Jacek Jeremicz
Katedra Archeologii
Uniwersytet im. Marii Curie-Sk_odowskiej
Lublin
Problematyka rekonstrukcji religii s_owia_skiej
Odtwarzanie religii jest dla archeologa jednym z trudniejszych wyzwa_ w pracy badawczej. Jest to
tym bardziej _mudne, je_eli chodzi o religi_ poga_sk_ S_owian mi_dzy VI a XII wiekiem. Brakuje
bowiem sta_ych i trwa_ych fundamentów, na których mo_na by odtworzy_ ,,panteon. s_owia_skich bogów
czczonych niegdy_ na ziemiach polskich. Zarówno czas, brak tradycji pisanej, jak i sytuacja polityczna
wymuszaj_ca niszczenie wszelkich przejawów poga_skiego kultu spowodowa_y niemo_no__ pe_nego
odtworzenia ówczesnego systemu religijnego. Dzisiaj na polskich stanowiskach wczesno_redniowiecznych
miejsca, czy przedmioty kultowe s_ wyj_tkowymi artefaktami, a ich przeznaczenie cz_sto kwestionowane.
Dlatego naukowcy badaj_c ten wycinek historii stworzyli metody pozwalaj_ce odkry_ elementy dawnych
wierze_.
Jednym z wa_niejszych _wiadectw przesz_o_ci s_ _ród_a pisane. Maj_ one t_ warto__, _e przekazuj_
to, co nieuchwytne w religii: opisy rytua_ów, teksty modlitw, szczegó_y dotycz_ce _wi_tych miejsc. Polscy
naukowcy koncentruj_ si_ na badaniu zabytków pi_miennictwa pochodz_cych z ró_nych okresów, jak i
ró_nych nacji. Ze _róde_ najwcze_niejszych, na które powo_uj_ si_ badacze, mo_na wymieni_ ,,Ksi_g_ IV.
Herodota z Halikarnasu przekazuj_c_ zwyczaje religijne plemienia Neurów z V wieku p.n.e. ( owmia_ski
1986, s.87-88). Cz___ naukowców wywodzi pewne tradycje religijne S_owian opieraj_c si_ równie_ na ,,
Germanii. Tacyta (S_upecki 2000, s.43). Bardziej szczegó_owe od nich s_ informacje pochodz_ce z relacji
kronikarzy arabskich z X i XI wieku. Dzi_ki zapiskom mi_dzy innymi ibn- Rosetha i al- Gardeziego mo_na
dzisiaj stwierdzi_ istnienie modlitw dzi_kczynnych w religii s_owia_skiej ( owmia_ski 1986, s.87-88).
Jednymi z najbardziej bogatych w informacje s_ ruskie _ród_a pisane. ,,Powie__ doroczna. przedstawiaj_ca
wydarzenia z lat 944 i 971 przekazuje imiona bóstw czczonych przez S_owian (Gieysztor 1982, s.263-
264). ,,ywot _w. Awramija. z XV wieku zawiera wzmiank_ o kamiennym pos_gu boga Welesa w
Rostowie, zniszczonym w ko_cu XI wieku (Strzelczyk 1998, s.27). Wykorzystywane s_ równie_ dzie_a
pisane pozostawione przez niemieckich dziejopisów: Thietmara, Adama z Bremy czy Helmolda (S_upecki
2000, s.43). Ich relacje dotycz_ jednak_e religii S_owian _yj_cych na terenie Pomorza Zachodniego. Tam
pó_na faza poga_skiej religii ró_ni_a si_ od swych korzeni. W_ród _róde_ pisanych wykorzystywane s_ do
bada_ równie_ kroniki polskich autorów. Mi_dzy innymi mo_na tu zaliczy_ ,,Roczniki lub kroniki s_awnego
Królestwa Polskiego. Jana D_ugosza, Kronik_ Wielkopolsk_, oraz ,,Kronik_ ksi___t polskich. autorstwa
Piotra z Byczyny (Strzelczyk 1998, s.17-18). S_ one jednak dzie_ami pisanymi z perspektywy pewnego
odst_pu czasu, co obni_a ich warto__ poznawcz_. Naukowcy opieraj_ si_ tak_e fragmentarycznie na
_ród_ach pisanych z innych rejonów Europy, mi_dzy innymi Czech, Bu_garii i dawnej Jugos_awii.
Innym wa nym wiadectwem przesz o ci s toponimy, czyli nazwy miejscowe _ _ _ _ _ wskazuj_ce w tym
przypadku na religijne przeznaczenie miejsc. Dzi_ki rozmaitym metodom lingwistycznym mo_na doszuka_
si_ w nazwie miejsca jego pierwotnego znaczenia lub roli, jak_ pe_ni_o dla poga_skiej spo_eczno_ci lokalnej.
Opieraj_c si_ dodatkowo na _ród_ach pisanych, czy tradycji naukowcy ustalili mi_dzy innymi, _e nazwy
miejscowo_ci Gosty_, Gostynia, Goszcz to nazwy s_owia_skie mog_ce oznacza_ gaj - _wi_ty las, w którym
sk_adano ofiary bogom. Wyniki bada_ toponomastycznych zosta_y potwierdzone przez wykopaliska
archeologiczne. To samo dotyczy miejsc kultu poga_skiego, odkrytych za nasz_ wschodni_ granic_, gdzie
nazwa Perynia sama nasuwa skojarzenia ze wschodnios_owia_skim bogiem Perunem (Mo_dzioch 2000,
s.158). Najs_ynniejszym z poga_skich miejsc w Polsce potwierdzonych tradycj_ i _ród_ami pisanymi jest
Góra _l__a, zwana inaczej Sobótk_. Tak_ sam_ nazw_ nosi_o _wi_to poga_skie obchodzone 24 czerwca.
Mia_o ono prawdopodobnie charakter agrarny i zwi_zane by_o z kultem p_odno_ci. Natomiast s_siaduj_ca z
ni_ góra Radunia jest toponimem nazwy s_owia_skiego _wi_ta zmar_ych . Radunicy ( owmia_ski 1986,
s.163-165). To tylko przyk_ady z ogromnego wachlarza zagadnie_ zwi_zanych z toponomastyk_.
Powy_ej opisywane sposoby dotarcia do wiedzy o religii S_owian uzupe_nia proces naukowego
badania tego_ zagadnienia. Chodzi w tym wypadku o badania archeologiczne miejsc kultu poga_skiego.
Dzi_ki eksploracji kurhanów wczesno_redniowiecznych w Guciowie (woj. lubelskie) i Puszczy
Bia_owieskiej, oraz przeprowadzanym tam badaniom gleboznawczym i palinologicznym mo_na stwierdzi_,
_e cmentarzyska by_y sytuowane zarówno w lasach, jak i na polanach (Zoll-Adamikowa 2000, s.215).
Dzi_ki badaniom ratowniczym na Ostrowie Tumskim we Wroc_awiu jest znane rozplanowanie wn_trza
_wi_tyni, która wed_ug danych archeologicznych i dendrochronologicznych funkcjonowa_a w czasie reakcji
poga_skiej (Mo_dzioch 2000, s.182) Tak_e wymiana do_wiadcze_ mi_dzy naukowcami z kraju i zagranicy
mo_e przynie__ du_e efekty. Poprzez odkrycia z terenów dawnych ziem ruskich znane s_ charakterystyczne
dla S_owian miejsca kultu poga_skiego - tzw. swiatiliszcza, które maj_ swoje polskie odpowiedniki
(Mo_dzioch 2000, s.174). Rol_ uzupe_niaj_c_ badania archeologiczne s_ badania osadnictwa w skali
mikroregionu pozwalaj_ce uchwyci_ usytuowanie i funkcjonowanie _wi_tych miejsc wzgl_dem osad
ludzkich (Zoll-Adamikowa 2000, s.215).
W tworzeniu ogólnych tez dotycz_cych systemów religijnych w archeologii pomaga
religioznawstwo. Poj_cia podstawowe, jak religia, i pomocnicze takie, jak polidoksja, politeizm, prototeizm,
demonologia pozwalaj_ usystematyzowa_ informacje i wyci_gn__ w_a_ciwe wnioski. Równie_ du__ rol_
poznawcz_ w rozwa_aniach maj_ wyniki bada_ innych religii poga_skich, które daj_ podwaliny pod tezy
pomocne przy rekonstruowaniu religii S_owian (Moszy_ski 1967, s.233 -715).
Niepo_ledni_ rol_ przy udowadnianiu naukowych tez dotycz_cych religii ma etnografia. W ró_nych
rejonach Polski, gdzie urbanizacja nie osi_gn__a znacznych rozmiarów przetrwa_y stare, poga_skie zwyczaje
wplecione w chrze_cija_ski kalendarz mieszka_ców wsi. Dotyczy to zarówno ogólnego spojrzenia na _wiat,
jawi_cy si_ w miejscowych legendach, obrz_dach, w zachowaniach, takich jak praktyki antywampiryczne z
Podlasia, które przetrwa_y do pocz_tku XX wieku (Szyma_ski 2000, s.145). Badania etnograficzne
dostarczaj równie modlitw, w których zawarte s b agania wznoszone do zjawisk takich _ _ _ _ jak ksi__yc, czy
poj__ abstrakcyjnych, jak Dola (Gieysztor 1982, s.160). Niektóre z lokalnych przejawów _ycia spo_ecznego
o pod_o_u religijnym przetrwa_y do dzisiaj. Przyk_adem jest miejscowo__ Kleczanów (woj. _wi_tokrzyskie),
gdzie na le_nej polanie, po_ród kurhanów odbywaj_ si_ tradycyjne zabawy mieszka_ców. Mimo, _e festyn
w Kleczanowie jest zwie_czeniem uroczysto_ci w dniu Zielonych _wi_tek, nie ma w _ród_ach pisanych
_adnej informacji o odpustach ko_cielnych zwi_zanych z tym miejscem (Buko 2000, s.75-77). W tym
przypadku jest zauwa_alna tradycja, w której pami__ o odleg_ej przesz_o_ci ma dla zwyk_ych ludzi ogromne
znaczenie.
Na religi_ s_owia_sk_ sk_ada_o si_ bardzo wiele elementów. Zarówno miejsca, obrz_dy i inne religie
mia_y wp_yw na obraz poga_stwa. Oczywi_cie wizja systemu religijnego S_owian nigdy nie b_dzie pe_na, a
niedoskona_o__ obecnych metod wymaga od naukowców ci_g_ej korekty stawianych tez. Jednak olbrzymie
zainteresowanie ze strony naukowców, jak i spo_ecze_stwa pozwala przypuszcza_, _e obraz s_owia_skiej
religii b_dzie uzupe_niany i korygowany. Mo_na wi_c mie_ nadziej_ na odtwarzanie wi_kszo_ci z ma_ych
elementów sk_adaj_cych si_ na t_ jedn_ z najbardziej tajemniczych religii _wiata.
Wykaz cytowanej literatury:
Buko A.
2000 Poga_skie miejsca _wi_te w krajobrazie osadnictwa Wy_yny Sandomierskiej, [w:] red. S.
Mo_dzioch, Cz_owiek, sacrum, _rodowisko. Miejsca kultu we wczesnym _redniowieczu. Spotkania
bytomskie IV, WERK, Wroc_aw s. 61-82.
Gieysztor A.
1982 Mitologia S_owian, P.W.N., Warszawa.
owmia_ski H.
1986 Religia S_owian i jej upadek, P.W.N., Warszawa.
Moszy_ski K.
1967 Kultura ludowa S_owian 2, cz.1, (wyd. 2), P.W.N., Warszawa.
Mo_dzioch S.
2000 Archeologiczne _lady kultu poga_skiego na _l_sku wczesno_redniowiecznym, [w:] red. S.
Mo_dzioch, Cz_owiek, sacrum, _rodowisko. Miejsca kultu we wczesnym _redniowieczu. Spotkania
bytomskie IV, WERK, Wroc_aw, s. 155-191.
S_upecki L.P.
2000 Sanktuaria poga_skie w _wiecie natury u S_owian i Germanów. _wi_te gaje ich bogowie, [w:]
red. S. Mo_dzioch, Cz_owiek, sacrum, _rodowisko. Miejsca kultu we wczesnym _redniowieczu.
Spotkania bytomskie IV, WERK, Wroc_aw, s. 39-45.
Strzelczyk J.
1998 Mity, podania i wierzenia dawnych S_owian, REBIS, Pozna_.
Szyma_ski P.
2000 Rzecz o Frelku z Mierzwic Starych, [w:] red. J. Wrzesi_ski, Czarownice. Funeralia
lednickie2, AKME, Wroc_aw- Sobótka, s. 61-72.
Zoll-Adamikowa H.
2000 Usytuowanie cmentarzy S_owian w _rodowisku [w:] red. S. Mo_dzioch, Cz_owiek, sacrum,
_rodowisko. Miejsca kultu we wczesnym _redniowieczu. Spotkania bytomskie IV, WERK,
Wroc_aw, s. 207-218.