WYCHOWANIE I SZKOLNICTWO W ZABORZE AUSTRIACKIM NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX w.
Większość nauczycieli austriackich szkół elementarnych tego okresu potrafiła zaledwie pisać i czytać, nie mając pojęcia o metodach nauczania. Niewiele więc mogła zyskać galicyjska oświata z zarządzenia Marii Teresy polecającego rozszerzyć na zagrabione przez nią w pierwszym rozbiorze ziemie polskie przygotowaną przez Felbigera i zatwierdzoną w 1774 ordynację o szkołach elementarnych. Największym, ale właściwie tylko formalnym jej osiągnięciem było zniesienie nad szkołami zwierzchnictwa kościoła i podporządkowania ich państwu.
Formalnie upaństwowienie szkolnictwa elementarnego umożliwiło władzom austriackim wprowadzenie w Galicji obowiązku szkolnego dla dzieci w wieku 5-12 lat. Dzieci wiejskie - według postanowień ordynacji - miały kształcić się w szkołach trywialnych; dla dzieci mieszczańskich ordynacja przewidywała szkoły elementarne wyższego stopnia, zwane głównymi, a dla dzieci Lwowa, stołecznego miasta Galicji, szkołę normalną, przy której miano kształcić nauczycieli dla szkół głównych. Absolwenci szkół głównych mieli ubiegać się o stanowiska nauczycieli szkół trywialnych.
Zarządzenie Marii Teresy realizowano jedynie we Lwowie przez założenie w 175 szkoły normalnej oraz w kilku miastach prowincjonalnych w których powstały szkoły główne.
Głównym celem austriackiej szkoły elementarnej miało być szerzenie znajomości języka niemieckiego oraz germanizacja.
Następca Marii Teresy Józef II usiłował zgermanizować wszystkich swoich poddanych m.in. przy pomocy szkoły. Nakazał przymus szkolny na terenie Galicji przez nakładanie na rodziców grzywny za nie posyłanie dzieci do szkoły.
1760 na polecenie Marii Teresy powstała Nadworna Komisja Studiów, która objęła władzę nad szkolnictwem średnim. Po zlikwidowaniu zakonów jezuitów upaństwowiła jego kolegia.
1775 przeprowadzono reformę szkolnictwa średniego, która polegała głownie na zbliżeniu programów i metod nauczania gimnazjów do działających w Austrii szkół pijarskich oraz na formalnym podporządkowaniu szkolnictwa państwu. Podstawa nauczania była nadal łacina, a celem kształcenia - przygotowanie wiernych monarchii kandydatów na urzędników znających dobrze język niemiecki.
Zarówno Maria Teresa jak i Józef II dążyli do znacznego ograniczenia szkól średnich pod pozorem braku świeckich, odpowiednio przygotowanych do pracy nauczycieli, w istocie zaś z niechęci ułatwiania dzieciom klas upośledzonym zdobywania wykształcenia. Młodzież tę należało kierować do praktycznych zawodów, jak rolnictwo, handel czy przemysł. Gimnazja przeznaczone dla klas wyższych miały kształcić urzędników.
1784 Józef II zakłada uniwersytet we Lwowie.
Reforma szkolnictwa w 1805
Polityczna ustawa szkolna z 1805 podkreślała, że oświata elementarna powinna być inna dla każdego stanu, dostosowana do wyznaczona mu przez władze zadań. Zgodnie z tymi założeniami ustawa przeznaczała dla ludności wsi i małych miasteczek szkoły trywialne nauczające tylko religii, czytania pisania oraz rachunków. Głównym celem tych szkół było umoralnienie najbiedniejszych warstw społeczeństwa.
Znacznie wyższy poziom osiągnęły szkoły główne zakładane w miastach obwodowych dla młodzieży, która w przyszłości miała kształcić się w szkołach wyżej zorganizowanych albo pracować w rzemiośle bądź w drobnym handlu. Językiem nauczania w tych szkołach był niemiecki.
Ustawa zamiast dawnych szkół normalnych przewidywała założenie szkół realnych. Miały one kształcić niższych urzędników państwowych, pracowników administracji majątków ziemskich, księgowych i kupców. Ze względu na mały rozwój przemysłu w Galicji na początku powstały tylko dwie takie szkoły w Lwowie i Brodach.
W okresie gdy w większości krajów europejskich wprowadzono metody Pestalozziego, rozwijające inteligencję i samodzielność umysłową uczniów, w szkole galicyjskiej głównymi środkami wychowania był terror, kary fizyczne, czarne księgi itp. Nauczanie sprowadzało się do pamięciowego wkuwania.
Galicyjskie szkolnictwo średnie po 1805
Zwiększono wymiar godzin na naukę przedmiotów matematyczno-przyrodniczych, ustanowiono nauczycieli poszczególnych przedmiotów w zamian za nauczycieli klasowych.
Językiem wykładowym był niemiecki a w klasach wyższych łacina, w nauczaniu stosowano metodę pamięciową.
Głównym celem gimnazjum galicyjskiego podobnie jak szkoły elementarnej, była germanizacja bogatszego mieszczaństwa i szkolnictwa.
SZKOLNICTWO W WOLNYM MIEŚCIE KRAKOWIE
Wolne Miasto Kraków zorganizowało oświatę wyprzedzającą wszystkie inne ziemie polskie pierwszej polowy XIX w. kierował nią Uniwersytet Krakowski, któremu przywrócono nazwę Jagiellońskiego.
1826 narzucenie UJ nowego statutu, który ograniczał znacznie jego autonomię i pozbawiał go zwierzchnictwa nad szkolnictwem średnim oraz elementarnym na rzecz kuratora szkolnego. Został nim z woli Nowosilcowa pułkownik wojska polskiego, a równocześnie adiutant cara Mikołaja, Józef Załuski, wybrany w 1823 rektorem UJ.
Statut z 1817 podporządkował UJ wszystkie szkoły elementarne i średnie na terenie W. M. Krakowa, zarówno publiczne jak i prywatne. Uczęszczanie dla szkoły elementarnej było obowiązkowe. Za nieprzestrzeganie tego przepisu groziły kary pieniężne.
Na wzór Księstwa Warszawskiego bezpośrednia administracje szkół sprawował w W. M. Krakowie Dozór Ogólny Szkół Początkowych, złożony z przedstawicieli społeczeństwa, Uniwersytetu Jagiellońskiego nauczycieli i kleru. Do kompetencji Dozoru należało czuwanie nad funduszami szkolnymi, ustalanie wysokości podatków na cele szkolne, egzaminowanie i mianowanie nauczycieli. Przy każdej szkole działały dozory miejscowe, czuwające nad moralnością i praca nauczycieli, nad wypełnianiem przez dzieci obowiązku szkolnego oraz nad terminowym wypłacaniem przez wszystkich obywateli podatku szkolnego.
Próbę reorganizacji szkolnictwa krakowskiego i usunięcia jego najbardziej niepokojących niedomagań podjął dopiero w 1826 kurator Józef Załuski, przy współpracy Adama Czartoryskiego, urzędnika administracji krakowskiej.
Jedną z najbardziej pozytywnych cech szkolnictwa W. M. Krakowa była jego polskość. W okresie pojawiających się pierwszych zapędów rusyfikacyjnych w dziedzinie szkolnictwa w Królestwie Polskim, nacisków germanizacyjnych Austrii na terenie Galicji, a Prus na Śląsku, w Wielkopolsce i na Pomorzu, nieskrępowane możliwości nauczania w języku ojczystym, posługiwania się polskimi podręcznikami i polską literaturą oddziaływały silnie nie tylko na pozostałe zbiory, ale także na emigracje.
REFORMA SZKOLNA W AUSTRII I GALICJI W OKRESIE WIOSNY LUDÓW
Położono w niej nacisk na szkołę ludową, uważając ją słusznie za najważniejsze ogniwo w nowym systemie oświatowym. Miała ona zapewnić każdemu obywatelowi wykształcenie elementarne, a więc stać się powszechną. Program nauczania elementarnego rozszerzono o nowe przedmioty i unowocześniono. W celu przygotowania nauczycieli do nowych zadań przewidywano założenie szkół pedagogicznych.
Najwyższą władzą szkolną w kraju miała być krajowa rada szkolna, a językiem nauczania - język ojczysty przeważającej w danej szkole grupy uczniów.
Liberalne poczynania w dziedzinie szkolnictwa ludowego zanikły pod koniec 1848. gdy w 1849 ministrem został feudał Leon Thum, Główna rolę w szkolnictwie zaczęły odgrywać kola klerykalne. Pod ich presją anulowano wszystkie dotychczasowe zmiany wprowadzone w krótkim okresie przewagi prądów liberalnych.
Reformie szkolnictwa przeciwstawiał się głownie kler.
W okresie od upadku rewolucji 1848 do czasu konstytucji i decentralizacji w Austrii w latach sześćdziesiątych stanowi ciemną kartę szkolnictwa średniego.
Rewolucja 1848 przyniosła gruntowna reformę gimnazjów. Zniesiono dotychczasowe zależności gimnazjów od czynników administracyjno-politycznych. Szkołą kierował dyrektor oraz rady pedagogiczne (konferencja nauczycielska) z głosem doradczym. Podniesienie poziomu nauczania i szerszy zakres treści poszczególnych przedmiotów spowodował ustanowienie dla każdej z nich osobnego dobrze przygotowanego nauczyciela. Wobec tego zaczęto w 1856 wymagać od każdego nauczyciela ukończenia studiów nauczycielskich.
We wrześniu 1848 wprowadzono w szkolnictwie ludowym język ojczysty jako wykładowy.
Ustanowiona w 1849 Rada Szkolna Krajowa przestała działać w 1854 a jej funkcje przejęły władze kościelne, współpracując z politycznymi. Galicyjska szkoła ludowa poddana ścisłemu nadzorowi kleru, nie miała warunków rozwoju. W szczególnie ciężkiej sytuacji znajdowała się szkoła trywialna na wsi z powodu braku funduszów, niechęci dziedziców i nędzy nauczycielskiej. Liczba szkół wiejskich malała.
ROZWÓJ OŚWIATY W GALICJI W OKRESIE AUTONOMII
Dzięki przeobrażeniom strojowym monarchii habsburskiej Galicja zdobyła przede wszystkim możliwość autonomicznego rozwoju oświaty i kultury.
Józef Dietl domagał się zorganizowania w Galicji na wzór KEN niezależnej od Austrii władzy szkolnej, złożonej oprócz przedstawicieli rządu z reprezentantów społeczeństwa, a przede wszystkim nauczycielstwa.
1865 Józef Dietl O reformie szkół krajowych wysunął na pierwszy plan sprawę szkolnictwa ludowego, które pod zaborem austriackim było dotychczas najbardziej zaniedbane. W przekonaniu Dietla powinno ono nie tylko szerzyć wśród chłopów i mieszczan elementarną wiedzę, ale także przygotować synów szkół średnich oraz wychowywać ich na dobrych obywateli własnego kraju.
1866 powstanie Rady Szkolnej Krajowej, zgodnie z postanowieniami statutu miały jej podlegać wszystkie stopnie szkół od elementarnych zaczynając, a na uniwersytetach kończąc. Rada miała być zupełnie niezależna od władz administracyjno-politycznych, chociaż namiestnik galicyjski mógł uczestniczyć w jej posiedzeniu.
Dużym osiągnięciem Rady Szkolnej Krajowej było uzyskanie w 1867 zatwierdzenia ustawy o narodowym języku nauczania w szkołach ludowych i średnich.
Zgodnie z postulatami Dietla Rada Szkolna Krajowa zajmowała się, szczególnie w pierwszym okresie przede wszystkim szkolnictwem ludowym, najbardziej dotychczas zaniedbanym, o niskim poziomie nauczycieli i nieodpowiednim uposażeniu.
Ustawa 1869 - w świetle tej ustawy austriacka szkoła ludowa austriacka szkoła ludowa była instytucją powszechną, obowiązkową dla wszystkich dzieci w wieku 6-14 lat. Program nauczania miał charakter ogólnokształcący, a językiem nauczania był język ojczysty dzieci. W celu dostosowania tych przepisów do potrzeb krajowych sejm galicyjski uchwalił w 1873 Ustawę o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół ludowych i posyłaniu do nich dzieci. Najbardziej postępowym osiągnięciem ustawy z 1873 było jej postanowienie iż szkoła ludowa ma być jednolita, o jednakowym programie nauczania, zarówno po wsiach jak i w miasteczkach.
1871 utworzono seminaria nauczycielskie męskie i żeńskie. Rada Szkolna Krajowa zaczęła otwierać kursy przygotowawcze do seminariów, do których przyjmowano najzdolniejszych absolwentów szkół ludowych. Przy wszystkich seminariach zorganizowano szkoły ćwiczeń. Przy seminariach żeńskich organizowano ogródki dziecięce prowadzone metodą Froebla.
Pod przewodnictwem Michała Bobrzyńskiego Rada Szkolna Krajowa dokonała w 1893 rewizji programów nauczania i opracowała dwie jego wersje: węższą - dla miejskich szkół ludowych i szerszą - dla miejskich. Podjętą przez Bobrzyńskiego reorganizację szkolnictwa elementarnego ukoronowała ustawa sejmu galicyjskiego z 1895 O zakładaniu i urządzaniu szkół publicznych i ludowych, która na pierwszy plan wysuwała wychowanie religijne, moralne i obywatelskie dzieci, jedyny zaś cel nauczania widziała w przygotowaniu ich do zawodu. Jedyna dotychczas szkołę ludową dzieliła na sześcioletnią wiejską o charakterze rolniczym i siedmioletnią miejską.
1884 powstało Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, które już w następnym roku zaczęło wydawać własne czasopismo „Muzeum”. Na jego łamach oprócz spraw organizacyjnych omawiano metody i program nauczania szkół średnich oraz publikowano rozprawy naukowe, informacje przeważnie o postępach myśli pedagogicznej na gruncie rodzimym i zagranicznym, głównie niemieckim.
Galicja już w Polowie XIX wieku była jedyna dzielnica Polski, w której do rozkwitu doszło szkolnictwo wyższe. Chociaż już w 1861 sejm galicyjski uchwalił wniosek o wprowadzenie języka polskiego na uniwersytety Jagielloński i Lwowski, to jednak sprawa ich całkowitego spolonizowania ciągnęła się jeszcze ponad 10 lat. UJ uzyskał pełne prawo wykładania w j. polskim dopiero w 1870, a UL w cztery lata później.
1872 Polska Akademia Umiejętności.
JAN FRYDERYK HERBART
Oparł swój system pedagogiczny na etyce i psychologii. Pierwsza z nich wskazuje - jak twierdził - cel wychowania, druga - drogę do niego wiodącą i konieczne środki.
Filozofia formalna, rozumiana przez niego jako „opracowywanie pojęć”, opiera się na logice formalnej.
Cele wychowania: celem wychowania jest według Herbarta kształtowanie silnych charakterów, odznaczających się pięcioma ideami moralnymi. Stanowiły je: 1. idea doskonałości, która określa siłę zakres i harmonię dążeń jednostki; 2. idea życzliwości, polegająca na decyzji podporządkowania własnej woli - woli innych jednostek; 3. idea prawa zapobiegająca konfliktom z dążeniami i pragnieniami innych jednostek; 4. idea słuszności, która zapewnia równouprawnienie jednostce w stosunkach z innymi; 5. idea wewnętrznej wolności, która czuwa nad wewnętrzna zgodnością jednostki z samym sobą i stanowi przejście od wszystkich wymienionych idei do aktów woli.
Pedagogikę ogólną dzielił na trzy części ; kierowanie, nauczanie, karność. Nauczyciel powinien w procesie wychowania nie tylko kształtować cechy charakteru młodego człowieka, lecz także starać się wywrzeć wpływ na jego postępowanie i działalność w wieku dojrzałym
Nauka o zainteresowaniach. Zainteresowania według Herbarta, to wewnętrzna dążność do zachowania w świadomości różnorodnych wyobrażeń i myśli lub czyste przywoływanie ich do niej. Dążność tę umacniają dwa prawa umysłu: prawo częstotliwości i prawo kojarzenia.
Wychowujące nauczanie. Herbart nie oddziela wychowania od nauczania. Zwalcza poglądy o istnieniu dwóch odrębnych procesów pedagogicznych: jeden przeznaczony na wyrabianie dyscypliny, kształtowanie moralności i ćwiczenie woli, drugi - na rozwój umysłu przez przyswajanie wiedzy.
Trzy etapy rozwoju umysłu. 1. stadium wrażeń i percepcji, 2. wyobrażeń i pamięci, 3 najwyższy, odznacza się koncepcyjnym myśleniem i formowaniem sądów. Zadaniem nauczania jest doprowadzić umysł do trzeciego etapu.
W zainteresowaniu wyróżniał dwa aspekty: obiektywny i subiektywny lub psychologiczny. Aspekt obiektywny określany jako wiedza odnosi się do różnych działań, w których jednostek uczestniczy, lub różnych stron środowiska, na które reaguje; subiektywny odnosi się do życzliwości wnikającej ze społecznego obcowania człowieka. Każda z tych dziedzin dzieli się na trzy części. W wiedzy wyróżnia: 1. zjawiska przyrodnicze, 2. prawa naukowe, 3 związki estetyczne.
Zasada koncentracji i korelacji. Przez koncentracje rozumiał zaabsorbowanie uwagi przez jakieś zagadnienie do tego stopnia, że nie reaguje ona na żadne inne zjawiska. Z korelacją łączył ściśle zasadę koncentracji, tj takie postępowanie, w którym pewne zagadnienie staje się centralne w procesie nauczania i dla jego omówienia wymaga się współdziałania wszystkich przedmiotów.