PROFILAKTYKA SPOŁECZNA

Wykład 1, 3.

Patologia społeczna zachowania czy postawy niezgodne z powszechnie akceptowanymi zasadami postępowania w danym społeczeństwie oraz zachowania naruszające nakazy i zakazy zawarte w przepisach ustaw karnych i cywilnych. (T. Michalczyk, Wybrane zagadnienia patologii społecznej, Opole 1995, s. 9.)

Pod pojęciem patologia społeczna rozumie się określony stan postaw, zachowań i sytuacji życiowych, (...) które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa, a polegają na nieprzestrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych, obyczajowych i kulturowych oraz na odrzucaniu lub nieposzanowaniu wartości obiektywnie zgodnych z interesami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju kraju. (A. Lipka, Zjawiska patologii społecznej wśród młodzieży, Warszawa 1977, s. 15-16.)

Zachowania ryzykowne różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego.

Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się:

• palenie tytoniu,

• używanie alkoholu,

• używanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków, środków wziewnych, leków, dopalaczy),

• wczesna aktywność seksualna,

• zachowania agresywne i przestępcze.

(A. Kazdin, Zdrowie psychiczne młodzieży w okresie dorastania. Programy profilaktyczne i lecznicze, „Nowiny Psychologiczne”, 1996, nr 2.)

Charakterystyczne dla młodego pokolenia Polaków zjawiska patologiczne
wg A Lipki:

- przestępczość nieletnich i młodocianych,

- alkoholizm i nadużywanie alkoholu,

- uzależnienie lekowe, toksykomania,

- samobójstwa i zamachy samobójcze,

- prostytucja nieletnich i młodocianych,

- zachorowalność na choroby weneryczne,

- ucieczki z domów rodzinnych, zakładów wychowawczych, zakładów poprawczych,

- pasożytnictwo społeczne, nieprzystosowanie społeczne wyrażające się w chorobach psychicznych.

Zespół uzależnienia od Internetu:

• Siecioholizm,

• Cyberzależność,

• Netoholizm,

• Internoholizm,

• Sieciozależność,

• Infozależność.

Zjawiska przemocy psychicznej w szkole i w miejscu pracy:

Mobbing,

Bullying

Harassment

Patologie seksualne:

kaziroctwo,

pornografia,

prostytucja,

erotomania,

gwałt i napaść seksualna,

pedofilia.

Handel ludźmi:

• nielegalne adopcje

• handel dziećmi

• handel kobietami

• handel narządami

• handel tanią siłą roboczą

Patologie rodziny:

• konkubinat,

• aborcja,

• eutanazja,

• przemoc wobec dzieci

• migracje zarobkowe i problem eurosieroctwa.

Problemy dzieci ulicy:

• uciekinierzy,

• galerianki,

• włóczędzy,

• blokersi,

• poszukiwacze przygód

Przestępczość zorganizowana:

• terroryzm,

• bioterroryzm,

• korupcja i dominacja

Motywy zachowań ryzykownych

Motywy skłaniające młodzież do picia alkoholu:

• dla odprężenia się,

• dla zabawy,

• z ciekawości,

• pod wpływem reklamy,

• z nudów,

• „ponieważ wszyscy piją”

• żeby uciec przed problemami,

• obniżenie lęku,

• znieczulenie dolegliwości fizycznych,

• zwrócenie na siebie uwagi rodziny i szkoły,

• nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi,

• prowokowanie dorosłych,

• bunt młodzieńczy.

Motywy rozpoczynania współżycia seksualnego:

• pragnienia seksualne,

• ciekawość,

• miłość,

• uległość wobec partnera („dowód miłości”),

• uległość wobec nacisków ze strony rówieśników,

• podniesieni poczucia własnej wartości,

• chęć przeżycia czegoś ekscytującego,

• litość wobec partnera,

• lęk przed porzuceniem przez partnera,

• wpływ alkoholu.

Motywy sięgania po narkotyki:

• ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych,

• ucieczka od pustki, nudy i monotonii,

• ucieczka od samotności i lęku,

• upodabnianie się do innych członków grupy rówieśniczej (uznanie, przyjaźń),

• poczucie bezsensu życia,

• ciekawość,

• chęć przeżycia czegoś niezwykłego,

• dążenie do przyjemności,

• chęć pokazania się bardziej dorosłym.

Przyczyny zjawisk patologicznych wśród młodzieży:

Do społeczno-ekonomicznych przyczyn patologii zalicza się:

• ubóstwo,

• wzrost populacyjny,

• niedostateczne warunki mieszkaniowe,

• industrializację urbanizację,

• bezrobocie młodzieży,

• rozbicie wspólnoty rodzinnej,

• zanikanie tradycyjnych wartości,

• wzrastającą rolę mass-mediów,

• złe funkcjonowanie systemu opieki społecznej czy niewydolność systemu szkolno-wychowawczego

Przyczyny patologii rozwijającej się wśród dzieci i młodzieży:

• niekorzystne, wadliwe warunki socjalizacji dzieci w rodzinach dysfunkcjonalnych, rozbitych, niepełnych np. z powodu rozwodu czy chorób rodziców lub ich niewydolności pedagogicznej, socjalnej, ekonomicznej, edukacyjnej,

• dysfunkcje wychowawczo-dydaktyczne szkoły, nerwicogenny klimat społeczny współczesnej szkoły, internatu czy warsztatów szkolnych, czynią właśnie szkołę środowiskiem współodpowiedzialnym za pojawienie się zjawisk patologicznych wśród dzieci i młodzieży.

(M. Jarosz, Nierówności społeczne, Warszawa 1984, s. 188-245; L. Pytka, Klimat społeczny instytucjonalnych środowisk wychowawczych, „Studia Pedagogiczne”, 1983, t. XLVI, s. 221).

PROFILAKTYKA - ogół działań zapobiegawczych niepożądanym zjawiskom
w rozwoju i zachowaniu się ludzi. (W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1992, s. 228).

Wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki niedostosowania społecznego. Są to:

• Profilaktyka pierwszego stopnia (pierwszorzędowa) adresowana jest do grup niskiego ryzyka. Działaniami prewencyjnymi obejmuje się szerokie nie zdiagnozowane populacje. Profilaktyka pierwszorzędowa ma dwa cele - promocję zdrowego stylu życia (promocję zdrowia psychicznego i fizycznego oraz przedłużanie życia człowieka) oraz opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zmniejszanie zasięgu zachowań ryzykownych.

• Profilaktyka drugiego stopnia (drugorzędowa) adresowana do grup podwyższonego ryzyka. Celem działań jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych (np. poradnictwo rodzinne i indywidualne socjoterapia). Poprzez różne działania przekazuje się młodzieży komunikat: „WYCOFAJ SIĘ” (dopóki jeszcze możesz).

• Profilaktyka trzeciego stopnia (trzeciorzędowa), adresowana do grup wysokiego ryzyka. Oznacza interwencję, która ma na celu zapobiec komplikacjom i następstwom społecznym z powodu wystąpienia stanu dewiacji (umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie). Głównie jest to leczenie, rehabilitacja i resocjalizacja.

Cele profilaktyki wg Z. Gasia:

1. Rozpowszechnienie prawdziwych i realnych informacji o zjawisku, którego profilaktyka dotyczy.

2. Kształtowanie świadomych wzorców konsumpcyjnych.

3. Kształtowanie umiejętności interpersonalnych, samooceny i samodyscypliny.

4. Rozwijanie umiejętności interpersonalnych, a szczególnie umiejętności empatii, współpracy, komunikowania się, rozwiązywania konfliktów.

5. Rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów, obejmujących między innymi zdolność do wybierania pozytywnych, a nie negatywnych stylów życia.

6. Rozwijanie związków z grupą społeczną i poczucia odpowiedzialności za grupę, do której jednostka należy (rodzina, lokalna społeczność, klasa).

7. Rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności jako właściwego wzorca ról do naśladowania przez innych (obejmujący np. styl życia, postawy wobec używania środków odurzających).

8. Rozwijanie środowiska rodzinnego, społecznego i środowiska pracy, które podniosłoby jakość życia wszystkich jego członków.

9. Kształtowanie reguł prawnych i publicznych tak, by były zgodne z ludzkimi potrzebami i wspierały pozytywne style życia.

10. Umożliwianie wczesnego rozpoznania, diagnozowania zagrożeń oraz rozwijania strategii przeciwdziałania, bazujących na znajomości przyczyn szkodliwych uwarunkowań.

Trafny pogląd na cele profilaktyki prezentuje M.Wojciechowski: „Cele profilaktyki, która młodego człowieka ma wyposażyć w harmonijnie funkcjonującą osobowość, dzięki której będzie on dokonywał w życiu pozytywnych wyborów, (...) stają się tożsame z celami konstruktywnego wychowania”.

(M.Wojciechowski, Czy pedagogika ma coś wspólnego z profilaktyką uzależnień ?, „Remedium” 1994, nr 4, s. 8.)

Główne odmiany profilaktyki patologii społecznej wyróżnione ze względu na rodzaj intencjonalnie podejmowanych działań mających na celu przeciwdziałanie dewiacjom:

Profilaktykę eliminująco-uprzedzającą.Wiąże się ona z możliwie najwcześniejszym wykrywaniem i usuwaniem biologicznych, psychicznych i społecznych czynników zwiększających ryzyko wykolejenia jednostki. Stosowanie takich działań wyraża się w blokowaniu patogennych czynników, lub zwiększaniu odporności jednostki na wpływ wymienionych czynników.

Profilaktykę eliminująco-objawową. Polega ona na możliwie wczesnym wykrywaniu i reagowaniu na początkowe objawy niedostosowania jak np. wagary, ucieczki z domu, agresywny stosunek do rodziców, nauczycieli czy rówieśników, niepowodzenia szkolne. Celem tych działań jest likwidowanie skłonności młodzieży do zachowań nieakceptowanych społecznie.

Profilaktykę powstrzymującą. Za pomocą różnych środków uniemożliwia ona lub utrudnia podjęcie decyzji dotyczącej czynu nagannego, bądź też wywołuje zmianę takiej decyzji.

Profilaktykę kreatywną. Wzmacnia ona i podtrzymuje formy zachowań alternatywne do nieakceptowanych społecznie, czyli takie, które mając charakter prospołeczny wywierają wpływ na ludzi tłumiąc siłę oddziaływania szkodliwych czynników konkurencyjnych. Zalążki postaw prospołecznych powinny być kształtowane w procesie wychowania. Wyniki wielu badań wskazują, że pod względem skuteczności i poniesionych kosztów ( materialnych, społecznych i etycznych) profilaktyka kreatywna jest znacznie bardziej opłacalna, niż oparta na destrukcji tradycyjna działalność profilaktyczna.

(S. Górski, Profilaktyka społeczna, „Oświata i Wychowanie”, 1986, nr 40, s. 17).

Rodzaje oddziaływań stosowanych w profilaktyce wg E. T. Duffy :

1. Aktywność - działania prewencyjne, w przeciwieństwie do terapeutycznych, nie mają charakteru reaktywnego, gdyż pojawiają się zanim jeszcze wystąpiły zaburzenia.

2. Ukierunkowanie na zaspokojenie potrzeb - zachowania życia jednostki, uzyskiwania wsparcia, miłości, odnajdywania poczucia własnej tożsamości.

3. Globalne podejście - działania profilaktyczne łączą takie dyscypliny, jak zdrowie fizyczne i psychiczne, uzależnienia, przestępczość itp.

4. Osobista odpowiedzialność - jednostka sama ponosi odpowiedzialność za własne życie.

5. Wielowymiarowość działań - zaangażowanie w działalność zarówno profesjonalistów jak i wolontariuszy.

6. Relacja jednostka-środowisko - jednostka nie może być zdrowa, jeśli chore jest środowisko i odwrotnie

Cztery najbardziej popularne modele oddziaływań profilaktycznych adresowanych do ludzi młodych wg Z. Gasia:

Model informacyjny - zakłada, że dostarczanie rzetelnej wiedzy w sposób kompetentny i interesujący, prowadzi do zmiany postaw dzieci i młodzieży na pozytywne. Model ten realizowany jest z reguły w sytuacji dydaktycznej. Działania takie określa się jako nauczanie faktów.

Model afektywnej edukacji - wychodzi się w nim z założenia, że pobudzenie osobowego rozwoju jednostki wiąże się z osłabieniem ryzyka wejścia na drogę patologii. Stąd celem takiej edukacji jest rozwijanie jednostkowej samoświadomości i samooceny. Młody człowiek włączony jest w działania, podczas których poznaje siebie, rozbudza własny rozwój, świadomość przeżywanych stanów i emocji oraz doświadcza swojej niepowtarzalności. Takie umiejętności mogą być przydatne w pokonywaniu sytuacji trudnych.

Model kompetencji społecznych - w którym przygotowuje się młodzież do radzenia sobie z presją rówieśniczą. Kształci się tu takie umiejętności, jak asertywność, umiejętność mówienia NIE, prezentowanie własnych opinii, wyrażanie życzeń i oczekiwań, nawiązywanie kontaktów oraz dobieranie sobie przyjaciół.

Model alternatyw - to ostatni z wymienionych w literaturze. Wyrasta z założenia, że zaspokajanie potrzeb młodego człowieka w sposób akceptowany społecznie i satysfakcjonujący dla niego samego sprawi, iż nie będzie on podejmował wykorzystywanych wcześniej działań destrukcyjnych dla zaspokojenia tych samych potrzeb.

Profilaktyka w szkole

Zreformowana szkoła winna charakteryzować się pięcioma cechami:

• wspierać wszechstronny rozwój ucznia,

• integrować wychowanie z kształceniem,

• zachować proporcje między wiedzą a umiejętnościami i wychowaniem,

• uznawać podmiotowość ucznia,

• opierać się na sprawnych nauczycielach.

Wychowanie to proces wspomagania dziecka w rozwoju, ukierunkowanym na osiągnięcie pełnej dojrzałości w czterech strefach:

• w sferze fizycznej (rozwój fizyczny oraz zdrowy styl życia),

• w sferze psychicznej (odpowiedzialność za siebie, otoczenie),

• w sferze społecznej (prawidłowe wywiązywanie się z pełnionych ról społecznych i podejmowania nowych ról),

• w sferze duchowej (nabywanie konstruktywnego i stabilnego systemu wartości oraz poczucia sensu istnienia).

Najważniejsze zagrożenia dla zdrowia fizycznego

• przeciążenie dzieci pracą intelektualną,

• pasywne formy spędzania czasu wolnego,

• kult mięsni i siły fizycznej (chłopcy),

• kult zgrabnej sylwetki (dziewczyny),

• kult farmakologii

Zagrożenia dla procesu dojrzewania psychicznego:

• zacieranie granic w życiu i rozwoju,

• promowanie egocentryzmu,

• społeczne akceptowanie egoizmu,

• przekonanie, ze celem rozwoju nie jest dojrzałość, lecz samozadowolenie.

Zagrożenia dotyczące dojrzewania społecznego:

• osłabiane roli rodziny w życiu dziecka,

• odrywanie ról społecznych od wieku życia dziecka,

• deformowanie szeregu ról społecznych,

• podważanie podstawowych autorytetów społecznych,

Zagrożenia dla dojrzewania duchowego:

• redefiniowanie wartości,

• eliminowanie z wychowania i języka szeregu wartości,

• pomniejszanie roli religijności,

Profilaktyka w szkole obejmuje trzy nurty działania:

• wspomaganie ucznia w radzeniu z trudnościami,

• ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka (niskie osiągnięcia szkolne, słabe więzi pracowników z uczniami, brak współpracy z rodzicami, zagrażający klimat w szkole, elitarność w szkole, przerzucanie na ucznia odpowiedzialności za niedostatki w działaniach dydaktycznych i wychowawczych),

• inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących (osobowe traktowanie ucznia, współdziałanie nauczycieli, współpraca nauczycieli z rodzicami, jasne zasady postępowania, otwarta komunikacja w środowisku szkolnym, optymizm.

Profesjonalna profilaktyka w szkole - 10 standardów:

I. Uzasadnienie dla profilaktyki

• powinna ona wynikać ze świadomości niepowodzeń w realizacji działań wychowawczych,

• bądź ze świadomości zagrożeń dla prawidłowego procesu wychowawczego,

II. Reaktywny charakter profilaktyki

Profilaktyka w szkole winna wynikać z rzetelnej diagnozy środowiska szkolnego

III Odbiorcy profilaktyki

• uczniowie jako osoby niedojrzałe i z tego powodu przejawiające zachowania dysfunkcjonalne,

• nauczycieli, rodziców, przedstawicieli lokalnej społeczności - jako źródeł czynników ryzykownych lub wspierających.

IV Poziomy działań profilaktycznych

Kompleksowy charakter profilaktyki - obejmowanie swoim zasięgiem osoby |o różnym poziomie funkcjonalności/dysfunkcjonalności zachowania (przedsięwzięcia o charakterze profilaktyki pierwszorzędowej, drugo i trzeciorzędowej)

V Strategie profilaktyczne

• informacyjne ( dostarczenie rzetelnych informacji),

• edukacyjne - nabywanie umiejętności konstruktywnego zaspokajania potrzeb fizycznych, psychicznych, społecznych oraz duchowych,

• alternatyw - tworzenie warunków do konstruktywnego działania i samorealizacji,

• wczesnej interwencji - dostarczenie profesjonalnej i wolontarystycznej pomocy w rozwiązywaniu doznawanych trudności,

• zmian środowiskowych - eliminowanie bądź osłabianie w środowisku dziecka czynników ryzyka,

• zmian przepisów - eliminowanie przepisów i zarządzeń promujących dysfunkcjonalność.

VI Metody działań profilaktycznych

Profilaktyka realizowana w szkole winna uwzględniać doświadczenia nowoczesnej profilaktyki skoncentrowanej na głównych jej odbiorcach, a więc: jednostce, rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole, lokalnej społeczności oraz szerokim społeczeństwie.

VII Środowisko szkolne sprzyjające profilaktyce

Prezentacja określonych postaw i zachowań przez dyrekcje, kierownictwo.

VIII Organizacja profilaktyki w szkole

Profilaktyka w szkole powinna być: projektowana w postaci szkolnego programu profilaktyki oraz realizowana za pośrednictwem szeregu programów profilaktycznych.

IX Realizatorzy profilaktyki

Profilaktyka w szkole winna być realizowana przede wszystkim przez uczestników życia szkolnego, a nie przez „zewnętrzny desant”.

X Ocena skuteczności profilaktyki

Systematyczna ocena czyli ewaluacja.

WYKŁAD 4.

PROGRAMY PROFILAKTYCZNE

Najdłuższą tradycję, a tym samym największy zasób doświadczeń ma profilaktyka uzależnień. W latach 70-ch istniało szereg programów profilaktycznych zawierających element straszenia. Badania potwierdziły mała skuteczność takich programów. Zalecono wyeliminowanie metody starzenia z programów prewencyjnych.

Specjaliści określili też warunki, jakie powinna spełniać informacja, aby nie powodowała szkód. Tradycyjne formy, jak wykład i prelekcje, zaczęto łączyć z treningiem ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych. Nowoczesne programy profilaktyczne stawiają sobie za cel wyposażenie swych odbiorców nie tylko w rzetelną wiedzę ale także ważne umiejętności, posiłkując się przy tym aktywnymi metodami pracy z grupą.

Zazwyczaj program zaplanowany jest jako cykl spotkań warsztatowych z użyciem technik: Psychodrama, Rzeźba, Loteria, Dyskusja, „Burza mózgów”.

Ewolucja programów wiązała się ze zmianami w sposobie myślenia o profilaktyce (schemat K. Ostaszewskiego)

Model Tradycyjny	Model współczesny
Cel
Zwalczanie patologii	Promocja zdrowia
Podstawowe założenia
Uświadomienie skutków używania środków uzależniających uzależniających	Sięganie do przyczyn używanużywania środków
Spodziewane efekty
Wiedza o skutkach używania środków uzależniających i negatywna. Postawa wobec ich używania.	Umiejętność odmawiania. Poczucie własnej wartości. Uporządkowanie syst. Wartości. Umiejętności społeczne, wiedza o uzależnieniach. Osobiste zaangażowanie.
Forma oddzodizływań
Jednostronny przekaz i bierny odbiór	Dialog i aktywne uczestnictwo
Czas i zakres oddziaływań
Sporadyczne akcje Wśród nastolatków	Systematyczne działania wśród dzieci i młodzieży
Realizatorzy
Prelegenci i Specjaliści	Nauczyciele i liderzy
Rodzaj substancji
Alkohol, papierosy Narkotyki	Wszystkie środki uzależniające
Kontrola efektów
Niew wymaga	Wymaga

Zdecydowanie odchodzi się więc od akcji i prelekcji prowadzonych przez zaproszonych ekspertów na rzecz długofalowych, a nawet stałych działań na terenie szkoły czy placówki. Z badań wynika, że krótkie, okolicznościowe programy są nieskuteczne, a wręcz szkodliwe. Od momentu wdrożenia badań ewaluacyjnych skuteczność oddziaływań profilaktycznych powoli wzrasta.

Działania profilaktyczne zbyt mocno koncentrują się na osłabieniu czynników ryzyka, a mniej na wspieraniu głównych czynników chroniących.

Droga do młodzieży poprzez młodzież - programy rówieśnicze. Nowszą tendencją w psychoprofilakyce jest praca z liderami młodzieżowymi. U podstaw leży zjawisko silnego wpływu rówieśników na młodych ludzi w okresie dorastania,

Wybrane programy profilaktyczne

„Drugi elementarz, czyli program siedmiu kroków”

Opracowanie PARPA

Cel: dostarczenie wiedzy o środkach psychoaktywnych, niebezpieczeństwem związanym z ich używaniem oraz wytrenowanie kilku ważnych umiejętności życiowych :

• odmawiania,

• satysfakcjonującej zabawy bez sięgania po środki uzależniające,

• konstruktywnych zachowań w kontaktach z ludźmi.

• Program realizuje następujące tematy:

Wstęp - projekcja filmu Ucieczka w niewolę, zrealizowanego podczas festiwalu muzyki rockowej w Jarocinie

1. Krok pierwszy - Poszukiwanie szczęścia

2. Krok drugi - Chemiczna pułapka

3. Krok trzeci - Używanie i nadużywanie

4. Krok czwarty - Uzależnienie i współuzależnienie - projekcja filmu fabularnego pt. Rozdarte dusze (Shattered Spirits)

5. Krok piąty - Sztuka odmawiania

6. Krok szósty - Alkohol i uczucia

7. Krok siódmy - Zdrowe i dobre życie - zasady współżycia z ludźmi.

„Jak żyć z ludźmi”

Australijski program profilaktyczny w pol. opracow. Alicji Kobiałki

Cel: Rozwinięcie najważniejszych umiejętności interpersonalnych:

• Komunikowania się z ludźmi,

• Podejmowania decyzji

• Chronienia siebie w sytuacji nacisku grupowego,

• Radzenia sobie ze stresem,

• Budowania właściwego wizerunku własnej osoby,

• Otwartości,

• Empatii.

„Dziękuję - Nie”

Program edukacyjno-treningowy, zespół autorski: Stefan Mieszalski i Mirosław Szymański (UW), Ewa Sobczyk i Jacek Morawski (Ośrodek Informacji o Alkoholu i Narkotykach ADIC w W-wie). Cel: Umożliwienie młodzieży zdobycia pewnych umiejętności życiowych, osiągnięcie większej autonomii i odpowiedzialności za swoje zachowania. Uczniowie uzyskują informację o środkach uzależniających i uczą się niekonfliktowego odmawiania.

„Zanim spróbujesz”

Program psychoedukacyjny autorów z Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (Barbara Jakubowska, Zofia Sobolewska) w opracowaniu Alicji Pacewicz. Cele: przekazanie wiedzy o alkoholu i innych środkach uzależniających oraz mechanizmach rozwoju uzależnienia,rozwój ważnych umiejętności psychologicznych:

a. podejmowanie racjonalnych wyborów w (tym mówienie nie)

b. wzmacnianie pozytywnego obrazu własnej osoby

c. odreagowywaniu napięć,

d. budowania udanych relacji z ludźmi,

e. konstruktywnego rozwiązywania konfliktów,

f. kształtowania wzorców zdrowego życia i spędzania wolnego czasu.

„Spójrz inaczej”

Program wychowawczo-profilaktyczny autorstwa Andrzeja Kołodziejczyka, Ewy Czemierowskiej i Tomasza Kołodziejczyka. Cele: Rozwój osobowości ucznia oraz jego zdolności przystosowania się społecznego przez trenowanie ważnych życiowych. Program obejmuje następujące bloki tematyczne:

• Postrzeganie siebie i swoich uczuć

• Budowanie poczucia własnej wartości

• Uczestnictwo w grupie

• Rozwiązywanie problemów

• Troska o własne zdrowie.

„Spójrz inaczej na agresję”

Stanowi uzupełnienie programu „Spójrz inaczej” problematyką agresji i przemocy. Celem: jest wyuczenie umiejętności radzenia sobie z własnymi negatywnymi emocjami oraz z przemocą z zewnątrz.

„Tak czy nie”

Program edukacyjno-treningowy autorstwa Witolda Skrzypczyka

Cele:

• Dostarczenie wiedzy na temat uzależnień (wpływ alkoholu na życie w rodzinie na dzieci)

• Kształtowanie postaw sprzyjających podejmowaniu racjonalnych decyzji związanych z używaniem środków odurzających

• Wyuczenie się praktycznych umiejętności chronienie siebie, odmawiania.

„Debata”

Program profilaktyczny autorstwa Krzysztofa Wojcieszka

Cel: Zmiana pozytywnych oczekiwań dzieci i młodzieży związanych z używaniem alkoholu i narkotyków, a także rozbijanie błędnych przekonań normatywnych i mitów dotyczących odurzania się.

„Noe”

Program profilaktyczny autorstwa Krzysztofa Wojcieszka. Ma charakter głębokiej interwencji w środowisko (np. szkołę), silnie angażującej emocjonalnie uczniów. Cel: Zmiana norm środowiskowych związanych z piciem alkoholu.

„Odczuwaj, Ufaj, Mów”

Program interwencyjny autorstwa Barbary i Grzegorza Paziów. Przeznaczony jest dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, szczególnie z rodzin z problemem alkoholowym. Program jest realizowany w małych grupach, najczęściej poza szkołą. Cel: Odblokowanie i odreagowanie tłumionych emocji oraz potrzeb emocjonalnych u dzieci, które, wskutek wielu niekonwencjonalnych komunikatów otrzymywanych w swoich patologicznych rodzinach, budują wewnętrzne przekonania i zakazy: „nie czuj, nie mów, nie ufaj”.

„Podaj dłoń”

Amerykański program autorstwa Davida W. Johnsona. Cel: Dostarczenie elementarnej wiedzy na temat prawidłowości psychologicznych i wytrenowanie ważnych umiejętności interpersonalnych, takich jak:

• Otwartość i zaufanie,

• Umiejętność wyrażania myśli i uczuć,

• Akceptacja siebie i innych ludzi,

• Umiejętność rozwiązywania konfliktów

Adresowany jest do nieprofesjonalistów zainteresowanych udzielaniem pomocy innym.

„Nasze Spotkania”

Program psychoprofilaktyczny autorstwa Marii Król-Fijewskiej i Piotra Fijewskiego z Instytutu Psychologii Zdrowia i Trzeźwości w Warszawie. Cel: Koncentruje się na wyuczeniu najważniejszych umiejętności psychologicznych, jak:

• nawiązywanie satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi,

• radzenie sobie w trudnych sytuacjach,

• pomaganie innym,

• rozumienie siebie i innych ludzi.

„Program rówieśniczego doradztwa”

Program autorstwa Z. B. Gasia UMCS. Cel:- wyłonienie grupy młodzieży i nauczycieli cieszących się zaufaniem uczniów, a następnie przygotowanie ich do pełnienia roli „doradców” w swoim środowisku szkolnym

„Program aktywizacji samorządów uczniowskich”

Autorstwa Z. B. Gasia. Cel: edukacja młodzieży pełniącej różne funkcje w samorządach szkolnych oraz ich dorosłych opiekunów. Rozwijanie umiejętności wspóldziałania z dorosłymi pracownikami szkoły.

„Śnieżna Kula”

Program profilaktyki środowiskowej opracowany na podstawie amerykańskiego programu „Snowball”. Cel: Stworzenie w lokalnej społeczności stałego systemu wsparcia dla młodzieży oraz dorosłych.

Profilaktyka może szkodzić

• Szkodliwe informacje

(krótkie okazjonalne spotkania z ekspertami, którzy są znakomitymi specjalistami, ale nie są bliżej znani i zaprzyjaźnieni z odbiorcami).

2. Zbyt wczesne nieprawidłowo przygotowane informacje na temat różnych zagrożeń mogą rozbudzać ciekawość dzieci i w rezultacie skłaniać do eksperymentowania. Przed wkroczeniem z informacją trzeba najpierw przekonać się, co dzieci wiedzą o alkoholu, narkotykach i innych zagrożeniach, a następnie uzupełnić i korygować ich zasób informacji stosownie do możliwości percepcyjnych adresata.

3. Raniące gry i ćwiczenia

Naruszenie mechanizmów obronnych u dziecka może spowodować wzrost lęku, gniewu i żalu oraz wywołać reakcje depresyjną.

4. Ostrożnie z asertywnością u dzieci

Unikanie ćwiczeń negatywnych umiejętności asertywnych.

5. Edukacja seksualna jako teren licznych błędów.

Program edukacji zdrowotnej

Cechy programów: wzmacnianie czynników chroniących i niwelowanie zagrażających, nacisk położony jest na rozwój

Zdrowie

• Fizyczne

• Psychiczne

• Osobowe

• Społeczne ( umiejętność osiągania celów, pełnienie ról społecznych)

Warunki wystąpienia patologii

• Osoba

• Czynnik zagrażający

• Środowisko

Najistotniejszym elementem programu jest diagnoza środowiska

1. Diagnoza społeczna - sytuacje zagrażające (przemoc, bezrobocie) - znaczenie tych sytuacji dla funkcjonowania społeczności

2. Diagnoza epidemiologiczna - (śmiertelność, zachorowalność, złe odżywianie, wypadki)

3. Diagnoza behawioralna - bierze pod uwagę zaburzenia zachowania ( styl picia, w jakich miejscach, ilościach)

4. Diagnoza edukacyjna - obejmuje 3 grupy czynników 1. Predysponujące ( postawy, wiedza, przekonania, wartości)

2. Ułatwiające (dostępność, osiągalność, akceptacja)

3. Wzmacniające (autorytety)

Pytania:

1. Kto będzie objęty programem profilaktycznym?

2. Jakie zachowania zostaną objęte programem zmian?

3. Jak długo i w jakim zakresie będą trwały oddziaływania?

4. Kiedy te oddziaływania będą realizowane?

Schemat programu profilaktyki uzależnień

Faza I - ocena potrzeb

Faza II - werbalizacja stwierdzeń problemowych

Faza III - określenie celów programu

Faza IV - określenie zadań etapowych

Faza V - określenie etapów realizacji programu

Faza VI - określenie zasobów programu

Faza VII - określenie zapotrzebowania na zewnętrzną pomoc

Faza VIII - określenie procedury ewaluacyjnej

Faza IX - określenie potencjalnych trudności

Faza X - określenie ostatecznego planu działania

( Gaś - Psychoprofilaktyka

Wykład 6 i 7.

Ewaluacja

Spełnienie nadziei pokładanych w profilaktyce wymaga takiego jej zaplanowania i przeprowadzenia, by osiągnąć pożądane efekty nie powodując negatywnych skutków ubocznych. Ewaluacja jest narzędziem, które pomaga odpowiedzieć na pytanie: Czy to rzeczywiście coś daje? Ewaluacja jest to zbieranie i wykorzystywanie informacji w celu odpowiedzi na pytania dotyczące programu. Ewaluacja ma pomóc w doskonaleniu programu profilaktycznego, zwiększeniu jego skuteczności i efektywności.

Schematy ewaluacji

Schemat ewaluacji pozwala odpowiedzieć na pytanie: Z czym porównywać? Aby wiedzieć czy program spowodował jakieś zmiany, trzeba dysponować jakimiś wskaźnikami porównawczymi. Udziela też odpowiedzi na pytanie: Jak by się rzecz miała bez naszej interwencji?

1. „Pretest-Posttest” - polega na porównaniu wyników dwóch pomiarów, przed i po zastosowaniu programu, dokonanych na tych samych grupach osób (czy uczestnicy programu zmienili się w pożądanym kierunku). Nie odpowiada jednak na pytanie co spowodowało zmiany?

2. Schematy eksperymentalne - (grupa eksperymentalna i kontrolna) Schemat pozwala na zdobycie wysokiego stopnia pewności, że różnice między grupami występujące po programie zostały wywołane właśnie przez działania programu. Grupa osób nie objętych oddziaływaniami zwana jest grupą kontrolną.

3. Schematy quasi-eksperymentalne - schematy z grupą porównawcza.

4. Schematy tylko z posttestem - przeprowadzenie badań grupy objętej programem prof. w jakimś czasie po zakończeniu oddziaływań. (Pojedynczy kontakt z grupą badaną, niema możliwości przeprowadzenia pretestu) - najsłabszy schemat.

Realizacja działań profilaktycznych ma sens jedynie wówczas, gdy w ich ramy wkomponowane są zabiegi mające na celu ocenę skuteczności prowadzonych przedsięwzięć.

Cechy skutecznego programu profilaktycznego wg S. M. Gold i B. Stewart:

1. Planowanie programu - program wprowadzany w życie musi być oparty na solidnym planowaniu przeprowadzonym przez grupę lokalnych specjalistów (np. rodzina, kościół, szkoła).

2. Cele i zadania - powinien zawierać pisemnie opracowaną koncepcje (przedstawienie wymiernych celów i zadań).

3. Różnorodność działań - wykorzystanie różnorodnych działań, dostosowanych do celów i zadań. Powinny one obejmować: dostarczanie informacji, edukację, rozwijanie umiejętności, trening konfrontacyjny, alternatywy wobec odurzania się, lokalne przepisy o charakterze zapobiegawczym.

4. Różnorodne cele i populacje - program profilaktyczny obejmuje wszystkich członków danej społeczności, niezależnie od wieku, grupy wysokiego ryzyka oraz grupy odrębne kulturowo. Specyfika każdej s populacji musi znaleźć odzwierciedlenia w zakresie celów programu.

5. Możliwość oceny skuteczności - (badania skuteczności i kosztowności). Ocena skuteczności stawiana na podstawie analizy zachowań uczestników programu oraz w odniesieniu do celów i zadań programów.

6. Wrażliwość na potrzeby uczestników - program prof. musi być zgodny z potrzebami jego indywidualnych uczestników, podgrup i całej lokalnej społeczności.

7. Integracja z innymi działaniami wspierającymi zdrowie - program prof. musi być integralną częścią systemu ochrony zdrowia, współpracowac z innymi placówkami prowadzącymi wczesną interwencję, terapię, rehabilitację i udzielającymi wsparcia po leczeniu. Współdziałanie z innymi programami profilaktycznymi.

8. Włączenie lokalnej społeczności - każdy program oparty na założeniu, że profilaktyka jest realizowana na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Wyrasta z potrzeby danej społeczności lokalnej.

9. Długoterminowość - długi okres działania

10. Wielość poziomów i systemów - program prof. wykorzystuje wielorakie systemy i poziomy w społeczeństwie w celu jednoczenia ich wysiłków.

11. Reklama i promocja - program prof. wmaga odpowiedniej reklamy, która będzie ukazywała jego pozytywne efekty w różnych systemach i wobec rozmaitych osób.

12. Powtarzalność - program prof. powinien posiadać pełną dokumentację obejmująca:

Jego filozofię, teoretyczne założenia, metody i procedury działania, zasady i wyniki oceny skuteczności. Wszystko to umożliwia wykorzystanie programu w odniesieniu do innych środowisk i populacji.

Oddziaływania profilaktyczne ukierunkowane na rodziców i wychowawców

I. Poszerzanie wiedzy rodziców i wychowawców

• Dostarczenie przez specjalistów wszechstronnej wiedzy z zakresu prawidłowości rozwojowych oraz zaburzeń.

• Wspomaganie rodziców i wychowawców w nabywaniu takich umiejętności, które sprzyjają lepszej organizacji życia rodzinnego i procesu wychowawczego.

• Stwarzanie warunków do rozwijania koncepcji samopomocy.

II. Rozwijanie umiejętności wychowawczych

Opiera się na założeniu, że sprawne wywiązywanie się przez dorosłych ze swej roli wychowawcy sprawi, że dzieci nie będą przejawiały zachowań dysfunkcyjnych.

Szczególna rola rodziców

1. Wywiązywanie się z siedmiu podstawowych obowiązków:

• organizowanie wspólnej zabawy z dziećmi,

• pomagać dziecku w budowaniu własnego systemu wartości i nabywaniu umiejętności podejmowania decyzji,

• wykształcać standardowe sposoby komunikowania miłości,

• stwarzać dzieciom okazje do trenowania podstawowych umiejętności życiowych i pozwalać im uczyć się na własnych błędach,

• chwalić dzieci za to, jakie są, a nie za to co robią,

• podejmować wysiłki, aby prawdziwie słuchać dzieci, nie słuchać tylko słów ale ich prawdziwego znaczenia,

• rozwijać siec wsparcia dla dzieci.

2. Zapoznanie rodziców z tekstem „dziesięciu zasad rodzicielskiego wychowania

• wzajemna miłość,

• konstruktywna dyscyplina,

• wspólne spędzanie czasu,

• zaspokajanie potrzeb wszystkich członków rodziny,

• rozwijanie wzajemnego szacunku w rodzinie,

• uczenie odróżniania dobra od zła,

• prawdziwe słuchanie,

• służenie radą,

• rozwijanie niezależności,

• kształtowanie poczucia realizmu życiowego.

Bycie takim rodzicem nie jest łatwe, ale można się nim stać w drodze świadomie podejmowanych wysiłków (treningi skutecznego wywiązywania się z roli rodzica). Istota takich programów sprowadza się do przekonania, że podwyższenie podstawowych umiejętności wychowawczych doprowadzi do usprawnienia interakcji rodzinnych i procesów komunikacji w rodzinie, a tym samym ułatwi zdrowy rozwój i dojrzewanie dzieciom.

Zagraniczne specjalistyczne programy

• Trening Efektywnego Rodzicielstwa,

• Program Edukacji Rodziców,

• Systematyczny Trening Efektywnego Rodzicielstwa,

• Program Edukacyjny dla Dorosłych,

• System Treningu Rodziców.

Trening Efektywnego Rodzicielstwa

Opracowany przez T. Gordona. Wszystkie objęte nim działania zmierzają do osiągnięcia wielu celów, które z kolei pozwalają na usprawnienie komunikacji w rodzinie.

Cele są osiągane w trakcie ośmiu sesji treningowych

• Rodzice są ludźmi”,

• „Jak słuchać, aby dziecko chciało rozmawiać o swoich problemach”,

• „Włączanie nowych umiejętności do oddziaływań wychowawczych”,

• „Jak rozmawiać, aby dziecko odczuwało szacunek dla swojego systemu wartości i swoich potrzeb”,

• „Sposób zapobiegania i zmieniania zachowań nieakceptowanych”,

• „Nieuchronne konflikty - kto powinien być zwyciężcą”,

• „Metody bez strat, czyli bez zwyciężców i pokonanych”,

• „Co robić aby się nie wypalić jako rodzic”.

Program Edukacji Rodziców

Op. H. Ginotta i polega na wykorzystaniu grupy rodziców do pomagania innym rodzicom w sprawniejszy radzeniu sobie w wychowaniu dzieci (psychoterapia, poradnictwo grupowe, grupy wsparcia).

Systematyczny Trening Efektywnego Rodzicielstwa

Op. Dona Dinkmeyera (opiera się na koncepcji A. Adlera). Przyjmuje, że wadliwe zachowania rodzinne są skutkiem braku wiedzy, doświadczenia i informacji zwrotnych. W ramach tego programu działają dwa elementy:

• Grupa rodziców, oparta na ich aktywności i przez nich prowadzona, koncentrująca się na analizowaniu i dyskutowaniu problemów z zakresu opieki i wychowania dzieci w różnym wieku.

• Ośrodek Edukacji Rodziców i Nauczycieli, będący placówką konsultacyjną dla rodziców i nauczycieli.

Program Edukacyjny dla Dorosłych

Op. F. Streit. Celem jest pomoc w lepszym zrozumieniu problemów związanych z różnymi okresami rozwojowymi, zw. Dojrzewanie, konsekwencja dorośli potrafią wspierać rozwój dzieci i młodzieży.

System Treningu Rodziców

Przeznaczony wyłącznie dla rodziców, których dzieci są w okresie dojrzewania lub bezpośrednio przed tym okresem.

III. Stymulowanie interakcji rodzinnych

Programy dotyczące stymulowania interakcji rodzinnych opierają się na założeniu, że najlepiej zapobiega się uzależnieniom przez wzbudzanie aktywności całej rodziny oraz identyfikację, analizę i konfrontacje jej postaw wobec używania środków odurzających.

Najbardziej znane programy zachodnie:

• Wspieranie Relacji Rodzinnych,

• Wzbogacanie Rodziny,

• Wzajemne Zrozumienie,

• Efektywność Rodzinna,

• Jaka Jest Wasza Rodzina,

• Interakcje Rodzinne.

IV Ruchy samopomocy

Działania profilaktyczne polegające na samopomocy opierają się na wsparciu, jakie rodzicom zapewniają inni rodzice, a więc osoby, które doświadczają analogicznych problemów, przeżywają podobne troski i niepokoje oraz mają taki sam cel: uchronić swoje dzieci, rodziny, siebie czy lokalną społeczność przed uzależnieniami i ich negatywnymi skutkami.

WYKŁAD 8

Oddziaływania profilaktyczne ogólnospołeczne

Prowadzenie działań profilaktycznych jest znacznie mniej kosztowne niż skutki patologii i nakłady na terapie i rehabilitacje. Koncentracja na całym społeczeństwie jest gwarancją pełnego ukazania istoty problemu używania środków odurzających i występujących skutków.

Wg C. A. Johnsona profilaktyczny program ogólnospołeczny powinien obejmować siedem podstawowych elementów:

• jednoznaczność definicyjna,

• zakres programu,

• zamierzone cele,

• zawartość treściowa,

• czytelne zasady i zrozumiałe przepisy,

• poziom oceny.

Wg S. Tarbet punktem startu jest poznanie uwarunkowań prowadzących do używania środków odurzających

Model opracowany przez autorkę uwzględnia:

• zmienne interpersonalne,

• czynniki lokalnej społeczności,

• czynniki ogólnospołeczne.

Zdaniem S. Tarbet zapobieganie uzależnieniom będzie skuteczne dopiero wtedy, gdy uwzględni się aktywność szerokiej lokalnej społeczności.

Angażowanie przedstawicieli lokalnych społeczności w działania profilaktyczne. Korzystne jest zorganizowania tzw. grupy planowania społecznego, obejmujących przedstawicieli osób mieszkających i pracujących w danej społeczności oraz pomagających tej społeczności w rozwiązywaniu jej problemów.

Zespół taki powinien obejmować

• przedstawiciele młodzieży,

• rodziców,

• innych mieszkańców,

• administrację szkoły,

• nauczycieli,

• przedstawicieli lokalnych mediów,

• lokalnego biznesu,

• pracowników ośrodków pomocy dla młodzieży,

• lokalne władze,

• służbę zdrowia,

• sądownictwo,

• Policję,

• kościół

W kolejnym kroku organizatorzy programu profilaktycznego poszukują odpowiedzi na podstawowe pytanie: Kto, kiedy, gdzie i z jakimi negatywnymi skutkami używa alkoholu i innych środków odurzających?

Po zebraniu wszystkich potrzebnych informacji, grupa planowania społecznego rozpoczyna pracę nad określeniem kierunku działań profilaktycznych i nad tym do kogo powinny być one adresowane.

Wszystkie działania w obrębie programu profilaktycznego mają się koncentrować na trzech podstawowych obszarach:

• stwarzania możliwości działań alternatywnych dla dzieci i młodzieży,

• ograniczania dostępności środków odurzających,

• wszechstronnego oddziaływania w celu kształtowania i zmiany dotychczasowych norm i wartości społecznych.

Podkreślanie aktywności własnej lokalnej społeczności w zapobieganiu uzależnieniom stawia jednocześnie pytanie o rolę, jaką w tego rodzaju działaniach powinni odgrywać specjaliści mieszkający i pracujący poza daną społecznością.

Wg S. Tarbet powinni pełnić rolę konsultantów, mogą się włączać w działania jako:

• współpracownicy w rozwiązywaniu problemu,

• trenerzy (instruktorzy),

• specjaliści (eksperci),

• rzecznicy.

II. Szkoły bez środków odurzających

Wiodącą rolę w realizacji tej koncepcji pełnią rodzice, których zadania można określić następująco:

• Naucz swoje dziecko standardów dobra i zła i demonstruj je w drodze osobistego przykładu.

• Pomagaj swojemu dziecku przeciwstawiać się presji rówieśniczej w odniesieniu do używania środków odurzających.

• Zdobądź podstawową wiedzę na temat środków odurzających oraz znaków rozpoznawczych ich używania.

Działania szkoły - zagadnienia:

• pełna orientacja w zakresie zjawiska używania środków odurzających w danej szkole,

• wypracowanie systemu zasad dotyczących używania środków odurzających,

• przestrzeganie w codziennym życiu szkolnych przepisów antynikotynowych, antyalkoholowych i antynarkotycznych,

• opracowania i realizacji ogólnoszkolnego programu edukacji profilaktycznej,

• Pozyskania wsparcia lokalnej społeczności w działaniach zapobiegającym uzależnieniom.

Zadania stawiane przed dziećmi i młodzieżą:

• nabywanie wiedzy na temat środków odurzających i umiejętności przeciwstawiania się presji do ich używania,

• pomaganie rówieśnikom w zachowywaniu życia wolnego od środków odurzających.

Zadania środowiska lokalnego:

• pomaganie szkole przez dostarczenie wsparcia merytorycznego i finansowego,

• zapewnienie bliskiej współpracy policji i sądownictwa ze szkołą we wszystkich fazach działań profilaktycznych.

III. Wspieranie rozwoju pełnego zdrowia.

Programy tego rodzaju mogą opierać się na jednej z czterech teorii:

• Teorii rozwoju poznawczego

• Modelu przekonań zdrowotnych

• Teorii intencji behawioralnej

• Teorii uczenia się społecznego

Działania ukierunkowane na rozwój pelnego zdrowia jednostki obejmują cztery elementy:

• promocje zdrowia,

• ochronę zdrowia,

• służby profilaktyki zdrowotnej,

• Źródła profilaktyki zdrowotnej.

---