Pedagogika lecznicza
Wykład 2 : Zofia Kaźmirek
01. 02. 2014r.
PSYCHOSPOŁECZNE PROBLEMY DZIECI I MŁODZIEŻY PRZEWLEKLE CHORYCH I NIEPEŁNOSPRAWNYCH RUCHOWO
Sytuacja w rodzinie.
Funkcjonowanie w szkole i innych instytucjach oświatowych.
Funkcjonowanie w grupie rówieśniczej.
Ad 1) Rodzina jest pierwszym i podstawowym środowiskiem rozwoju dziecka. Jej oddziaływanie na rozwój młodego człowieka dokonuje się m.in. przez dostarczanie mu wzorów i standardów wykonywania czynności, zachowania się, zaspakajanie jego potrzeb, stwarzanie warunków wyzwalających różne formy aktywności, wspomaganie jego rozwoju poznawczego. Wpływ środowiska rodzinnego na dziecko, odbywa się dwoma ściśle powiązanymi ze sobą torami: w toku wzajemnego obcowania członków rodziny oraz drogą świadomie podejmowanych zabiegów wychowawczych. Niewątpliwie znaczenie i rola rodziny wzrastają jeszcze bardziej, gdy rozpatrujemy rozwój dzieci przewlekle chorych. Dostrzegają to współczesne koncepcje rehabilitacji, postulujące konieczność wychowywania dziecka chorego w jego naturalnym środowisku rodzinnym. Wskazują one na konieczność odejścia od koncepcji rehabilitacji w warunkach instytucjonalnych na rzecz wszechstronnego wspomagania rodzin posiadających chore dzieci. Realizacja tego modelu rehabilitacji jest zadaniem bardzo złożonym. Wraz ze wzrostem znaczenia środowiska rodzinnego w procesie wychowania dziecka przewlekle chorego, wzrastają również trudności w jego niezakłóconej realizacji. Dzieje się tak dlatego, ponieważ sytuacja rodzin wychowujących takie dzieci jest dalece odmienna od tej, w jakiej żyją rodziny posiadające zdrowe dzieci.
Wg W. i J. Pileckich każda choroba czy kalectwo dziecka zmienia i najczęściej zaburza dotychczasowy układ rodziny. Zdarza się, że upośledzenie fizyczne dziecka integruje rodzinę, mobilizuje ją do wspólnego radzenia sobie z problemami i pozwala lepiej siebie poznać. Jednak bywa często tak, że dzieje się dokładnie odwrotnie. Zależy to z jednej strony, od rodzaju stopnia ciężkości choroby i kalectwa, a z drugiej - od właściwości rodziny jako grupy społecznej oraz od cech osobowościowych poszczególnych jej członków. Choroby i kalectwa, które powodują deformacje ciała, częściej niż te nie pozostawiające tzw. piętna, patologizują życie rodziny. Środowiska rodzinne w których panuje właściwy klimat oraz silne więzi uczuciowe, są bardziej odporne na negatywny wpływ trudnych sytuacji powstających w związku z chorobą dziecka. Nie bez znaczenia są również cechy osobowościowe i sposób reagowania jej członków. Choroba dziecka nie tylko zmienia relacje wewnątrz rodziny, ale również modyfikuje jej sytuację społeczną. Zdarza się, że rodziny posiadające dziecko upośledzone fizycznie czują się osamotnione, nie nawiązują szerszych kontaktów ze środowiskiem.
Zmiany powstające w dotychczasowym układzie rodziny w związku z chorobą dziecka, mogą dotyczyć następujących aspektów jej funkcjonowania:
- postawy rodziców wobec dziecka chorego
- pozycji dziecka upośledzonego fizycznie w rodzinie i jego więzi uczuciowych z członkami
rodziny
- atmosfery w rodzinie.
Urodzenie się dziecka chorego czy kalekiego, bądź też pojawienie się choroby lub urazu w trakcie jego rozwoju, może prowadzić do dezorganizacji dotychczasowego modelu postępowania wychowawczego rodziców i przekształcenia ich postaw rodzicielskich. Ten odmienny model postępowania i nowe postawy, kształtują się w zależności od ich właściwości psychicznych, poglądów na wychowanie, stosunku do osób niepełnosprawnych w ogóle, od przeżyć emocjonalnych jakich doznali w czasie trwania choroby czy po zaistnieniu urazu. Z obojga rodziców, to najczęściej matki ujawniają nieprawidłowe postawy.
W literaturze można spotkać następujące opisy nieprawidłowych postaw:
- nadmiernie opiekuńcza i ochraniająca
- jawnego odrzucenia
- pozornej akceptacji
- maskowania zaburzeń spowodowanych chorobą lub kalectwem
- pobłażliwa
- rezygnacji
- perfekcjonistyczna i nadmiernie wymagająca.
Prawidłową atmosferę w rodzinie, która warunkuje optymalny rozwój dziecka zapewnia postawa akceptująca. Rodzice przyjmujący taką właśnie postawę, potrafią współdziałać z dzieckiem w zwalczaniu choroby lub kompensacji jego kalectwa. Nieprawidłowe postawy rodziców wpływają niekorzystnie na układ stosunków międzyosobowych i więź emocjonalną w rodzinie. Zdarza się, że dzieci przewlekle chore zajmują często w rodzinie pozycję osoby uprzywilejowanej, bądź osoby pokrzywdzonej. Każda z nich jest niekorzystna i źle wpływa na kształtowanie się osobowości dziecka. Pierwsza nasila w zachowaniu dzieci tendencje egocentryczne, druga wywołuje uczucia negatywne. Istotną rzeczą jest również atmosfera panująca w rodzinie. Ogólnie można wyodrębnić atmosferę korzystną dla rozwoju dziecka, oraz atmosferę wpływającą ujemnie na postępy w jego rozwoju.
Obuchowska I. określa tę ujemną atmosferę jako traumatyzującą. Może ona mieć postać atmosfery:
- napiętej
- hałaśliwej
- depresyjnej
-obojętnej
- nadmiaru emocji i problemów.
Każdy rodzaj atmosfery może wystąpić w rodzinach dzieci przewlekle chorych. Atmosferę uczuciową w tych rodzinach, charakteryzuje jeszcze jedna zmienna cecha .Jest nią brak stabilizacji - tzw. "huśtawka emocjonalna". Poprawa stanu zdrowia dziecka napełnia rodzinę optymizmem, zaś nawrót choroby przygnębieniem i zniechęceniem. Rodzice tacy potrzebują zazwyczaj pomocy psychoterapeutycznej w odzyskaniu równowagi wewnętrznej.
Ad 2) Każda choroba długotrwała pozostawia ślady w całym życiu człowieka;
każde dziecko przeżywa ją subiektywnie, w zależności od wieku, stopnia
uświadomienia zagrożenia zdrowia lub życia, postaw rodziców, opiekunów, rówieśników, otoczenia. Każda choroba jest sytuacją trudną; szpital, zabiegi,
ból, izolacja, specyficzne warunki życia powodują powstawanie frustracji
i stresów. Choroby przewlekłe mogą być wiec pośrednio przyczyną unikania
kontaktu, niewiary w spełnienie, apatii, bierności, zachwiania równowagi
psychicznej, zaburzenia rozwoju emocjonalnego.
Wg Z. Sękowskiej „naczelnym dążeniem opieki (...) pedagogicznej powinno
być zwrócenie dzieciom tego wszystkiego, co zostało im w życiu odebrane,
a wiec radości życia, pracy i tworzenia, jak i możliwości współżycia
zespołowego oraz korzystania ze wszystkiego, co maja inne dzieci”.
Postulaty pedagogiczne:
- Praca z dzieckiem chorym wymaga od nauczyciela stałych poszukiwań takich metod i form, które będą dostosowane do potrzeb, oczekiwań i możliwości każdego ucznia.
- Nauczyciel powinien dobierać takie metody wspomagające, które zachęcą dziecko do pokonywania trudności; umocnią wiarę we własne możliwości.
- Wszelkie działania dydaktyczno- wychowawcze musza być bardzo rzetelnie i dokładnie opracowane; musza być celowe i zgodne z potrzebami
i możliwościami dziecka.
- Nauczyciel pracujący z dzieckiem przewlekle chorym powinien być
cierpliwy, ciepły, wyrozumiały, otwarty, współczujący, serdeczny, mobilizujący i zachęcający do nauki, a jednocześnie cierpliwie oczekujący rezultatów pracy, gdyż na początku włożony wysiłek jest nieproporcjonalny do uzyskanych efektów.
- Prawidłowa i pełna realizacja celów, zadań i funkcji szkoły jest możliwa
tylko we współpracy z rodziną (zgodne współdziałanie, częsty
kontakt i rozmowa; uświadomienie rodzicom dzieci zdrowych, że obecność
dziecka niepełnosprawnego, przewlekle chorego, stwarza im sposobność
nauczenia się tolerancji, większej wrażliwości i zwracania uwagi na potrzeby innych przez dzieci zdrowe).
- Ważna jest ścisła współpraca wszystkich specjalistów (psycholog, pedagog)
zatrudnionych w szkole w kierunku niwelowania odczuwania przez dzieci chore ich ograniczeń.
- Nauczyciel powinien zadbać o stworzenie dobrej atmosfery, aby dziecko czuło się w grupie bezpieczne, potrzebne i akceptowane.
- Wychowawca i koledzy z klasy powinni dać dziecku poczucie, że nawet w czasie jego nieobecności, jest ono uczniem klasy, o którym myśli się (telefon, list, odwiedziny).
- Bądźmy cierpliwi. Po powrocie ze szpitala (dłuższej nieobecności) dajmy dziecku czas na adaptacje, aby mogło „wejść” w role ucznia.
- Pamiętajmy, że dzieci cierpią nie tylko z powodu samej choroby, ale również z wynikających z niej ograniczeń i następstw leczenia.
- Praca z dzieckiem chorym wymaga od nauczyciela nastawienia na stały rozwój osobisty. Aby efektywnie nauczać, wychowywać i odpowiednio wspierać ucznia, nauczyciel powinien stale pogłębiać i wzbogacać swoją wiedzę:
– pedagogiczną- wypracowanie własnych metod pracy, znajomość różnych
technik pedagogicznych
– psychologiczną – wyjaśniającą istotę choroby i jej wpływ na psychofizyczne
funkcjonowanie ucznia
– ogólną - Nauczyciel powinien poszerzać wiedze i umiejętności. Wszelkie działania dydaktyczno- wychowawcze powinien dostosować do możliwości psychofizycznych dziecka. Wydolności wysiłkowej powinien podporządkować cały proces dydaktyczny. Nauczyciel powinien uwzględniać wszelkie uwagi płynące ze strony personelu pedagogicznego i medycznego, obejmującego dziecko opieką w szpitalu czy sanatorium.
Ad 3) W przypadku dziecka choroba atakuje jeszcze niedojrzały organizm we wszystkich wymiarach jego rozwoju, nie jest ona wyłącznie zjawiskiem biologicznym lecz także psychologicznym i społecznym. Choroba ujmowana w aspekcie relacji społecznych człowieka rozpatrywana jest przede wszystkim pod względem skutków, jakie wnosi w sytuację i zachowanie się chorego znajdującego się w określonej rzeczywistości biologicznej. Blokada aktywności wywołana chorobą prowadzić może do izolacji w kontaktach z ludźmi, z którymi łączyły człowieka pełnione zadania. Może obejmować całokształt życia człowieka, jego interakcje z bliższym i dalszym otoczeniem oraz status społeczny. Choroba jako niekorzystne zjawisko w życiu dziecka stwarza wiele zagrożeń dla jego rozwoju. Większość chorób o charakterze przewlekłym stanowi zagrożenie dla stanu psychicznego dziecka. Mogą one mieć charakter okresowy lub trwały. Dość częstą postacią zmian okresowych są zaburzenia świadomości, pogorszenie samopoczucia i równowagi emocjonalnej, obniżenie sprawności percepcyjnej i intelektualnej oraz spadek aktywności. W okresie trwania tych zmian dziecko jest wyizolowane z grupy rówieśniczej i pozbawione możliwości uczestnictwa w lekcjach szkolnych. Przejściowe zmiany spowodowane są najczęściej takimi objawami chorobowymi jak: podwyższona temperatura ciała, biegunka, wymioty, ból, trudności w oddychaniu, drgawki i stany utraty świadomości, obrażenia ciała, zatrucia. Po ustąpieniu tych zmian i krótkim okresie rekonwalescencji dziecko zwykle odzyskuje dobre samopoczucie pełną sprawność psychiczną i równowagę emocjonalną. Zmiany trwałe występują najczęściej w chorobach przewlekłych trwających kilka lat a nieraz całe życie. Mimo łagodnego przebiegu większości z nich powoduje zwykle nieodwracalne zmiany patologiczne nie tylko w organizmie osoby chorej, ale także w jej psychice. Najbardziej narażone na nie są dzieci będące w okresie rozwoju i większej niż dorośli podatności na działanie różnych czynników patogennych. Zmiany trwałe występują głównie u dzieci dotkniętych chorobami powstałymi na tle uszkodzenia mózgu lub w przebiegu których dochodzi do uszkodzenia mózgu. Mogą się one przejawiać obniżoną sprawnością intelektualną dziecka, zaburzeniami procesów percepcyjnych, równowagi i koordynacji ruchowej. Zaburzeniom tym towarzyszy zwykle stan wzmożonego niepokoju. Wpływ przewlekłych chorób somatycznych na rozwój i funkcjonowanie systemu nerwowego u dzieci ciągle budzi kontrowersje. Istnieją dwa stanowiska w tej kwestii. Jedni uważają, że system nerwowy dzieci jest szczególnie podatny na wszelkiego rodzaju uszkodzenia, ze względu na swoją niedojrzałość. Drudzy natomiast sądzą, że plastyczność rozwijającego się układu umożliwia wykorzystanie mechanizmu kompensacji i przejęcie zaburzonych funkcji przez inne jego obszary. Jeśli jednak dochodzi do uszkodzeń centralnego ośrodka nerwowego w pierwszych latach życia, to konsekwencją tego faktu może okazać się obniżenie ogólnego poziomu inteligencji, szczególnie zaś poziomu wnioskowania na materiale konkretnym i obstrukcyjnym, pamięci i uczenia się oraz funkcji percepcyjno – motorycznych. Reakcje dziecka na fakt pojawienia się choroby są różne i zależne od wieku, dotychczasowych doświadczeń, sytuacji rodzinnej, przystosowania społecznego i wielu innych czynników, których nie można ująć w jednakowy schemat dla wszystkich dzieci. Jest ona złożonym stresorem, czyli czynnikiem wyzwalającym poczucie stresu, a przez to wpływającym negatywnie na ogólny rozwój organizmu dziecka. Im młodsze dziecko zaatakuje jakiś chorobotwórczy mikroorganizm, tym większe są jego konsekwencje. Zdarza się, że proces choroby uniemożliwia nabycie określonych sprawności ruchowych lub znacznie opóźnia ich opanowanie. Unieruchomienie dziecka z powodu choroby, jego diagnozowanie i leczenie ogranicza w decydującym stopniu aktywność własną dziecka, która z kolei jest zaliczana do głównych czynników rozwoju psychomotorycznego. Przy braku bądź ograniczonej możliwości poruszania, znacznie zmniejsza się liczba bodźców docierających do dziecka, co w konsekwencji prowadzi do osłabienia aktywności poznawczej. Zjawisko to obserwuje się u dzieci przebywających przez długi czas w szpitalu, gdzie środowisko nie dostarcza im wielu bodźców, a jeśli się pojawiają, to są one przykre, np. inwazyjne badania diagnostyczne czy nawet zabiegi lecznicze, do których zalicza się wszelkiego rodzaju iniekcje. To zubożenie może wywołać nieodwracalne zaburzenie w prawidłowym funkcjonowaniu chorego dziecka w grupie rówieśniczej, gdzie atrakcyjność członka grupy jest często mierzona jego psychofizyczną sprawnością. Jeśli choroba uszkadza pewne elementy funkcjonowania organizmu, znajduje to swój bezpośredni wyraz w przeżyciach dziecka i zachowaniu. W skrajnych przypadkach dzieci bywają podniecone psychoruchowo, przerażone, gniewne, uciekają od rodziców, a nawet próbują popełnić samobójstwo. Ponadto wykazują one zaburzenia snu, łaknienia a także drażliwość i nadmierną męczliwość. Uczucia ich są zmienne, gdyż bardzo często pogodne nastroje przechodzą w smutek, płacz i poczucie beznadziejności, czy nawet bezwartościowości. Obniżony również zostaje próg odporności psychicznej. Dzieci te zwykle są niezrównoważone oraz niechętnie podejmują się trudniejszych zadań i ról społecznych, zwłaszcza w grupach rówieśniczych. Negatywny wpływ choroby na rozwój społeczny dziecka ma przerwanie nauki szkolnej. Liczne absencje, zmiany klas, mogą wpływać na rozluźnienie więzów koleżeńskich. Również niemożność wykonania wielu czynności samoobsługowych, higienicznych, porządkowych uzależnia dziecko od innych osób. W wyniku tego uzależnienia ulega zahamowaniu proces opanowania przez dziecko różnych umiejętności społecznych i może się rozwinąć u niego postawa egocentryczna. W sytuacji nadmiernego uzależnienia stają się bierne, mało przedsiębiorcze.
Literatura:
Hulek A. "Pedagogika rewalidacyjna"
Obuchowska I. "Dziecko niepełnosprawne w rodzinie"
Pilecka W., Pilecki J. "Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich"
Przetacznikowa - Gierowska M., Makieło - Jaza G. "Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego"
Ślenzak J. "Uczeń z odchyleniami w stanie zdrowia i rozwoju"
Pedagogika lecznicza
Ćwiczenia 2 : Zofia Kaźmirek
01. 02. 2014r.
1.SPECYFICZNE UWARUNKOWANIA W PRACY Z DZIECKIEM PRZEWLEKLE CHORYM NA PODSTAWIE WYBRANYCH ZESPOŁÓW CHOROBOWYCH I NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI RUCHOWEJ
- uczeń z astmą w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z cukrzycą w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z padaczką w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z zaburzeniami zachowania i emocji w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z zaburzeniami odżywiania w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z zaburzeniami psychotycznymi w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z depresją w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z chorobą nowotworową w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z uzależnieniem w domu, szkole, szpitalu
- uczeń niepełnosprawny ruchowo w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z wadą serca w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z chorobą reumatyczną w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z niewydolnością nerek w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z mukowiscydozą w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z mózgowym porażeniem dziecięcym w domu, szkole, szpitalu
- uczeń z autyzmem w domu, szkole, szpitalu
Praca pisemna na temat wybranego zespołu chorobowego z uwzględnieniem wpływu choroby na sytuację dziecka przewlekle chorego w rodzinie, szkole i grupie rówieśniczej
2. HOSPITALIZACJA - JEJ PRZEMIANY I ZAGROŻENIA DLA ROZWOJU DZIECI I MŁODZIEŻY PRZEWLEKLE CHORYCH I NIEPEŁNOSPRAWNYCH RUCHOWO - PREZENTACJA LOKALNYCH I REGIONALNYCH OŚRODKÓW LECZNICZYCH, REHABILITACYJNYCH OPIEKUŃCZO- TERAPEUTYCZNO- EDUKACYJNYCH
- Wpływ długotrwałej hospitalizacji na rozwój dziecka- dyskusja na podstawie literatury
- Sposoby niwelowania negatywnych konsekwencji długotrwałej hospitalizacji- dyskusja na podstawie literatury
- Prezentacja lokalnych oddziałów szpitalnych dla dzieci i młodzieży
LITERATURA
1. Maciarz A.: Pedagogika lecznicza i jej przemiany. Wybrane problemy, Wydawnictwo Akademickie „Żak", Warszawa 2006
2 .Maciarz A.: Pedagogika terapeutyczna dzieci przewlekle chorych /W: Pedagogika specjalna : praca zbiorowa pod red. Władysława Dykcika. / Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001. - S. 219-229
3. Pilecka W.: Psychologiczne następstwa chorób przewlekłych, PWN, Warszawa 1987 4. Nowicka A.: Psychospołeczna integracja dzieci przewlekle chorych w szkole podstawowej / „Impuls”, Kraków 2001 5. Uczeń z przewlekłą chorobą i uczeń z zaburzeniami psychicznymi w szkole ogólnodostępnej : Poradnik dla nauczycieli szkół ogólnodostępnych : praca zbiorowa / pod red. Tadeusza Kotta/ Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2005 6. Oleńska- Pawlak T.: Wspomaganie uczniów przewlekle chorych w szkołach ogólnodostępnych. Nowa Szkoła. – 2003, nr 4, s. 22-27 7. Obuchowska I.: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991. 8. Faińska A. : Funkcjonowanie wsparcia społecznego w rodzinach z dzieckiem przewlekle chorym / W: Samopomoc w teorii i praktyce psychopedagogicznej : praca zbiorowa / pod red. Jadwigi Włodek- Chronowskiej. - Kraków 1993, Uniwersytet Jagielloński, S. 119-125. 9. Maciarz A : Dziecko długotrwale chore : poradnik opiekuńczo- wychowawczy. - Zielona Góra 1996 , Wydawnictwo "VERBUM" 10. Maciarz A : Dziecko przewlekle chore : opieka i wsparcie. - Warszawa 2006 , Wydawnictwo Akademickie "Żak" 11. Maciarz A : Dziecko przewlekle chore w roli ucznia. - Kraków 1998, Oficyna Wydawnicza "Impuls" 12. Maciarz A : Psychoemocjonalne i wychowawcze problemy dzieci przewlekle chorych. - Kraków 1998, Oficyna Wydawnicza "Impuls" 13. Maciarz A : Psychoemocjonalne wyznaczniki społecznej integracji dzieci przewlekle chorych / W: Nowatorskie i alternatywne metody w teorii i praktyce pedagogiki specjalnej : przewodnik metodyczny : praca zbiorowa / pod red. Władysława Dykcika i Barbary Szychowiak ; Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. - Poznań 2001,Wydawnictwo Naukowe UAM, - S. 165-171 14. Dziecko chore na astmę : Integracja działań pedagogicznych, medycznych i psychologicznych : praca zbiorowa / pod red. Ryszarda Kurzawy i Janiny Wyczesany/, Kraków 1995, „Universitas” 15. Tojza A. :Aspekty psychologiczne i etyczne dotyczące pracy pedagoga nauczającego dziecko z chorobą nowotworową , Szkoła Specjalna, 2004, nr 3, s. 216-220 16.Tojza A. :Praca z dziećmi z chorobą nowotworową ,Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, 2002, nr 5, s. 48-52 17. Dziecko chore na astmę : integracja działań pedagogicznych, medycznych i psychologicznych : praca zbiorowa / pod red. Ryszarda Kurzawy i Janiny Wyczesany. – Kraków 1995 „Universitas” 18. Grochmal- Bach B, Rorat M. : Dziecko z zaburzeniami padaczkowymi : Aspekty pedagogiczne i psychologiczne ,Kraków 2003:,Uniwersytet Jagielloński 19. Czapiga A ,: Dziecko z zespołem Tourette'a / W: Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami w rozwoju / pod red. nauk. Beaty Cytowskiej, Barbary Wilczury i Andrzeja Stawarskiego. - Kraków 2008,"Impuls", -S. 389-398
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_astma.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_cukrzyca.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_hemofilia.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_padaczka.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/funkcjonowanie_dziecka_chorego.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z-autyzmem_zespolem_aspergera.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_adhd.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_depresja.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_zaburzeniami_odżywiania.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_zaburzeniami_lekowymi.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_zaburzeniami_tikowymi.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_zaburzeniami_psychotycznymi.pdf
http://szkolnedziecko.pl/pdf/dziecko_z_zaburzeniami_odżywiania.pdf