Biologiczna koncepcja stresu.

Początku badań nad stresem należy szukać w pracach z zakresu fizjologii i endokrynologii.

Wymienić tu należy trzy wielkie nazwiska:

* Claude Bernard – francuski fizjolog, który w XIX wieku wyraził pogląd, że w organizmie istnieją mechanizmy obronne, których współdziałanie umożliwia organizmowi zwalczanie zagrożeń, a przez to utrzymywanie się przy życiu.

* Walter B. Cannon – amerykański fizjolog, twórca teorii homeostazy.

* Hans Selye – twórca biologicznej koncepcji stresu, to właśnie on pojęcia stresu i stresorów wprowadził do nauki.

Stres jest definiowany w psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami jednostki, a wymogami sytuacji ( stresorem ) charakteryzująca się brakiem równowagi. Podejmowanie zachowań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.

Biologiczna definicja – zespół nerwowych i humoralnych reakcji organizmu na nieobojętne biologiczne bodźce nazywane stresorami.

Stres jest naturalną, nieuniknioną częścią naszego życia.

Dr. Hans Selye podkreśla, że stres jest normalną reakcją biologiczną każdego organizmu, normalnym fizjologicznym zjawiskiem związanym z procesami życia. Brak reakcji stresowej oznacza śmierć organizmu. Stres towarzyszy każdemu z nas. Jest naturalną reakcją na codzienne wyzwania i życiowe zmiany – nie tylko negatywne ale i pozytywne. Stresujący jest zarówno egzamin na studiach jak i obrona pracy dyplomowej, ale również pierwszy dzień w pracy oraz jej utrata. To nie sam stres jest niebezpieczny dla człowieka, ale to jak na niego reagujemy.

RYSUNEK.

Optymalny poziom stresu jest niezbędny dla efektywnego funkcjonowania człowieka. Zbyt niski poziom stresu powoduje spadek motywacji, apatię i znudzenie. Zbyt wysoki – napięcie, trudności z koncentracją, lęk i zamęt w głowie, fizyczne zmęczenie i zwolnienie refleksu.

RYSUNEK

Trzy typy reakcji na stres.

* Dystres – jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora.

* Eustres – to stres mobilizujący pozytywnie do działania.

* Neustres – to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy.

Według Dr. Hansa Selye oddziaływanie wielu bodźców odczuwamy jako przyjemne ( eskcytujące ) albo nieprzyjemne, ale nie przekraczające pewnej granicy. Zjawisko to nazywamy EUSTRESEM. Eustres jest potrzebny – pobudzając nas wzmacnia nasze reakcje, podnosi prób naszej reaktywności, umożliwia skuteczne działanie. Każdy z nas potrzebuje niezbędnego poziomu stymulacji, by móc sprostać wyzwaniom i reagować odpowiednio do sytuacji, w jakiej się znajduje. Negatywny jest dopiero taki strumień bodźców, który przekracza pewną granicę naszej indywidualnej wytrzymałości. Zjawisko to nosi nazwę DYSTRESU.

RYSUNEK

W następstwie działania na organizm czynników szkodliwych powstają różnorodne zmiany, które Selye nazwał ogólnym zespołem adaptacyjnym.

Zmiany te według niego mają dwojakiego rodzaju charakter przystosowawczy:

Lokalny zespół adaptacyjny – w skład, którego wchodzą specyficzne zmiany zachodzące w miejscu występowania stresora ( na przykład w okolicy oparzenia )

Ogólny zespól adaptacyjny – obejmujący zmiany niespecyficzne uogólnione. Ogólny zespół adaptacyjny jest centralnym pojęciem w koncepcji stresu Selye’go.

To właśnie ogólny zespół adaptacyjny jest istotą stresu. Tak rozumiana reakcja stresu rozwija się przez trzy fazy:

- Reakcji alarmowej.

- Odporności.

- Wyczerpania.

RYSUNEK

Reakcja na stres.

Działanie stresu ujawnia się na trzech płaszczyznach:

- Fizjologicznej.

- Psychologicznej.

- Behawioralnej.

Na każdej z nich możemy obserwować symptomy, które stanowią dowód na to, że mamy do czynienia ze stresem.

Kluczowe znaczenie dla przebiegu reakcji stresowej na poziomie fizjologicznym ma układ nerwowy i hormonalny. Szczególne znaczenie dla powstania stresu mają 1. Ośrodki w mózgu i 2. Ośrodki centralno-obwodowe ( tzw. osie stresu ).

1. Ośrodki w mózgu – główne reakcje na poziomie centralnego układu nerwowego przebiegają w ‘ trójkącie funkcjonalnym ‘, który tworzą:

* Wzgórze ( stacja przekaźnikowa ) – tu docierają sygnały bodźców sensorycznych, które dalej przekazywane są dwoma szlakami, krótszym ( wzgórze – ciało migdałowate ) oraz dłuższym ( wzgórze – kora mózgowa – ciało migdałowate )

Droga ‘ na skróty ‘ ( z ominięciem kory ) umożliwia szybką reakcję, jednak przenoszone informacje są ogólne, niedokładne, tylko sygnalizują zbliżające się niebezpieczeństwo. Droga z udziałem kory pozwala na dokładną analizę informacji i przez to zaplanowanie działania ( zachowanie jest więc świadome, zamierzone, kontrolowane )

* Ciało migdałowate ( kluczowa struktura dla powstawania emocji ) – współpracuje nie tylko ze wzgórzem, ale całym układem limbicznym oraz korą przedczołową i innymi obszarami kory. Wiadomo, że powstają tu emocje negatywne ( strach, gniew ). W strukturze tej dochodzi do przetwarzania sygnałów na emocje, które z kolei oddziałują na inne ośrodki mózgowe, powodując uwalnianie neurotransmiterów ( np. adrenaliny, noradrenaliny, acetylocholiny, dopaminy, serotoniny ) i neurohormonów ( np. kortykotropiny, wazopresyny, oksytocyny ).

RYSUNEK

Różne wyjścia neuronalne z ciał migdałowatych mogą aktywować odmienne wzorce zachowań i reakcji fizjologicznych. Uwalniane transmitery i neurohormony pobudzają określone środki podwzgórza do wydzielania tzw. czynników uwalniających, które z kolei aktywują osie stresu.

* Kora przedczołowa ( ocena poznawcza ) – tutaj docierają informacje sensoryczne z całej kory mózgowej i dochodzi do konfrontacji nowego sygnału ze zgromadzoną już wiedzą. Wraz z hipokampem odgrywa ona kluczową rolę w uczeniu się, posługiwaniu się językiem i podejmowaniu decyzji. W strukturach układu limbicznego ( ciało migdałowate, hipokamp i inne ) znajduje się duże skupienie receptorów glikokortykoidalnych, które wychwytują kortyzol z płynów ustrojowych.

2. Ośrodki centralno-obwodowe – reakcje somatyczne stresu wiążą się z aktywacją dwóch zasadniczych szlaków: osi sympatyczno-adrenergicznej i osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej.

Wstawić rysunek.

Wstawić rysunek

Oś sympatyczno-adrenergiczna:

- Kluczowe znaczenie w działaniu tej osi ma przede wszystkim układ współczulny i rdzeń nadnerczy.

- Stanowi odpowiedź na ostry stres ( pobudzenie ma na celu szybkie i natychmiastowe rozwiązanie sytuacji stresowej )

- Aktywacja układu współczulnego występuje natychmiast po zadziałaniu stresora.

- Aktywacja tej osi powoduje wzmożone wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny do krwiobiegu przez rdzeń nadnerczy, a wymienione neurohormony ( działając na liczne narządy ) przygotowują organizm do podjęcia aktywności, która przyjmuje charakter walki lub ucieczki ( stąd często nazywa się osią walki lub ucieczki )

Oś podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa:

- Dla podkreślenia roli układu limbicznego w regulacji przebiegu reakcji stresowej obecnie mówi się o osi limbiczno-podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej, struktury układu limbicznego mają połączenia między innymi z podwzgórzem, poprzez które właśnie następuje aktywacja tej osi.

- Oś ta nazywana jest ‘ pasywnym ‘ wzorem reakcji na stres, który uwidacznia się przede wszystkim w sytuacji chronicznego stresu.

- Pobudzenie podwzgórza powoduje uwolnienie kortykoliberyny i wazopresyny, które z kolei stymulują wydzielanie kortykotropiny, ta ostatnia poprzez krew dostaje się do kory nadnerczy, która pobudza do syntezy wydzielania kortyzolu, kortykosteronu i kortyzonu.

Stres wiąże się:

Z nasilenie wydzielania kortykotropiny przez przysadkę mózgową, wysoki poziom tego hormonu pobudza korę nadnerczy powodując intensywną produkcję glikokortykoidów – naturalnych sterydów, które podnoszą wydajność organizmu i pozwalają na przystosowanie się do warunków stresowych ( droga hormonalna )

Za pośrednictwem podwzgórza i nerwowego układu współczulnego impulsy nerwowe pobudzają rdzeń nadnerczy do wydzielania adrenaliny i noradrenaliny ( droga mieszana nerwowo-humoralna )

Uwolnione przez osie stresu transmitery, neurohormony i hormony inicjują więc odpowiedź na poziomie narządów, tkanek i komórek. Jeżeli aktywowana jest część współczulna układu nerwowego, to obserwujemy pobudzenie w narządzie końcowym ( mobilizacja organizmu ), a jeżeli przywspółczulna – hamowanie w narządzie ( umożliwia to regenerację, odpoczynek po wysiłku związanym z mobilizacją )

Skutki stresu.

Skutki działania stresu możemy obserwować w każdym wymiarze zdrowia człowieka, więc w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym. Wpływ stresu na zdrowie człowieka można analizować w oparciu o dwie skale czasowe – skutki natychmiastowe i skutki długotrwałe.

a) Skutki natychmiastowe – krótkotrwałe i zazwyczaj odwracalne, związane ze stanem pobudzenia podczas reakcji alarmowej GAS, które mogą powodować pewne choroby ( np. schorzenia mięśniowo-kostne )

- Symptomy mięśniowe i zewnętrzne wskaźniki reakcji ‘ walcz albo uciekaj ‘, postawa spięta, zaciśnięte szczęki, napięte mięśnie szyi, pleców, ściągnięte mięśnie mimiczne i brwi.

- Symptomy oddechowe – oddech spłycony, szybki, czasami ‘ łapanie ‘ powietrza, hiperwentylacja.

- Reakcje bólowe – ból głowy, pleców, szyi, żołądka, klatki piersiowej.

- Reakcje układu trawiennego – biegunka lub zaparcia, niestrawność, brak apetytu lub nadmierny apetyt.

- Inne objawy – nerwowe ruchy, przyspieszone, czasami nierówne tętno, drapanie się, zaczerwienienia skóry, pocenie się, suchość w ustach, gęsta ślina, zgrzytanie zębami.

b) Skutki długotrwałe – stresozależne powikłania chorobowe ( choroby stresozależne )

- Odnosząca się do zdrowia psychicznego.

- Odnosząca się do zdrowia fizycznego.

RYSUNEK

Przy radzeniu sobie ze stresem najlepsza i najskuteczniejsza jest profilaktyka. Najczęściej zalecane metody radzenia sobie z trudnymi sytuacjami:

* Utrzymuj kontakt z naturą – pachnący świeżością las i śpiew ptaków może dostarczyć energii, której nie mają w sobie betonowe osiedla.

* Miej czas właśnie dla siebie – zrób sobie przyjemność – tak jak lubisz. Wyłącz telefon, usiądź wygodnie w fotelu lub idź na spacer.

* Porozmawiaj z kimś kto naprawdę ma ochotę cię wysłuchać – nie udawaj kogoś kto nie może się mylić ani okazywać słabości. Pozwól sobie pomóc.

* Stosuj techniki relaksacyjne – może to być joga, medytacja czy proste kontrolowanie oddechu. Sprawią, że poczujesz się wyciszony i spokojny ( ale musisz być systematyczny )

* Uprawiaj sport – ćwiczenia fizyczne są niewątpliwie lepszym sposobem na okiełznanie stresu niż obsesyjne myślenie o tym co może się wydarzyć i zamartwianie się.

* Zdrowo się odżywiaj – pamiętaj, że istnieje związek między fizyczną i psychiczną stroną człowieka. Unikaj używek, papierosów, kawy, alkoholu. Przecież tylko w zdrowym ciele – zdrowy duch.

* Rozwijaj w sobie poczucie humoru – stare przysłowie mówi, że śmiech to zdrowie, jest w tym dużo racji.

* Naucz się lepiej gospodarować czasem – sporządzaj plan dnia, a nawet tygodnia, spis rzeczy, które masz do załatwienia bardzo pilnie i takich, które mogą jeszcze zaczekać. Zorganizuj dobrze miejsce pracy.

* Stawiaj sobie realistyczne cele – ustal co chcesz osiągnąć i w jakim czasie, sporządź plan działań, ale nie bądź dla siebie zbyt wymagający.

* Nie staraj się być perfekcjonistą – każdy popełnia błędy. Nie musisz wszystkiego robić bezbłędnie. Bądź dla siebie tolerancyjny.

* Nie troszcz się o rzeczy na które nie masz wpływu – nie jesteś w stanie wpłynąć na pogodę ani na zaprzestanie wojen na świecie. Pozwól by życie toczyło się w swoim rytmie, a ty koncentruj się tlko nad czym masz władzę.