3. EUTANAZJA - przyspieszona śmierć
W zapisach obowiązującego prawa międzynarodowego stwierdza się, że nikogo nie można samowolnie pozbawić życia (art. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, art. 6 [1] Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz art. 4 [1] Amerykańskiej konwencji praw człowieka), pomijając kwestię słuszności kary śmierci (protokół 7 do Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności).
Eutanazja jest więc wyraźnie i bezwzględnie zakazana przez międzynarodowe ustawodawstwo dotyczące praw człowieka, nawet jeśli cierpiący pacjent , odczuwający silny ból się jej domaga. Obowiązkiem każdego lekarza jest podjęcie takiej formy terapii , często na oddziale intensywnej opieki medycznej, która zapewnia choremu przeżycie ( art. 4 Konwencji o prawach człowieka i biomedycynie). Pacjenta nieuleczalnie chorego, w podeszłym wieku, jeśli stan jego zdrowia tego wymaga, powinno się umieścić na oddziale intensywnej opieki medycznej, nawet gdyby odbywało się to ze szkodą dla pacjentów młodszych. W międzynarodowych przepisach dotyczących prawa do życia nie przewiduje się pozostawienie lekarzowi możliwości wyboru, który z dwóch ciężko chorych osób powinien skorzystać z dostępnych zasobów technicznych mogących uratować im życie. W innym wypadku stanowiłoby to pogwałcenie podstawowej zasady niedyskryminacji (art. 14 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, art. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz art. 1 Amerykańskiej konwencji praw człowieka). Zakaz eutanazji obowiązuje także w Polsce. Art. 150 k.k. przewiduje, iż kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 [2]. Przestępstwo z art. 150 ma charakter powszechny, chociaż sprawcą czynu będzie lekarz lub inny członek personelu medycznego [3]. W wyjątkowych wypadkach sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Lekarz nie może również pomagać swojemu pacjentowi w akcie samobójstwa. Art. 151 k.k. stanowi: „Kto namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”[4]. Dotychczasowe międzynarodowe przepisy dotyczące praw człowieka nie wskazują różnic między zwyczajnymi a nadzwyczajnymi środkami pomocy ani nie proponują ich definicji. Artykuł 32 Kodeks Etyki Lekarskiej zwalnia lekarzy z obowiązku stosowania środków nadzwyczajnych i prowadzenia uporczywej terapii w fazie terminalnej choroby. Decyzja o zaprzestaniu uporczywej terapii jest związana z wieloma dylematami natury prawnej, moralnej i psychologicznej. Niepewność jest często przyczyną kontynuowania terapii. Lekarz powinien „być z chorym do końca". Gdy stan chorego nie rokuje nadziei na poprawę, lekarz ma moralne prawo nie stosować intensywnej terapii (DNR - „do not resuscitate”).
Zaproponowano, aby działania medyczne podzielić na cztery kategorie:
1. działania obligatoryjne-to każda forma terapii charakteryzująca się wysokim prawdopodobieństwem powodzenia;
2. działania opcjonalne- to postępowanie, w którym ryzyko jest duże, a spodziewane efekty terapeutyczne niepewne i/lub niewspółmierne do ryzyka;
3. działania doświadczalne - są ściśle regulowane prawnie i dotyczą prowadzenia eksperymentów leczniczych, nakładają na lekarza obowiązek uzyskania zgody chorego lub opiekunów oraz pozytywnej opinii Komisji Bioetycznej;
4. działania nierozsądne- to z kolei uporczywa terapia, której prowadzenie nie może jednoznacznie zmienić złego rokowania.
Istotny wpływ na działania i relacje pacjent -lekarz mają akty prawne. I tak zgodnie z artykułem 30 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza, ma on obowiązek udzielić pomocy w każdym wypadku, gdy zwłoka mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki [5]. Artykuł 31 Kodeksu Etyki Lekarskiej mówi: „lekarzowi nie wolno stosować eutanazji", a artykuł 30 mówi: „lekarz powinien dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić choremu humanitarną opiekę terminalną i godne warunki umierania. Lekarz winien do końca łagodzić cierpienia chorych w stanach terminalnych i utrzymywać w miarę możliwości jakość kończącego się życia". Zaś artykuł 74 Kodeksu Etyki Lekarskiej mówi, że lekarz „nie może uczestniczyć w akcie pozbawienia życia", bo z racji zawodu przygotowany jest do jego ochrony [6]. Problem eutanazji coraz częściej pojawia się w mediach, wywołując dyskusję również w świecie medycznym. Światowa Organizacja Lekarzy nie zapisała takich działań do zakresu postępowania lekarskiego. Czy człowiek - lekarz ma prawo decydować w imieniu innego człowieka, iż w jego interesie jest nadanie kres życiu? Chory wzywając lekarza lub zgłaszając się do szpitala deklaruje chęć leczenia się i takie działania powinny być podjęte. Czym właściwie jest eutanazja?
Eutanazja jest działaniem lub zaniechaniem działania, które samo w sobie lub w zamierzeniu zadaje śmierć umierającym, znajdującym się w stanie skrajnego wyczerpania, głębokiego upośledzenia lub nieświadomości spowodowanej np. mechanicznym urazem głowy bądź niedotlenieniem mózgu. Może ona być wykonana w różny sposób, np. poprzez celowe przedawkowanie środków uśmierzających ból w celu przyspieszenia zgonu, zaprzestanie leczenia bądź reanimacji, odłączenie respiratora lub sztucznej nerki, towarzyszenie lub pomoc w samobójstwie, podanie śmiertelnej substancji. W eutanazji nie akceptuje się śmierci naturalnej lecz prowokuje się śmierć przyśpieszoną. Istotna jest tu intencja lekarza lub pacjenta. Zmierza ona bezpośrednio do spowodowania śmierci. Działanie takie jest niemoralne i stanowi poważne wykroczenie nie tylko w rozumieniu przepisów prawa lecz również etyki. Jest wyrazem sprzeniewierzenia się jednej z podstawowych hipokratejskich zasad etyki lekarskiej, która stwierdza: Nikomu, nawet na żądanie, nie dam śmiercionośnej trucizny, ani nikomu nie będę jej doradzał. Lekarz nigdy nie może stanąć po stronie śmierci, gdyby to uczynił, natychmiast utraciłby wotum społecznego zaufania, co daje się zauważyć w krajach, które jak dotąd prawnie zalegalizowały eutanazję (Holandia, Belgia, Luksemburg). Zwolennicy eutanazji odwołują się do paradoksalnych argumentów: w imię szacunku dla życia zadają śmierć.
Wielki słownik medyczny definiuje eutanazję jako rozmyślne spowodowanie lub przyśpieszenie śmierci osoby nieuleczalnie chorej[7]. W literaturze prawniczej dzieli się eutanazję na bierną i czynną. Za eutanazję bierną (zwaną negatywną) uznaje się: „zaniechanie podjęcia leczenia choroby uleczalnej u pacjenta dotkniętego jednocześnie chorobą nieuleczalną, odmowy lekarza zastosowania nadzwyczajnych środków służących ratowaniu życia, a użycie jedynie środków zwyczajnych, zaprzestanie leczenia chorego, gdy pacjent sobie tego życzy, zaprzestanie leczenia bez zgody chorego, gdy lekarz uważa, że dalsze leczenie tylko przedłuża cierpienie, bezwzględnej odmowy jakiejkolwiek interwencji w chwili umierania”[8]. Natomiast eutanazja czynna (zwana pozytywną) to zachowanie polegające na działaniu podjętym w celu spowodowania lub przyśpieszenia czyjejś śmierci, przez np. podanie śmiertelnej dawki leku, lub inne pozbawienie życia.[9]
[1] Poklewski-Koziełł: O eutanazji w świetle nowych koncepcji prawniczych. Państwo i Prawo 1997/1, s. 49-50.
[2] M. Filar, Ochrona jednostki w nowym kodeksie karnym, PiP 1998, nr 9-10, s. 70.
[3] A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2003 , s. 431, M. Filar, Lekarskie prawo karne, Warszawa 2000, s. 321.
[4] E. Zielińska, Powinności lekarza w przypadku braku zgody na leczenie oraz wobec pacjenta w stanie terminalnym, PiM 2000, nr 5, s. 73 i nast., K. Poklewski-Koziełł, O eutanazji w świetle nowych koncepcji prawniczych. PiP 1997, nr 1, s. 49-50 oraz tego samego autora: Oświadczenie woli pro futuro pacjenta jak instytucja prawna, PiP 2000, nr 3, s. 4-14, M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2007, .s.301 i nast.
[5] Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 roku o zawodzie lekarza (Dziennik Ustaw z 1997 roku, nr 28).
[6] Kodeks Etyki Lekarskiej z 2 stycznia 2004 roku, tekst jednolity zawierający zmiany uchwalone w dniu 20 września 2003 roku przez Nadzwyczajny VII Krajowy Zjazd Lekarzy, Warszawa NRL 2004.
[7] Wielki słownik Medyczny, Warszawa 1996, str. 342
[8] Ch. Barnard, Godne życie, godna śmierć: wybitny kardiolog o eutanazji i samobójstwie, Warszawa 1996, s. 61 za: R. Citowicz, Prawnokarne aspekty ochrony życia człowieka a prawo do godnej śmierci, Warszawa 2006, s. 54.
[9] Szeroczyńska, Eutanazja i wspomagane samobójstwo na świecie, Kraków 2004, s.50.