Systematyzacja naukowa wymaga ustalania — w postaci praw lub zasad teoretycznych — rozmaitych związków zachodzących między różnymi aspektami świata empirycznego, które charakteryzujemy za pomocą pojęć naukowych. Pojęcia nauki są więc węzłami w sieci systematycznych, wzajemnych relacji, której nićmi są prawa i zasady teoretyczne.

Tak więc, znaczenie empiryczne, którego odbiciem są kryteria stosowania i na które operacjonizm słusznie kładzie tak wielki nacisk, nie jest jedynym koniecznym walorem pojęć naukowych: drugim, równie istotnym, jest ich znaczenie systematyczne; gra ono tak poważną rolę, że dla podniesienia walorów systematycznych teorii zmienia się niekiedy empiryczną interpretację pojęć teoretycznych. W badaniu naukowym tworzenie pojęć i tworzenie teorii muszą iść ręka w rękę".

Pojęcia naukowe winny być zatem oceniane nie tylko ze względu na stopień ich obserwowalności, ale również ze względu na ich znaczenie teoretyczne. Innymi słowy, pojęcia uzyskują znaczenie empiryczne w ramach teorii, w której są stosowane. Teoria odgrywa główną rolę w procesie badawczym. Jest ona nie tylko ważnym źródłem tworzenia problemów i hipotez, lecz równie ważny jest fakt, że w ramach danej teorii można nadawać znaczenie i określać istotność podstawowych pojęć.

1. TEORIA JEJ FUNKCJE I RODZAJE

Teoria: jej funkcje i rodzaje

Chociaż badacze w naukach społecznych są zgodni, że jedną z najważniejszych funkcji badań empirycznych jest ich wkład w rozwój i precyzowanie teorii naukowych oraz że teoria zwiększa cele nauki, to istnieje wiele kontrowersji wokół tego, czym jest teoria.

Teoria oznacza różne rzeczy dla różnych ludzi. Niektórzy badacze utożsamiają teorie z każdym rodzajem konceptualizacji. Takie pojęcia, jak: „władza", „status społeczny", „demokracja", „biurokracja" i „dewiacja", które zostały zdefiniowane i wykorzystane do interpretowania zjawisk empirycznych, są niekiedy traktowane jak teorie. Tak szeroko rozumiana każda konceptualizacja przeciwstawiona obserwacji jest teorią.

Inni naukowcy utożsamiają teorie z „historią idei".

Jeszcze inni rozumieją teorię wąsko — jako system logiczno-dedukcyjny składający się ze zbioru powiązanych ze sobą pojęć, z których dedukcyjnie można wyprowadzać dające się sprawdzić twierdzenia.

Czym teorie nie są

Twierdzenie, że „coś jest dobre w teorii, ale nie działa w praktyce" zawiera przesłanie, że teoria jest niepraktyczna. Według Arnolda Brechta „relacja pomiędzy praktyką a teorią została dobrze opisana w popularnym powiedzeniu, że najlepiej uczymy się »metodą prób i błędów«. Próby są praktyką, a błędy odnoszą się do teorii. Kiedy teoria nie sprawdzi się w praktycznych działaniach, należy ją poprawić". Zasadniczo nie ma różnicy pomiędzy teorią i praktyką. Teoria odnosi się do praktyki, tzn. naukowcy akceptują teorię (i jej praktyczne zastosowania) jedynie wtedy, gdy jej metodologia została jasno i logicznie wyłożona. Wiarygodna teoria jest pojęciową podstawą rzetelnej wiedzy. Teorie pomagają wyjaśniać i przewidywać interesujące nas zjawiska i w konsekwencji podejmować właściwe decyzje praktyczne.

Inne nieporozumienie dotyczące teorii to wymienne stosowanie teminu „teoria" i „filozofia". Prace klasycznych myślicieli takich, jak: Platon, Arystoteles, Locke, Marks czy Pareto są często uważane za „teorie". Tymczasem teorie formułowane przed drugą wojną światową w naukach społecznych to przede wszystkim filozofia w jej różnych formach, ze szczególnym uzwględnieniem filozofii moralności, a więc problematyki dotyczącej tego, jakie rzeczy być powinny. Dobrym przykładem jest tu koncepcja Platona dotycząca idealnej, sprawiedliwej polityki, w której wiedza absolutna filozofa-króla jest wskazówką dla zachowań politycznych i społecznych. Filozofia moralności formułowała sądy wartościujące. Nie są one ani prawdziwe, ani fałszywe, ponieważ nie są empirycznie weryfikowalne. Jeżeli jesteśmy głęboko przekonani, że socjalizm jest najlepszym systemem ekonomicznym, to nie ma takich dowodów empirycznych, które mogłyby potwierdzić lub zmienić to prze- konanie. Teorie naukowe, w przeciwieństwie do prac filozofów, są abstrakcjami odzwierciedlającymi określone aspekty świata empirycznego; mówią one, jak i dlaczego zaszło dane zjawisko empiryczne, a nie, co być powinno.

Rodzaje teorii

Nie istnieje jedna prosta definicja teorii, którą zaakceptowaliby wszyscy przedstawiciele nauk społecznych. Rodzajów teorii jest wiele i każdy rodzaj spełnia inne cele.

zdaniem Davida Eastona,

• teorie można poklasyfikować ze względu na zakres — na makro- i mikroteorie;

• ze względu na funkcję — na teorie dotyczące zjawisk dynamicznych i statycznych, struktur i procesów;

• ze względu na strukturę — na teorie będące logicznymi systemami myśli silnie ze sobą powiązanych i teorie będące luźniej zdefiniowanymi zbiorami twierdzeń;

• ze względu na poziom, tj. biorąc pod uwagę „systemy zachowań, których dotyczą, a które — po ich uporządkowaniu — można przedstawić na pewnej skali hierarchicznej".

Cztery poziomy teorii autorstwa Parsonsa i Shilsa:

• systemy klasyfikacyjne ad hoc,

• taksonomie,

• struktury pojęciowe

• systemy teoretyczne.

Systemy klasyfikacyjne ad hoc. Najniższy poziom myślenia teoretycznego stanowią systemy klasyfikacyjne ad hoc. Składają się one z arbitralnych kategorii skonstruowanych po to, aby uporządkować i zebrać obserwacje empiryczne. Badacz może, na przykład, podzielić odpowiedzi w ramach pozycji kwestionariusza: „W naszym kraju wszystkie grupy społeczne mogą żyć w harmonii bez jakiejkolwiek zmiany systemu" na cztery kategorie: „całkowicie się zgadzam", „zgadzam się", „całkowicie się nie zgadzam" i „nie zgadzam się" . Kategorie te tworzą system klasyfikacyjny ad hoc, ponieważ nie został on wyprowadzony z ogólniejszej teorii porządku społecznego.

Taksonomie. Drugi poziom teorii stanowią systemy kategorii czy inaczej taksonomie. Taksonomia składa się z systemu kategorii skonstruowanych odpowiednio do obserwacji empirycznych w taki sposób, że można opisać związki pomiędzy kategoriami. Kategorie mogą być wewnętrznie powiązane. Oznacza to, że kategorie taksonomiczne odzwierciedlają opisywaną rzeczywistość.

Stworzony przez Talcotta Parsonsa zespół kategorii opisujących działanie społeczne jest dobrym przykładem tak rozumianej teorii. Jego zdaniem zachowanie ma cztery cechy charakterystyczne:

• jest zorientowane na cel,

• zdarza się w sytuacjach grupowych,

• jest regulowane normami oraz

• jest związane z wydatkowaniem energii.

Zachowanie mające wszystkie te cechy tworzy system społeczny. Co więcej, systemy społeczne pojawiają się w trzech formach:

• systemów osobowości,

• systemów kulturowych oraz

• struktur społecznych.

Parsons dokładnie definiuje owe siedem kategorii i wyjaśnia ich wzajemne powiązania. Obserwacje empiryczne odpowiadają taksonomii sformułowanej przez Parsonsa. Taksonomie pełnią dwie podstawowe funkcje w badaniach społecznych.

• zdefiniowanie taksonomii pozwala określić jednostkę rzeczywistości empirycznej, która ma być analizowana, a także wskazuje, w jaki sposób ta jednostka może zostać opisana (w wypadku taksonomii Prasonsa był to system społeczny).

Celem taksonomii jest dostarczenie:

uporządkowanego schematu pozwalającego klasyfikować i obserwować Jeżeli będziemy się posługiwać taksonomią jako rodzajem »listy zakupów«, to spotykając się twarzą w twarz z przedmiotem badań, możemy natychmiast zidentyfikować jego istotne aspekty czy zmienne. Aby »przetestować« własną taksonomię, badacz ponownie obserwuje obiekt X i wykazuje, że terminy ogólne określające zdefiniowane przez niego wymiary, mają identyfikowalne odpowiedniki w X'.

• Drugą funkcją taksonomii jest „uporządkowywanie i inspirowanie badań de-skryptywnych", takich jak badanie rozkładów empirycznych jednej lub większej liczby kategorii danej taksonomii. Taksonomie nie dostarczają jednak wyjaśnień. Opisują jedynie zjawisko empiryczne poprzez dopasowanie do niego zbioru kategorii. Zdefiniowanie pojęć odzwierciedlających zjawiska (np. wydatki rządowe) i poznanie ich rozkładów (np. ile się wydaje na różne programy) nie jest tożsame z wyjaśnianiem czy przewidywaniem tych zjawisk (np. dlaczego rząd wydaje więcej na obronę niż na edukację).

Struktury pojęciowe. Trzecim poziomem zaawansowania teorii są struktury pojęciowe. W strukturze pojęciowej kategorie deskryptywne są racjonalnie wbudowywane w szeroką strukturę formułowanych explicite twierdzeń. Twierdzenia te dotyczą związków pomiędzy dwiema lub więcej właściwościami empirycznymi i mogą zostać przyjęte lub odrzucone. Dobrym przykładem struktury pojęciowej jest koncepcja systemu politycznego sformułowana przez Eastona. Easton określa system polityczny jako „formułowanie i realizowanie w społeczeństwie decyzji władzy zwierzchniej". We wszystkich systemach politycznych, bez względu na formę rządów (zarówno w demokracjach, jak i w dyktaturach) decyzje polityczne podejmowane są przez władzę zwierzchnią. Opisując i wyjaśniając obserwacje empiryczne, Easton posłużył się pojęciami takimi, jak: „wkłady", „wytwory", „środowisko" oraz „sprzężenie zwrotne". Pojęcie sprzężenia zwrotnego, powiązane z innymi pojęciami koncepcji, zostało wprowadzone po to, aby można było opisać zarówno ciągłość, jak i zmianę systemu. Easton formułuje również wiele twierdzeń wyjaśniających, w jaki sposób generowane są „wkłady" (z rozbiciem na „żądania" i „poparcie"), w jaki sposób reagują na „wkłady" osoby podejmujące decyzje polityczne, w jaki sposób „środowisko" oddziałuje na „wkłady" i na osoby podejmujące decyzje oraz w jaki sposób, za pomocą mechanizmu „sprzężenia zwrotnego", „wytwory" (podzielone na „decyzje" i „posunięcia") zmieniają lub utrzymują naturę „wkładów".

Struktury pojęciowe znajdują się na wyższym poziomie niż taksonomie, ponieważ twierdzenia formułowane w ich ramach równie dobrze opisują zachowania, jak też pozwalają wyjaśniać i przewidywać szerokie klasy obserwacji empirycznych. To, co dzisiaj uważamy za teorie, to w większości struktury pojęciowe, które można wykorzystywać do prowadzenia systematycznych obserwacji. Twierdzenia wyprowadzane z systemów pojęciowych nie są jednak ustalane dedukcyjnie. Ta zależność twierdzeń od obserwacji empirycznych na wczesnych etapach teoretyzowania i prowadzenia badań ogranicza ich rolę w wyjaśnianiu i przewidywaniu, a także zmniejsza ich użyteczność dla przyszłych badań.

Systemy teoretyczne. Systemy teoretyczne łączą taksonomie oraz struktury pojęciowe, dostarczając w sposób systematyczny opisów, wyjaśnień i predykcji.

Jest to najwyższy poziom teorii wymagający najbardziej rygorystycznych definicji.

System teoretyczny składa się z twierdzeń powiązanych ze sobą w sposób, który umożliwia wyprowadzanie jednych twierdzeń z innych. Kiedy tak rozumiany system teoretyczny zostanie stworzony, badacze społeczni mają prawo twierdzić, że wyjaśnili i potrafią przewidywać interesujące ich zjawiska.

System teoretyczny, jak np. ten sformułowany przez Durkheima, dostarcza struktur wyjaśniających zjawiska empiryczne. Jego zakres nie jest ograniczony do jednego aspektu wyjaśnianych zdarzeń. Składa się on ze zbioru pojęć, w tym abstrakcyjnych, opisujących to, czego dana teoria dotyczy (np. samobójstwo), jak też pojęć mających empirycznie mierzalne właściwości (np. odsetek samobójstw). Te właściwości empiryczne nazywamy zmiennymi. System teoretyczny składa się również ze zbioru twierdzeń. W przeciwieństwie jednakże do ich statusu w ramach struktur pojęciowych tutaj twierdzenia tworzą system dedukcyjny. Innymi słowy, zbiór twierdzeń tworzy rachunek (tj. metodę analizy lub rachowania za pomocą specjalnych określeń symbolicznych). I tak, odwołując się do reguł operowania nimi, naukowcy mogą dedukcyjnie wyprowadzać jedne twierdzenia z innych. Formułowane w ten sposób twierdzenia mają zarówno wartość wyjaśniającą, jak i predykcyjną.

Teoria samobójstw Durkheima, przedstawiona przez George'a Homansa, to klasyczny przykład systemu teoretycznego

1. W każdej grupie społecznej odsetek samobójstw zależy wprost od stopnia indywidualizmu.

2. Stopień indywidualizmu zależy od zasięgu wpływu protestantyzmu.

3. Zatem odsetek samobójstw zależy od zasięgu wpływu protestantyzmu.

4. Zasięg wpływu protestantyzmu w Hiszpanii jest mały.

5. Stąd, odsetek samobójstw w Hiszpanii jest niski.

W powyższym przykładzie twierdzenie 3 jest wyprowadzane z twierdzenia 1 i 2, a twierdzenie 5 z twierdzenia 3 i 4. Wobec tego, jeżeli np. nie znamy odsetka samobójstw w Bułgarii, ale wiemy, że zasięg wpływu protestantyzmu jest tam mały, to informacja ta oraz twierdzenie 3 pozwolą nam na przewidywanie niskiego odsetka samobójstw w Bułgarii. System teoretyczny zatem zarówno dostarcza wyjaśnień, jak i umożliwia przewidywanie współczynnika samobójstw.

Niektóre z twierdzeń systemu teoretycznego są względne i zależą od rzeczywistości empirycznej, w tym sensie, że „doświadczenie ma znaczenie dla ich prawdziwości czy fałszywości, a także dla twierdzeń z nich wyprowadzanych". Akceptacja systemu teoretycznego zależy zatem ostatecznie od tego, czy naukowcy są w stanie empirycznie zweryfikować formułowane przez siebie twierdzenia.

Cztery poziomy teorii

• Systemy klasyfikacyjne ad hoc. Arbitralne kategorie skonstruowane po to, aby uporządkować i zebrać obserwacje empiryczne.

• Taksonomie. System kategorii skonstruowanych odpowiednio do obserwacji empirycznych. Taksonomie pozwalają badaczom opisywać związki pomiędzy kategoriami.

• Struktury pojęciowe. Kategorie deskryptywne racjonalnie wbudowane w strukturę formułowanych explicite twierdzeń. Twierdzenia włączone do struktury pojęciowej opisują zachowania oraz pozwalają wyjaśniać i przewidywać obserwacje empiryczne. Nie są jednak ustalane dedukcyjnie.

• Systemy teoretyczne. Łączą taksonomie oraz struktury pojęciowe, wiążąc w sposób racjonalny opisy, wyjaśnienia i predykcje. Twierdzenia formułowane w ramach systemu teoretycznego są ze sobą powiązane w taki sposób, że jedne twierdzenia mogą być wyprowadzone z innych.

• Teorie aksjomatyczne

Jednym z systemów teoretycznych zasługujących na specjalną uwagę jest teoria aksjomatyczna czy inaczej formalna.

Aksjomaty to nietestowalne twierdzenia czy założenia dotyczące badanego zjawiska, o których zakłada się, że są prawdziwe.

Aksjomaty opisują bezpośrednie zależności przyczynowe pomiędzy dwoma pojęciami. Zależności te mają tak podstawowy charakter, że nie wymagają dalszych dowodów empirycznych. Bez takich podstawowych założeń proces tworzenia, formułowania i testowania hipotez staje się niemożliwy.

Teoria aksjomatyczna składa się zatem ze:

1. Zbioru pojęć i definicji zarówno pojęciowych, jak i operacyjnych.

2. Zbioru stwierdzeń opisujących sytuacje, do których odnosi się dana teoria.

3. Zbioru powiązanych ze sobą stwierdzeń, podzielonych na:

a) aksjomaty — nietestowalne stwierdzenia czy założenia dotyczące badanego zjawiska, o których zakłada się, że są prawdziwe. Na przykład zakłada się, że aksjomaty przyjmowane w geometrii są prawdziwe bez względu na to, czy się odnoszą czy nie do świata empirycznego;

b) twierdzenia — wyrażenia wyprowadzone dedukcyjnie z aksjomatów i podlegające weryfikacji empirycznej.

4. Systemu reguł logicznych zastosowanych do:

a) powiązania wszystkich pojęć w ramach systemu;

b) wyprowadzania dedukcyjnego twierdzeń z aksjomatów, zbiorów aksjomatów i twierdzeń.

Jednym z pierwszych i często cytowanym przykładem teorii aksjomatycznej jest teoria Durkheima w wersji sformułowanej przez Hansa Zetterberga. Zetterberg wyprowadził dziesięć następujących twierdzeń:

1. Im większy podział pracy, tym więcej uniformizmu (zgody co do podstawowych wartości i kwestii).

2. Im większa solidarność (w sensie przynależności), tym większa liczba więzi społecznych przypadających na jednostkę (większa liczba kontaktów z innymi członkami grupy).

3. Im większa liczba więzi społecznych przypadających na jednostkę, tym większy uniformizm.

4. Im większy uniformizm, tym mniejsza liczba odrzuconych dewiantów (osób, które nie akceptują podstawowych wartości lub zachowują się w sposób społecznie nieaprobowany).

5. Im większy podział pracy, tym mniejsza liczba odrzuconych dewiantów.

6. Im większa liczba więzi społecznych przypadających na jednostkę, tym mniejsza liczba odrzuconych dewiantów.

7. Im większy podział pracy, tym większa solidarność.

8. Im większa solidarność, tym większy uniformizm.

9. Im większa liczba więzi społecznych przypadających na jednostkę, tym większy podział pracy.

10. Im większa solidarność, tym mniejsza liczba odrzuconych dewiantów.

Ostatnie cztery twierdzenia zostały potraktowane przez Zetterberga jako aksjomaty. Pozostałe można — jego zdaniem — logicznie wyprowadzić z przyjętego zbioru aksjomatów.

Najtrudniejszym problemem dotyczącym teorii aksjomatycznych jest wybór aksjomatów. Jakie kryteria powinni zastosować naukowcy, wybierając określone stwierdzenia jako aksjomaty?

Dlaczego tworząc zbiór aksjomatów, Zetterberg wybrał jedynie cztery ostatnie twierdzenia ze swojej listy?

Kryteria dokonywania wyboru jest:

• zgodność wewnętrzna: aksjomaty nie powinny prowadzić do sprzecznych twierdzeń.

• Innym kryterium jest liczba: teoretycy powinni wybierać najmniejszy z możliwych zbiór aksjomatów, z którego da się dedukcyjnie wyprowadzić wszystkie twierdzenia. Kryteria te odzwierciedlają zgodę naukowców co do tego, że oszczędność czy prostota powinny być brane pod uwagę w procesie budowania teorii.

• Trzecim kryterium wyboru aksjomatów, które sprawia, że konstruowanie teorii aksjomatycznych w naukach społecznych jest najtrudniejsze, jest nakaz wybierania jako aksjomatów tych twierdzeń, które osiągnęły status praw. Aby dane twierdzenie mogło zostać uznane za prawo, musi zostać wyposażone w bardzo mocne dowody empiryczne. Jak dotąd niewiele twierdzeń formułowanych w ramach nauk społecznych osiągnęło taki status.

W najnowszych badaniach naukowcy starają się wybierać aksjomaty ze zbioru twierdzeń w taki sposób, aby teoria była wyraźnie określona i łatwa do zrozumienia. Realizują ten cel, uznając za aksjomaty te twierdzenia, które opisują bezpośrednie zależności przyczynowe pomiędzy dwoma pojęciami. Według Huberta Blaloc-ka „Aksjomat może zostać sformułowany w następującej postaci: wzrost wartości X spowoduje (jest przyczyną) niemal natychmiastowy wzrost wartości Y; wzrost wartości Y spowoduje z kolei dalszy wzrost wartości X, chociaż w znacznie wolniejszym tempie". Posługując się regułą uwzględniania bezpośrednich związków przyczynowych, Blalock przeformułował cztery aksjomaty Zetterberga, tworząc łańcuch przyczynowo-skutkowy:

1. Wzrost liczby więzi społecznych przypadających na jednostkę spowoduje wzrost podziału pracy (twierdzenie 9).

2. Wzrost podziału pracy spowoduje wzrost solidarności (twierdzenie 7).

3. Wzrost solidarności spowoduje wzrost zgodności (twierdzenie 8).

4. Wzrost solidarności spowoduje spadek liczby odrzuconych dewiantów (twierdzenie 10).

Aksjomaty te, mające charakter zdań przyczynowo-skutkowych, są z kolei źródłem empirycznie sprawdzalnych twierdzeń.

Zalety teorii aksjomatycznych. Ze względu na złożoność ludzkiego zachowania i badań im poświęconych niewiele twierdzeń formułowanych w ramach nauk społecznych osiągnęło status praw. Dlaczego zatem naukowcy nadal próbują konstruować teorie aksjomatyczne w ramach nauk społecznych?

Teorie aksjomatyczne mają wiele zalet. Po pierwsze, wymagają one dobrego opisu i jasnego wyjaśnienia głównych pojęć i założeń wykorzystywanych w niezależnych teoriach. Po drugie, ponieważ każde pojęcie musi być wyraźnie zdefiniowane, wszystkie terminy — pierwotne i pochodne — a także definicje operacyjne muszą zostać sformułowane explicite. Po trzecie, teoria aksjomatyczna pozwala na zwarte podsumowanie aktualnych i planowanych badań. Zamiast tworzenia dużej liczby twierdzeń w teoriach aksjomatycznych uwzględnia się jedynie twierdzenia podstawowe. Po czwarte, teorie aksjomatyczne mogą być wykorzystywane do „koordynowania badań tak, aby wiele niezależnych wyników potwierdzało się wzajemnie, dając najwyższą akceptowalność teorii w świetle określonych wyników"25. Ponieważ teoria składa się ze zbioru powiązanych ze sobą twierdzeń, więc dowiedzenie empiryczne dowolnego twierdzenia staje się jednocześnie potwierdzeniem całej teorii. Na przykład teoria Durkheima stała się źródłem badań empirycznych nad społecznymi dewiacjami. Po piąte, forma aksjomatyczna sprawia, że badacze mogą w sposób systematyczny badać wszystkie konsekwencje przyjętych przez siebie aksjomatów. To z kolei pozwala im określić, które elementy teorii zostały zweryfikowane, a które wymagają dalszych badań. Jest to szczególnie użyteczne wtedy, gdy badacze podejmują decyzje o tym, jakie badania wniosą największy wkład do teorii26.1 wreszcie, forma aksjomatyczna jest najwygodniejsza dla analizy przyczynowo-skutkowej.

Teoria, modele i badania empiryczne

Nauki społeczne jako dyscypliny naukowe opierają się na dwóch podstawowych elementach: teoriach i badaniach empirycznych. Badacze w naukach społecznych działają w dwóch „światach": w świecie obserwacji i doświadczenia oraz w świecie idei, teorii oraz modeli. Tworzenie racjonalnych połączeń między tymi dwoma światami pozwala realizować cel nauk społecznych, czyli wyjaśniać zjawiska i dokonywać dokładnych predykcji. W jaki sposób jednak tworzy się to połączenie? Czy powinniśmy najpierw konstruować teorie i modele, a następnie przenosić się do świata badań empirycznych, czy też badania empiryczne powinny poprzedzać teorię?

Teoria przed badaniami

Zgodnie z jedną z głównych szkół myślenia najpierw powinna być formułowana teoria, a potem dopiero powinny następować badania empiryczne. Ten sposób postępowania nazywa się strategią teorii przed badaniami. Strategię tę, w sposób najbardziej systematyczny, opracował Karl Popper. Twierdził on, że wiedza naukowa czyni największe postępy, gdy naukowcy tworzą idee (przypuszczenia), a następnie korzystając z badań empirycznych, starają sieje odrzucić (odrzucenia). Popper wykluczał ewentualność, że badania empiryczne mogą w sposób systematyczny wpływać na teorie. Jego zdaniem badania rzadko są źródłem nowych teorii, a także nie są źródłem logicznych metod tworzenia teorii. Teorie „można tworzyć jedynie intuicyjnie, odwołując się do czegoś w rodzaju intelektualnej miłości do przedmiotu doświadczenia".

Strategia teorii przed badaniami składa się z następujących, bardzo uproszczonych, pięciu kroków:

1. Skonstruuj explicite teorię lub model.

2. Z teorii lub modelu wybierz twierdzenie, które poddasz empirycznej weryfikacji.

3. Opracuj plan badawczy pozwalający zweryfikować twierdzenie.

4. Jeżeli na podstawie danych empirycznych twierdzenie wyprowadzone z teorii zostanie odrzucone, to wprowadź zmiany do teorii lub planu badawczego (np. badanie, plan, pomiar) i powróć do etapu 2.

5. Jeżeli twierdzenie nie zostanie odrzucone, to wybierz inne twierdzenie w celu weryfikacji lub staraj się poprawić teorię.

Badania przed teorią

Przeciwieństwem strategii teorii przed badaniami jest, sformułowana przez Roberta Mertona, strategia badań przed teorią:

Twierdzę, iż funkcja badań empirycznych wykracza daleko poza bierną rolę weryfikowania oraz sprawdzania teorii: czynią one więcej niż potwierdzanie lub obalanie hipotez. Badania empiryczne odgrywają rolę aktywną: spełniają co najmniej cztery podstawowe funkcje, które przyczyniają się do kształtowania rozwoju teorii. Zapoczątkowują, przeformułowują, nadają inny kierunek i precyzują teorię".

Zgodnie z tym poglądem badania empiryczne stanowią nowe wyzwanie dla teorii. Wymagają one bowiem kontynuowania prac teoretycznych prowadzących do zmian istniejących teorii, a także pełnią funkcję narzędzia ich weryfikacji. Strategia badań przed teorią składa się z czterech następujących etapów:

Analiza zjawiska i określenie jego podstawowych cech. Zmierzenie tych cech w różnych sytuacjach (problematyka pomiaru i procedury pomiarowe zostały omówione w rozdziale 7).

Analiza otrzymanych danych w celu określenia, czy są one systematycznym źródłem wariancji.

Jeżeli zostanie ustalone systematyczne źródło wariancji, to należy opracować teorię. Może to być teoria w jednej z form, które omówiliśmy wcześniej, choć najbardziej preferowane są tu systemy teoretyczne.

Obie strategie traktują teorie jako formę przejawiania się postępu naukowego. Rzeczywisty dylemat dotyczy miejsca teorii w procesie badawczym. Naszym zdaniem, aby prowadzić badania, nie trzeba zajmować stanowiska dogmatycznie akceptującego którąkolwiek ze strategii. Nauki społeczne rozwijały się niezależnie od tej kontrowersji, a działania naukowe podejmowano, wykorzystując obie strategie. W rzeczywistości teoria i badania wchodzą ze sobą w ciągłe interakcje, jak to pokazano na rycinie 1.1. Co więcej, Ernest Nagel utrzymuje, że różnica między tymi strategiami jest raczej pozorna aniżeli rzeczywista:

Wybitni uczeni twierdzili wielokrotnie, że teorie są »dowolnymi tworami umysłu*. Nie znaczy to oczywiście, że dane z obserwacji nie mogą sugerować teorii lub że teorie nie wymagają uzasadnienia przez dane obserwacyjne. Natomiast twierdzi się w ten sposób słusznie, że podstawowe terminy teorii nie mają znaczeń wyznaczonych przez określone operacje eksperymentalne oraz że teoria może być zadowalająca i owocna, mimo iż dane na jej poparcie mają z konieczności charakter pośredni.

Podsumowanie

1. Jednym z najbardziej istotnych elementów nauki są pojęcia. Nauka bierze swój początek od stworzenia pojęć opisujących świat empiryczny i rozwija się, łącząc te pojęcia w system empiryczny. Pojęcia umożliwiają efektywną komunikację, precyzują punkt widzenia, są środkami klasyfikacji i generalizacji, i wreszcie są klockami, z których buduje się twierdzenia, teorie i hipotezy — co dokładnie omówimy w rozdziale.

2. Aby pojęcia mogły skutecznie pełnić swoją funkcję, powinny być wyraźnie i jasno formułowane oraz powinny być powszechnie akceptowane. Można to osiągnąć poprzez tworzenie definicji pojęciowych i operacyjnych. Definicje pojęciowe opisują pojęcia za pomocą terminów pierwotnych i pochodnych. Definicje operacyjne kładą nacisk na zbiór procedur i działań, które powinny zostać podjęte przez badaczy, aby empirycznie zaobserwować zjawisko opisywane przez pojęcia. Definicje operacyjne zatem są pomostem pomiędzy poziomem pojęciowo-teoretycznym a poziomem empiryczno-obserwacyjnym.

3. Chociaż badacze w dziedzinie nauk społecznych zgadzają się co do tego, że podstawowym celem działań naukowych jest teoria, to różnią się oni poglądami dotyczącymi znaczenia i rodzajów teorii. Dzisiaj mówimy o czterech rodzajach teorii: systemach klasyfikacyjnych ad hoc, taksonomiach, strukturach pojęciowych i systemach teoretycznych. Jedną z podstawowych form systemów teoretycznych jest teoria aksjomatyczna. Teoria aksjomatyczna składa się ze zbioru pojęć i definicji, zbioru stwierdzeń, zbioru stwierdzeń dotyczących zależności podzielonego na aksjomaty i twierdzenia oraz systemu logiki, za pomocą którego wiąże się pojęcia z twierdzeniami oraz wyprowadza twierdzenia z aksjomatów.

4. Naukowcy wykorzystują modele do systematycznego odzwierciedlania wybranych aspektów świata rzeczywistego. Modele są abstrakcjami pozwalającymi porządkować i upraszczać obraz rzeczywistości tak, by zachować wszystkie jej podstawowe cechy. Naukowcy posługują się modelami również po to, aby lepiej poznać zjawisko, którego nie można bezpośrednio obserwować, jak np. system ekonomiczny.

5. Naukowcy tworzą systematyczne powiązania pomiędzy światem empirii i światem pojęć za pomocą jednej z dwóch ogólnych strategii: strategii teorii przed badaniami oraz strategii badań przed teorią. I chociaż trwa spór o to, która ze strategii jest bardziej owocna i prowadzi do postępu w nauce, to naszym zdaniem teoria i badania pozostają ze sobą w ścisłych związkach, a różnica pomiędzy strategiami jest raczej pozorna aniżeli rzeczywista