OKRES NIEMOWLĘCY
Systematyczne badania nad niemowlętami zapoczątkował XIX wiek. Inicjatorem jednego z pierwszych badań w tej dziedzinie był Karol Darwin. W 1844 roku odnotowywał on postępy swego nowo narodzonego syna Williama.
Pod koniec XIX wieku wyrywkowe obserwacje pojedynczych przypadków dzieci, prowadzone w formie dziennika zastąpione zostały systematycznymi, prowadzonymi na szeroką skalę badaniami.
Nazwisko Jeana Piageta (1896 - 1980) wyznacza początek ery współczesnych badań nad rozwojem niemowląt.
NOWORODEK
Noworodkiem nazywamy dziecko od chwili urodzenia do 4 -6 tygodnia życia.
Waga donoszonego noworodka wynosi 2500 - 4500 gram, wzrost 48 - 52 cm. Noworodek o masie niższej zwany jest wcześniakiem.
W okresie noworodkowym zachodzi proces adaptacji dziecka do życia poza ustrojem matki. Następuje przystosowanie układu oddechowego i krążenia do oddychania powietrzem atmosferycznym, uruchomienie mechanizmów termoregulacji, procesu ssania, trawienia i wydalania.
Noworodki podzielić można na:
niedonoszone ( poniżej 37 tyg. ciąży)
donoszone (37 - 42 tygodnie ciąży)
przenoszone ( powyżej 42 tyg. ciąży)
Noworodek donoszony jest ruchliwy, głośno krzyczy, skórę ma jędrną, różową, pokrytą mazią płodową. Charakteryzuje go: duża czaszka, duży tułów, duży brzuszek, krótkie nogi. Obwód głowy noworodka jest większy od obwodu klatki piersiowej.
Skóra noworodka odgrywa ważną rolę jako organ wydzielniczy. Dziecko traci przez skórę do 40% wody wydzielonej przez ustrój.
Kości noworodka ze względu na wysoką zawartość substancji organicznych i małą zawartość soli mineralnych są bardzo elastyczne. Mięśnie są słabo rozwinięte, włókna mięśniowe są cienkie, skurcze mięśni słabe.
Serce noworodka i jego siła skurczowa są małe. Serce zwiększa swoją objętość w ciągu całego życia 13 krotnie.
Przewód pokarmowy - jama ustna jest mała, język duży, krótki - żołądek ułożony poziomo.
Narządy zmysłów:
Najlepiej rozwinięty jest zmysł smaku. Smak słodki wywołuje odruch ssania, smak gorzki zaprzestanie ssania. Węch i dotyk szybciej osiągają sprawność niż wzrok i słuch. Noworodki są dalekowzroczne. Procesy akomodacji w soczewkach nie zachodzą w pełni prawidłowo. To sprawia, że wzrok noworodka ogniskuje się na ściśle określonej odległości. Odległość ta wynosi dokładnie 21 cm - co odpowiada odstępowi dzielącemu twarz matki od niemowlęcia podczas karmienia. W ten sposób chociaż świat dalszy rozmywa się przed oczami dziecka, to ważne dla niego osoby widzi doskonale.
Noworodek po urodzeniu zdolny jest do odróżnienia szarej powierzchni od powierzchni pokrytej czarno - białymi pasami o szerokości 2,5 cm. Wiadomo również, że noworodek od początku rozróżnia barwy i prawdopodobnie spostrzega przestrzeń jako trójwymiarową.
Po kilku dniach od urodzenia zdrowy noworodek potrafi:
podnieść głowę na moment gdy leży na brzuchu
wymachiwać rączkami i nóżkami
skupić wzrok na przedmiotach oddalonych o 20-30cm
Dziecko zaraz po urodzeniu rozpoznaje głos matki i potrafi odróżnić go od głosu innej kobiety.
Noworodek tuż po urodzeniu poddany zostaje wielu czynnościom. Pielęgniarka lub lekarz:
oczyszczą drogi oddechowe dziecka
zacisną kleszczami i odetną pępowinę
ocenią dziecko wg testu Apgar
akcja serca
oddech
napięcie mięśni
odruchy
barwa skóry
zakroplą czy azotanem srebra lub podadzą antybiotyk
policzą palce
sprawdzą przejście dla moczu i stolca
podadzą wit. K, aby podnieść krzepliwość krwi
zważą i zmierzą dziecko
zmierzą obwód głowy
pobiorą krew
Zdrowy noworodek rodzi się z pewnymi odruchami. Są to:
odruch MORO - duża wrażliwość na bodźce wywołane zmianą położenia oraz na silne bodźce dźwiękowe - noworodek reaguje energicznym wyprostowaniem rąk i palców. Czas trwania odruchu 4-6 miesięcy
odruch Babińskiego - jeżeli delikatnie dotykamy stopy , palce wyprostowują się i naprężają - czas trwania 6 miesięcy
odruch Rootinga - jeżeli dotkniemy policzek, noworodek odwróci głowę, otworzy usta i wykaże gotowość do ssania (3-4 miesiące)
odruch chodzenia - trzymane pod pachami dziecko podnosi jedną nogę, wysuwa ją w przód, następnie robi to z drugą nogą - wygląda to jak stawianie kroków (do 2 miesiąca)
odruch chwytania - gdy przyciśniemy czubek naszego palca do wewnętrznej strony dłoni dziecka, dłoń natychmiast się zaciska (3-4 mies.)
Rozwój fizyczny i umysłowy postępuje dzięki wrodzonej czynności orientacyjnej i naśladowczej. Każdy nowy przedmiot, ruch, nowy dźwięk pobudza orientację niemowlęcia. Wzrok szuka przedmiotu, główka zwraca się w kierunku dźwięku.
Pierwszym wyrazem odruchu uczuciowego i przywiązania u noworodka jest uśmiech , który jest odpowiedzią na miłość, pieszczoty, na uśmiech rodziców. W miarę rozwoju uśmiech przemienia się w głośny śmiech i wyraźne oznaki radości na widok bliskich mu osób.
Ainsworth stwierdziła, że jakość przywiązania powstałego pomiędzy matką a dzieckiem zależy od wrażliwości matki na emocjonalne potrzeby dziecka.
Istotę kontaktu emocjonalnego między matką a jej maleństwem stanowi porozumienie emocjonalne na które składają się takie cechy jak: bliskość fizyczna, dotyk i ciepło matki, wzajemne odczuwanie stanów psychicznych i wzajemna czułość. Brak tych cech budzi u dziecka lęk oraz może w późniejszym wieku prowadzić do takich zaburzeń jak: impulsywność, wrogość, tendencje agresywne, negatywizm oraz nadpobudliwość psychoruchowa.
NIEMOWLĘ
Okres noworodkowy, czyli okres opanowania aktu odżywiania, wydalania i regulowania (utrzymania) ciepłoty ciała oraz wyrównania fizjologicznego spadku wagi kończy się w czwartym tygodniu życia ( lub wraz z odpadnięciem pępowiny).
Rozpoczyna się okres niemowlęctwa, charakteryzujący się bardzo wysokim tempem wzrostu w porównaniu do następnych okresów życia.
W pierwszym roku życia przyrost wzrostu jest największy i wynosi przeciętnie 25 cm, przyrost wagi natomiast 20 - 30 g dziennie w pierwszym półroczu, a około 15 g w drugim półroczu.
Zdrowe dobrze rozwijające się niemowlę, po 6 miesiącach życia podwaja swoją wagę urodzeniową, a w końcu pierwszego roku potraja ją.
Jak może zachowywać się czterotygodniowe dziecko? Czego możemy po nim oczekiwać?
Niewiele w porównaniu z bardzo dojrzałym już dzieckiem dwunastomiesięcznym. Nie potrafi jeszcze pełzać, chodzić ani mówić. Ale w porównaniu z nim samym sprzed trzech, czterech tygodni postęp jest ogromny. Nigdy w całym życiu człowieka, nie następuję większy rozwój w tak krótkim czasie.
Dziecko potrafi już regularnie oddychać, rytm serca ustabilizował się, podobnie jak temperatura ciała. Napięcie mięśniowe jest prawidłowe. Kiedy podnosimy dziecko do góry, możemy zaobserwować reakcję jego układu motorycznego. Słabną wrodzone odruchy, zanika pierwotne ułożenie ciała, wydłuża się czas kiedy dłonie są lekko otwarte.
Zmienia się reakcja na dźwięk, dziecko nadsłuchuje i na moment zatrzymuje spojrzenie lub ruchy. Ważne jest aby osoba stale opiekująca się dzieckiem łagodnie do niego mówiła.
Dziecko zaczyna wodzić wzrokiem za przesuwanym kolorowym przedmiotem. Przygląda się pochylonej nad nim twarzy mamy i lekko się uśmiecha. Leżąc na plecach wydaje gruchające dźwięki przypominające samogłoski a lub e. Niemowlę lepiej śpi i jest aktywniejsze po przebudzeniu, otwiera szeroko oczy, i nie tak łatwo zapada w płytką drzemkę, Kiedy nie śpi ma swoją ulubioną pozycję z główką zwróconą w ulubioną stronę.
Powoli zaczyna w miarę swoich niewielkich możliwości narzucać własną wole światu i na ten świat reagować (płaczem lub uśmiechem).
W trzecim miesiącu następuje dalszy rozwój dziecka. Waga zwiększa się o dalsze 700g, dalej zanikają odruchy noworodkowe, wyłaniają się drobne fazy czuwania. Leżąc na brzuszku dziecko utrzymuje wysoko głowę i ramiona. Wzmacniają się mięśnie szyi - podniesione do pozycji siedzącej niemowlę, lepiej utrzymuje głowę w pionie.
Dziecko ma coraz bardziej skoordynowane ze wzrokiem ruchy rąk, próbuje dotknąć zawieszonej przed nim zabawki, potrząsać nią, choć nie potrafi jej chwycić. Koordynuje też wzrok ze słuchem, rozgląda się i odwraca głowę w kierunku źródła dźwięku. Następuje wyraźny rozwój spostrzegania, rozwój sprawności zmysłów: wzroku, słuchu, smaku, dotyku i węchu. Niemowlę ma tendencję do powtarzania przypadkowo wykonanej czynności, np. bańki ze śliny. Dziecko bada własne ciało zaczynając od rączek. Reaguje silnym ożywieniem na twarz ludzką, szybciej na znajomą niż na obcą. Na uśmiech odpowiada promiennym uśmiechem, czasem wydając radosny dźwięk, energicznie prostuje raczki i nóżki. Na glos odpowiada głosem - na ogół są to coraz dłuższe gardłowe dźwięki, czasem pojawiają się pierwsze niewyraźne sylaby
Niemowlę odczuwa silną potrzebę stałego przebywania z matką. Zmieniając intonację głosu komunikuje ważne potrzeby i stany. Ujawnia pewne upodobania, np. jak długo lubi skupiać uwagę na jednym przedmiocie, jak szybko męczy się czy nudzi.
Dziecko szesnastotygodniowe ( 4 miesiąc) wydaje się już całkiem dojrzałe przynajmniej w zestawieniu z okresem poprzednim. Nie tylko nastąpił olbrzymi skok naprzód w sprawnościach motorycznych i werbalnych, ale - co więcej - jest ono w pewnym przynajmniej w pewnym stopniu istotą społeczną. Niemowlę lubi leżeć na dużym łóżku i bardziej dobitnie zaznacza swoją obecność w domu. Jedzenie nie zaprząta już jego uwagi bez reszty i może niekiedy trochę poczekać.
Nie wystarcza mu również leżenie na plecach. Lubi być noszone i na krótkie chwile podpierane do pozycji siedzącej, by móc przyglądać się światu.
W czynnościach motorycznych zauważyć można znaczny postęp w porównaniu z okresem sprzed czterech tygodni. Dwunasty tydzień jest bowiem dla wielu niemowląt stanem całkowitej nierównowagi. U dziecka szesnastotygodniowego lepiej przebiega karmienie, łatwiej zasypia i potrafi przespać całą noc.
Stan równowagi właściwy wiekowi czterech miesięcy wyraża się nade wszystko w umiejętnościach przybierania pewnych pozycji. Dziecko nie jest już takie niezdarne jak parę tygodni wcześniej.
Oczy śledzą poruszające się obiekty - kąt widzenia jest szerszy od 180 stopni. Ręce wyciągają się w kierunku pożądanych przedmiotów, choć dziecko nie potrafi ich jeszcze uchwycić.
Niemowlę w tym wieku reaguje na zachowanie innych osób: gaworzy, cmoka, głośno się śmieje. Odczuwa „zaraża się” wyraźnymi emocjami matki z którą jest nadal mocno związane. Jest na najlepszej drodze do uzyskania pełnego kontaktu z rodziną.
W piątym miesiącu niemowlę podwaja urodzeniową wagę. Dzięki coraz mocniejszym mięśniom tułowia, rąk i nóg potrafi przybierać nowe pozycje. Po grzechotkę zawieszoną nad głową sięga dwoma rączkami, ale dalej nie potrafi jej uchwycić samodzielnie. Potrafi manipulować tylko jednym przedmiotem naraz. Trzyma całą dłonią bez użycia kciuka, coraz dłużej utrzymuje uwagę na jednym przedmiocie. Potrafi ściągnąć sobie z twarzy pieluszkę. Delikatnie zaczyna badać twarz matki (oczy, nos, włosy). Zauważa coraz subtelniejsze dźwięki. Radośnie reaguje na znajome odgłosy. Niemowlę „pomaga” przy ubieraniu, prostując w odpowiednim momencie nogi i ręce.
Niektóre dzieci nadal automatycznie uśmiechają się do każdego, inne tylko do znajomych, inne płaczą na widok obcych.
Gdy dziecko płacze można uspokoić je mówiąc do niego.
Duża różnorodność wrażeń i przeżyć w ciągu dnia staje się czasem powodem niespokojnych nocy.
Dziecko 5-miesięczne lubi być noszone na rękach i być blisko matki. Wtedy czuje się bezpieczne, dobrze śpi i jest spokojne.
Dziecko sześciomiesięczne zdecydowanie woli pozycję siedzącą. Potrafi ja w sprzyjających warunkach utrzymywać przez długi czas. Niemowlę jest już tak dojrzałe, że siedzenie w jednym miejscu po pewnym czasie przestaje mu wystarczać. Chce być w ruchu, dotykać nowych rzeczy, a także domaga się aby trzymać je w pozycji stojącej.
Niezależnie od tego czy siedzi, czy leży musi coś trzymać w rączkach. Potrafi już dany przedmiot niezgrabnie uchwycić. Najbardziej prawdopodobne jest, że włoży go do buzi. Potrafi również przekładać przedmioty z ręki do ręki. Poświęca tej czynności długie chwile. Może też z zachwytem uderzać zabawką o stół. Potrafi więc bawić się samo. Nie znaczy to jednak, że nie interesuje się ludźmi. W dalszym ciągu uśmiecha się do osób, które na nie patrzą i jest przyjacielsko nastawione wobec osób, które się nim interesują. Niemowlę odznacza się miłym połączeniem samowystarczalności i instynktu społecznego. Z łatwością przechodzi od samodzielnej zabawy do kontaktu z inną osobą. Słucha gdy się do niego mówi, podoba mu się wydawanie swoich dźwięków. Jest już istotą w pełni kontaktową.
W siódmym miesiącu sprawność dziecka jest coraz lepsza. Niemowlę leżąc na brzuszku próbuje pełzać i podciągać się do przodu, ale zazwyczaj wychodzi mu to do tyłu. Większość dzieci potrafi już samodzielnie siedzieć. Podtrzymywane pod paszkami podskakuje z radością. Potrafi trzymać dwa przedmioty w obydwu rączkach. Bawi się uderzając zabawką o stół czy brzeg łóżeczka. Trzymany przedmiot potrafi precyzyjnie obracać. Do chwytania zaczyna używać nie tylko całej dłoni ale i palców. Szuka wzrokiem zabawki, która upadła. Pamięta, że przedmiot istnieje, chociaż go nie widać. Bardzo dużo gaworzy, zmienia intonację głosu, próbuje czasem powtarzać proste sylaby. Wyraźnie reaguje na swoje imię, lubi patrzeć na swoje odbicie w lustrze. Uwielbia zabawy z mamą, wyciągając rączki daje do zrozumienia, że chce być wzięte na ręce. Zaczyna manifestować swoje zdanie, np. odpycha się gdy nie chce być przytulone.
Dziecko ośmiomiesięczne sprawnie obraca się wokół własnej osi. Wyciąga nie tylko ręce, ale i całe ciało w kierunku czegoś interesującego. Potrafi już samodzielnie siadać, a tracąc równowagę zgrabnie podpiera się ręką. Podejmuje pierwsze próby przemieszczania się. Sprawnie manipuluje i obraca przedmiot trzymany w rączkach.
W tym wieku niemowlę łatwiej koncentruje się i dłużej utrzymuje uwagę, np. przysłuchuje się rozmowie dorosłych.
Uwielbia wszelkie zabawy z mamą. Z otoczeniem komunikuje się za pomocą gestów mających stałe znaczenie. Interesuje się tym co robią inni domownicy. Dużo gaworzy. W tym wieku dziecko staje się nieufne wobec obcych - jest to wynik nowo nabytej zdolności rozróżniania między znanym a nieznanym.
W dziewiątym miesiącu dziecko jest już świetnie przystosowane do życia w rodzinie. Jest bardzo kontaktowe i sprawne głosowo.
Zaczyna pełzać, umie samo usiąść i położyć się. Z tą chwilą świat staje otworem. Zaczyna również podciągać się do pozycji stojącej, opanowując w ten sposób kolejny wymiar rzeczywistości. Bawi się zabawkami, potrafi wykonać najprostsze polecenia. Zaczyna zwracać uwagę na słowo „nie”. Z upodobaniem używa swojego głosu i powtarza proste sylaby.
Zaczyna okazywać swoje przywiązanie już nie tylko do mamy, ale do taty i rodzeństwa.
Dziesiąty miesiąc wiąże się z ustaleniem przez niemowlę nowego rytmu spania i czuwania ( na ogół śpi raz dziennie).
Niemowlę sprawnie przemieszcza się( raczkuje lub pełza), próbuje wstawać przytrzymując się mebli. Rzuca przedmioty śledząc efekty - ruch, hałas. Poprawia się sprawność palców dłoni. Niemowlę naśladuje dźwięki, miny, gesty, czasem rozumie nawet ich sens komunikacyjny. Zaczyna rozumieć mowę, Kojarzy przedmiot z nazwą. Rozumie pytanie „gdzie jest?”. Reaguje na zmianę wyrazu twarzy dorosłego i jego mimikę.
Ważnym motorem wykonania czynności staje się nie tylko przyjemność, ale i możliwość uzyskania aprobaty dorosłych.
W jedenastym miesiącu życia , a więc prawie pod koniec okresu niemowlęcego dziecko jest już bardzo rozwinięte. Siedzi samo dowolnie długo, raczkuje lub w inny sposób porusza się po mieszkaniu. Samodzielnie wstaje, chodzi bokiem trzymając się mebli. Umie uchwycić drobne przedmioty palcami. Potrafi długo utrzymać uwagę na konkretnej czynności. Kojarzy rzecz z jej nazwą. Obserwuje sposób używania dużych przedmiotów przez dorosłych i próbuje te czynności naśladować. Rozumie zakazy, ale na ogół nie zapamiętuje ich i nie stosuje się do nich. Bawi się w zabawy oparte na współpracy z dorosłymi. Samodzielnie je niektóre potrawy.
Dwunastomiesięczne niemowlę dokonało od momentu urodzenia ogromnych osiągnięć. Ciężar ciała jest trzykrotnie większy niż przy urodzeniu. Dziecko ma zwykle 6 zębów i potrafi samodzielnie jeść np. ciastka. Podejmuje próby samodzielnego chodzenia, ale nie rezygnuje z innego sposobu przemieszczania się. Na ogół posługuje się kilkoma prostymi wyrazami. Rozpoznaje wszystkich domowników. Lubi być chwalone i skupiać na sobie uwagę wszystkich dorosłych. Okazuje i zaspokaja swoją potrzebę bliskości, między innymi wyciągając rączki i przytulając się do bliskich. Zaczyna interesować się innymi dziećmi, ale nadal podstawą jest bliskość mamy.
Podsumowując rozwój psychiczny dziecka można stwierdzić, że postępuje on wraz z doskonaleniem się ośrodkowego układu nerwowego i zmysłów. Motorem tego rozwoju są wrodzone popędy, a przede wszystkim ciekawość, czyli pęd do poznawania świata otaczającego: do poznawania cech przedmiotów, podstawowych związków przyczynowo - skutkowych (np. niemowlę 2 - 3 miesięczne wie, że zbliżenie się matki sprowadza z reguły zaspokojenie potrzeb).
W związku z tym dostarczanie bodźców i nowych wrażeń dziecku w okresie niemowlęcym wpływa wybitnie na jego rozwój inteligencji. Niemowlę pozbawione wrażeń rozwija się słabiej.
Za rozwojem intelektu postępuje także rozwój emocjonalny zapoczątkowany pierwszym świadomym uśmiechem do matki i świadomym tuleniem się do niej pod koniec okresu niemowlęctwa.
Bibliografia
Instytut Matki i Dziecka „ Wszystko dla Dziecka ”
Frances L. Ilg, L. Bates Ames, Sidney M. Baker “ Rozwój psychiczny dziecka”
Stanisław Nowak „ Propedeutyka pediartii ”
L. Niebrzydowski „ Psychologia wychowawcza „
Peter E. Bryant, Andrew M. Colman „ Psychologia rozwojowa “
PWN „ Mała Encyklopedia Zdrowia „
Eisenberg, H. E. Murkoff „ Pierwszy rok życia dziecka „