Władza w systemach społecznych

Władza jest relacją między jednostkami i grupami polegającą na tym, że jednostka lub grupa może wymusić na innej podporządkowanie własnym celom. Władza manifestuje się zarówno w makroskali społecznej - jako możliwość podporządkowania jednych państw innym państwom, jednej klasy społecznej - innej klasie, jak i w mikroskali społecznej - kiedy władza przysługuje np. nauczycielowi w stosunku do ucznia, przełożonego nad podwładnym, nieformalnego przywódcy grupy nad jej członkami.

1. Władza jako postać nierówności społecznych

Jak już wspominaliśmy - istnieją różne wymiary społecznego zróżnicowania. Mówiliśmy o dychotomicznych i gradacyjnych wizjach struktury społecznej. Władza występuje w obu rodzajach nierówności - jednak występuje w dość szczególny sposób.

1. jest nie tylko samodzielnym kryterium zróżnicowania lecz bywa efektem lub źródłem pozycji społecznej zajmowanej na skali prestiżu i bogactwa; władza może być konsekwencją wysokiego prestiżu, lecz i sama bywa jego źródłem. Bogactwo może dawać jednostce władzę nad innymi lecz również już sprawowana władza (np. polityczna) może stać się źródłem dostępu do pieniędzy i innego rodzaju dóbr materialnych

Władza, zdaniem amerykańskiego socjologa Petera Blaua, powstaje zawsze w układzie niesymetrycznych, nierównorzędnych, pozbawionych wzajemności relacji między ludźmi.

P.Blau sądzi, że treścią wszystkich relacji międzyludzkich jest WYMIANA jakichś dóbr lub wartości, niekoniecznie materialnych.

Do takich relacji wymiany partnerzy wchodzą od razu z nierównymi zasobami. Jedni są bogatsi, inni biedniejsi, silniejsi i słabsi, roztropniejsi i mniej bystrzy. Ci, którzy są na pozycji słabszej, mogą nie być w stanie odpłacić za potrzebne im dobra równowartością w pieniądzu lub innych walorach. Zawsze jednak dysponują pewnym pożądanym zasobem: podległością, podporządkowaniem się silniejszemu, bogatszemu partnerowi.

Dlaczego poddajemy się władzy innych ludzi?

1. nie możemy zapłacić za uzyskane od innych dobra lub usługi (przysługi)

2. nie możemy znaleźć alternatywnych źródeł potrzebnych nam dóbr/usług/przysług

3. nie możemy się obejść bez tych dóbr

4. nie mamy możliwości zdobycia tych dóbr drogą przemocy

Przykłady:

Osobista niewola za długi - dłużnik pracuje niewolniczo dla wierzyciela, poddając się całkowicie jego władzy (do dziś szeroko spotykana praktyka w Indiach);

W zamian za ochronę i pozorne bezpieczeństwo właściciel sklepu godzi się na żądania „opiekuna” członka grupy przestępczej

Obie strony takiej nierównej relacji mają do dyspozycji przeciwstawne strategie działania:

• posiadający władzę, aby ją utrzymać, musi

1. nie przyjmować za swoje dobra lub usługi innego dobra jak tylko „uległość”, musi być obojętny na próby odwzajemnienia się w innej walucie

2. monopolizować własne dobra lub usługi, odcinając podległych sobie od innych źródeł tych samych dóbr

3. wzmagać (poprzez indoktrynację na przykład) wiarę podległych osób w absolutna niezbędność oferowanych im dóbr/usług

4. zabezpieczyć się przed możliwością buntu podwładnych

• ten, kto władzy podlega i chce się od niej uwolnić, powinien:

1. zwiększać zasób własnych dóbr, aby się z zależności wyzwolić

2. poszukiwać innych źróeł potrzebnych dóbr czy usług

3. uczyć się rezygnacji z dóbr, za które nie może zapłacić inaczej jak tylko zniewoleniem

4. zwiększać siłę nacisku na partnera, aż do możliwości zdobycia przemocą potrzebnych dóbr

• II. Odmiany władzy

Jeśli władza jest nierównorzędną, asymetryczną relacją między stronami, trzeba zapytać - między jakimi stronami, kto może być stroną w stosunkach władzy?

Po pierwsze - może być taką asymetryczną relacją między zbiorowościami: grupami, klasami, kategoriami społecznymi.

Przykłady:

Dla Marksa władza przysługująca kapitalistom była konsekwencją ich przewagi własnościowej nad proletariatem; przewaga ta dawała możliwość realizowania swoich interesów kosztem robotników.

Dla ideologów i badaczy kwestii kobiecej dominacja mężczyzna nad kobietami jest efektem kulturowej definicji ról związanych z płcią.

Podobnie przewaga większości etnicznej nad mniejszością bywała zapewniana przez segregację rasową, dyskryminację; w skrajnych przypadkach - przez fizyczną eksterminację mniejszości

Dalej, władza może być ujmowana jako niesymetryczna relacja między warstwami społecznymi, przedstawicielami różnych zawodów; np. politycy, policjanci, oficerowie, urzędnicy mają możliwości władcze wobec części obywateli;

Pierre Bourdieu, badający współczesne społeczeństwo francuskie, ujawnia istnienie ukrytych elit dysponujących kapitałem edukacyjnym i kulturowym, zdolnych realizować swoje interesy dzięki przemocy symbolicznej wobec innych grup. Przemoc symboliczna oznacza w tym przypadku narzucanie innym grupom kategorii postrzegania świata właściwych grupie własnej, konieczność obracania się w sferze kodów właściwych elicie. Stąd też grupy podporządkowane elitom z biegiem czasu zostają „wydziedziczone” z ich własnej tradycji, ocenianej jako „gorsza”, niegodna”.

• TWIERDZENIE

we wszystkich tych przypadkach, w których władza jest relacją między grupami - mówimy o dominacji

Po drugie - Władza manifestuje się nie tylko w relacjach między grupami, lecz także między jednostkami. Taki punkt widzenia przyjmował m.in. Max Weber. Władza w jego rozumieniu oznacza szansę , że jedna osoba wymusi swoją wolę mimo oporu drugiej osoby

Jednak relacje między jednostkami mogą przybierać różne postaci: może być tak, że władza realizuje się w kontaktach między osobami, może być też i tak, że władza manifestuje się między pozycjami społecznymi

Przykłady:

1. Jeśli ojciec przekonuje mnie, bym wziął udział w przedświątecznych porządkach i przygotowaniach zamiast udania się do pubu z kolegami - można powiedzieć, że wywiera na mnie wpływ osobisty, poparty perswazją i umiejętnością apelowania do moich uczuć solidarności rodzinnej; władza manifestuje się poprzez wpływ osobisty

2. ktoś zastępuje mi drogę i żąda wydania portfela - jest gładko ogolony, barczysty i ubrany w charakterystyczny dres; nie apeluje do wyższych uczuć, nie odwołuje się do swojej trudnej sytuacji materialnej; żąda ode mnie portfela - ten ktoś realizuje formę władzy zwaną przemocą strachu

3. Mógłby jednak zastosować jednak również bezpośrednią przemoc fizyczną , oznaczającą atak na mnie. Użycie siły fizycznej oznacza całkowite ubezwłasnowolnienie drugiego człowieka, pozbawienie go wszelkiej swobody, wszelkiej możliwości podjęcia decyzji.

TWIERDZENIE:

We wszystkich tych przypadkach, w których wpływ osobisty realizuje się z przyzwoleniem i akceptacją drugiej osoby - mówimy o władzy przybierającej formę autorytetu; tak było w przypadku ojca, który nakłonił syna do rezygnacji z udziału w biesiadzie na rzecz zaangażowania w pracach domowych.

Bardziej abstrakcyjnym obszarem przejawiania się stosunków władzy są relacje między pozycjami społecznymi. Relacje władzy są w tym przypadku jakoś zakodowane w strukturze organizacyjnej, w ustroju grupy czy instytucji. Są zakodowane, ponieważ są wyrażone w języku reguł i przepisów obowiązujących jednostki zajmujące rozmaite pozycje społeczne.

W takim uregulowanym świecie jednostka uzyskuje prerogatywy władcze. Nie wynikają one z jej cech osobistych, lecz są przypisane do pozycji społecznej jaką zajmuje. Jeśli utraci tę pozycję - nie będzie mogła dłużej sprawować władzy. Dotyczy to np. dyrektora przedsiębiorstwa, rektora uniwersytetu, dowódcy okręgu wojskowego, komendanta policji. We wszystkich tych przypadkach władza trwa tak długo, jak długo jednostki zajmują wymienione pozycje.

UWAGA:

Rektor może wydawać polecenia dyrektorom instytutów i dziekanom, generał - żołnierzom; obaj nie mają żadnych uprawnień do wydawania poleceń osobom spoza uniwersytetu czy armii. Rektor nie może nic nakazać motorniczemu linii tramwajowej, zaś generał - sprzedawcy w kiosku z gazetami na dworcu głównym w Krakowie. Ich władza jest ograniczana podmiotowo - do niektórych tylko ludzi.

Jest ona także ograniczona przedmiotowo - dyrektor firmy nie może nakazać pracownikowi, by wracając do domu po pracy korzystał wyłącznie z linii autobusowej nr 173, rektor nie może nakazać studentowi by odżywiał się wyłącznie w stołówce uniwersyteckiej. Władza jest w tych przypadkach ograniczona do niektórych spraw.

W układach organizacyjnych władza jest ograniczana podmiotowo i przedmiotowo, ponadto zaś jest realizowana zgodnie z pewnymi procedurami. Wydanie komuś polecenia może być związane z koniecznością konsultacji, wydania go z odpowiednim wyprzedzeniem, upewnienia się, czy podwładny nie realizuje jakiegoś innego zadania, którego realizację utrudni mu skupienie się na nowym poleceniu.

Jednak władza w rodzinie nie odznacza się podobnymi właściwościami. Procedury jej sprawowania są jedynie luźno określone (np. nie wolno stosować kar cielesnych) a nie ściśle sprecyzowane.

• TWIERDZENIE

Zarówno autorytet osobisty, jak i obecność reguł społecznych sprawowania władzy w instytucjach podpowiadają, że władza, aby była „skuteczna”, musi być w jakiś sposób legitymizowana.

• III Legitymizacja władzy

Pojęcie to wykorzystał Max Weber twierdząc że nigdy nie jest tak, by władza (obojętnie jakiego rodzaju) mogła obywać się bez pewnego minimum uznania ze strony podporządkowanych, bez minimum ich przyzwolenia na sprawowanie władzy. Dotyczyło to także systemów totalitarnych, które nie mogłyby przetrwać bez akceptacji takiej władzy przez aparat polityczny i administracyjny.

Weber sądził, że ludzie u władzy zawsze chcieli przekonać innych, że ich pozycja jest jakoś „zasłużona”, jakoś „uzasadniona” , podobnie jak zasłużony jest los tych, którzy władzy nie sprawują. Wszyscy władcy znani z historii tworzyli więc jakieś mitologie o swojej naturalnej wyższości, która zwykle była akceptowana przez podległych tej władzy w warunkach normalnych lub stabilnych, lecz stawała się przedmiotem żywiołowej nienawiści wtedy, gdy jakiś dostatecznie głęboki kryzys stawiał pod znakiem zapytanie słuszność przyjętego porządku społecznego.

Weber stwierdził istnienie tylko trzech zasad uzasadniania-legitymizacji władzy: legalnej, tradycyjnej i charyzmatycznej

a) władza legalna ma miejsce wtedy, gdy:

• wszystkich członków zbiorowości obowiązuje pewien - ten sam - system prawa

• osoby sprawujące władzę rozkazodawczą to przełożeni, których mianuje się zgodnie z prawnie ustanowioną procedurą i którzy sami dążą do utrzymania określonego prawem porządku

• podwładni są wobec prawa równi swoim przełożonym i respektują prawo, a nie wolę osób wcielających je w życie

• władza legalna realizowana jest za pomocą aparatu administracyjnego

• administracja ma charakter ciągły, jej członkowie (urzędnicy) są podporządkowania prawom, które określają ich władzę

• urzędnicy oddzielają sprawy prywatne od sprawowanych przez nich funkcji

• urzędnicy wprowadzają zasadę, że wszelkie czynności urzędowe musza być dokumentowane na piśmie, gdyż dopiero to nadaje im ważność

b) władza tradycyjna ma następujące cechy:

• opiera się na wierze w odwieczność porządku władzy

• osoby sprawujące władzę to zwykle „panowie” (nie przełożeni), którzy mają władzę dzięki odziedziczonemu statusowi społecznemu

• ich rozkazy są uzasadnione w tym sensie, że pozostają w zgodzie ze zwyczajami i historycznymi precedensami

• władcy zachowują także prerogatywę wolnej decyzji osobistej, to znaczy prawo do rozstrzygnięć arbitralnych, zależnych od kaprysu

• podwładni są w stosunku do władcy jego zwolennikami lub poddanymi w sensie dosłownym, wykonują jego rozkazy z osobistej lojalności albo z pobożnej czci dla uświęconej tradycją pozycji władcy

• aparat odpowiadający tego rodzaju władzy to albo osobista świta (dwór, krewni, faworyci) albo osobiści sojusznicy władcy (wasale, lennicy itp., jak w społeczeństwie feudalnym)

• urzędnicy nie są osobistymi klientami władcy lecz wybitnymi osobistościami, które złożyły przysięgę na wierność i otrzymały prawo niezależnej jurysdykcji

c) władza charyzmatyczna ma z kolei następujące właściwości

• sprawuje ją wódz, prorok, bohater, wielki demagog, który musi dowieść, że posiada charyzmę

• charyzma jest nadana władcy przez moce magiczne, objawienie, bohaterstwo lub też jest wyrazem niezwykłych zalet, wiedzy, umiejętności

• ludzie posłuszni władcy to raczej uczniowie lub wyznawcy niż poddani; wierzą oni w niezwykłe cechy swego wodza a nie w ustanowione prawa czy też uświęconą tradycję

• przywódca charyzmatyczny wybiera swoich urzędników ze względu na ich własną charyzmę i osobiste oddanie a nie ze względu na ich specjalne kwalifikacje, status

• ci „urzędnicy - wyznawcy” nie stanowią właściwie żadnej organizacji - ich zakres czynności zależy od woli władcy, zmienia się od przypadku do przypadku - nie ma żadnych stałych reguł, nie jest istotna tradycja;

Weber zauważył pewna osobliwość władzy charyzmatycznej. Otóż konsekwentne (czyste) przywództwo charyzmatyczne odrzuca wszelkie prawa czy tradycje lecz wyznawcy lub uczniowie charyzmatycznego przywódcy pragną zachować wizerunek i cechy przywódcy po jego odejściu. Inicjują oni proces tworzenia prawa i tradycji wynaturzających charyzmę, której utrzymaniu miały tylko służyć. Można wówczas mówić o tzw. rutynizacji charyzmy.

Rutynizacja charyzmy dokonuje się wtedy, gdy zanikają warunki społecznego rezonansu (popytu) na osobiste walory przywódcy.

 w ten sposób jeden system władzy może przeradzać się w inny (np. charyzma we władzę tradycyjną).

Takie przekształcenie nie dokonuje się w sposób łatwy - każdy system ma bowiem właściwą sobie ochronę, która strzeże jego tożsamości Istotą tej ochrony jest wiara w zasadność stosunku między panującymi i poddanymi.

Każdy z wymienionych typów władzy może zmienić swą naturę dopiero wtedy, gdy władcy utracą cechy za pomocą których uzasadniają swoje panowanie:

1. w systemie panowania legalnego przełożony może podważyć przekonanie, na których ten system się opiera, gdy wykorzysta formalne posłuszeństwo podwładnych dla poszerzenia swej władzy, tzn. gdy w istocie przekroczy prawo

2. w systemie władzy tradycyjnej pan zagrozi wierze w tradycję stawiając się ponad nią (przykład reformatora Echnatona w starożytnym Egipcie)

3. przywódca charyzmatyczny utraci władzę wtedy, gdy nie potrafi dowieść uczniom, że posiada nadzwyczajne zdolności, na których opiera swoją charyzmę

Weber nazywał te formy władzy typami idealnymi - miały one służyć analizie rzeczywistości, pokazywać pewne istotne jej cechy, lecz trudno byłoby oczekiwać że są one z rzeczywistością tożsame. W różnych sytuacjach społecznych różne typy legitymacji mogą się na siebie nakładać, wzmacniać się wzajemnie lub też pozostawać w konflikcie. Wszystko to sprawia, że struktury władzy nie są bezwzględnie stabilne, że ulegają zmianom.

IV. Władza w małych grupach społecznych

Proces powstawania i krystalizacji władzy najłatwiej jest obserwować w małych grupach społecznych. Zauważono, że w nowo tworzonych grupach dość szybko pojawia się nierówność wpływów, jakie na innych wywierają poszczególni członkowie. W szczególności typowe jest wyłanianie się przywódców.

Wynika to z konieczności funkcjonalnych, które występują w większości grup:

1. z potrzeby koordynacji działań, które powinny koncentrować się wokół realizacji grupowych celów

2. z potrzeby zapewniania spoistości lub integracji grupy

3. z potrzeby potwierdzania ważnych dla grupy wzorów osobowych

Na te potrzeby odpowiada przywódca grupy. Bywa, że jest to jedna osoba, bywa i tak, że pojawiają się w grupie przywódcy wyspecjalizowani:

1. pojawia się ktoś, kto ma rzetelną wiedzę i wysokie umiejętności - sprawuje tzw. władzę eksperta

2. ktoś, kto ma wyjątkowe talenty towarzyskie i zdolny jest stworzyć atmosferę zaufania i solidarności - ma władzę wodzireja

3. ktoś, kto strzeże z zapałem wartości i kodeksów grupowych - ma on władzę moralizatora.

Proces wyłąniania się przywództwa w małej grupie w znakomity sposób opisał William F. Whyte w słynnej książce Street Corner Society (Społeczność rogu ulicy). Wyróżnił on dwa rodzaje powodów, które grupa bierze pod uwagę wyłaniając czy dobierając przywódców:

1. powody zewnętrzne - związane ze statusem danej jednostki w szerszym społeczeństwie, poza grupą

2. powody wewnętrzne - związane z działaniami w grupie

Do każdej grupy wnosimy wcześniej zdobyty status społeczny. Bogactwo, sława, popularność, znaczne wpływy, zdrowie i sprawność fizyczna - wszystko to ułatwia zdobycie pozycji przywódcy, choć znaczenie tych zewnętrznych czynników będzie różne w zależności od charakteru grupy. W grupie biznesmenów liczyć się będą zamożność i wpływy, w grupie uczonych - wiedza i jakość dorobku naukowego, w grupie artystów - sława i prestiż.

Najważniejsze są jednak walory przejawiane w toku działań grupy; należą do nich:

• asertywność - wysoki stopień pewności siebie

• tzw. zdolności interpersonalne (łatwość nawiązywania i utrzymywania dobrych kontaktów z innymi)

• ujawniana i szczególnie w grupie ceniona kompetencja, umiejętność

• wzorowe stosowanie się do norm obowiązujących w grupie

Przywóztwo w grupie może być realizowane na różne sposoby. Powszechnie wyróżnia się trzy style przywództwa:

1. autokratyczne

2. demokratyczne

3. permisywne

Opiszmy krótko te trzy rodzaje przywództwa:

Kryterium	Autokrata	Demokrata	Permisywny
Jak wyznaczane są cele i zadania grupy?	Narzuca grupie	Uwzględnia sugestie grupy	Pozostawia wyznaczenie celów grupie
Jak wyznaczana jest realizacja zadań grupowych	Wskazuje strategię działania, określa każdy krok, jaki należy podjąć	Przedstawia alternatywne scenariusze podając ich wady i zalety	Służy radą, kiedy grupa potrzebuje informacji dla konstrukcji planu działania
Jak przydzielane są zadania członkom grupy?	Rozdziela zadania między wybranych przez siebie członków grupy	Pozostawia rozdział zadań do uzgodnienia członkom grupy, udziela sugestii	Nie uczestniczy w rozdziale zadań
W jaki sposób przywódca odnosi się do członków grupy?	Wypowiada jawne i wyraźne personalne opinie o członkach grupy, rozdziela kary, nagrody dla konkretnych członków w obecności innych	Dokonuje oceny skuteczności działań, wskazując na ich możliwe usprawnienia	Nie wdaje się w personalne oceny, formułuje co najwyżej ogólne komentarze

Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, który styl przywództwa jest lepszy. O sukcesie przywództwa decydują dwie sprawy:

1. efektywność zadaniowa grupy - zdolność do realizacji celów/zadań

2. satysfakcja z uczestnictwa w grupie - płynąca z wysokiej spoistości, solidarności, zaufania wzajemnego.

Efektywności sprzyja przywództwo autokratyczne - zwłaszcza wtedy, gdy zadania wykonywane przez grupę mają charakter dość rutynowy.

Zadowolenie z przynależności do grupy jest wysokie gdy jest ona kierowana w sposób demokratyczny (w naszej kulturze)

Za każdy rodzaj przywództwa płacimy jednak pewną cenę:

Przywództwo autokratyczne wyraźnie nie sprzyja oryginalności i innowacjom - dlatego, że nie wykorzystuje się talentów i wiedzy jednostek (nie oni ustalają cele i sposoby działania). Przywództwo demokratyczne natomiast wiąże się często z marnotrawieniem czasu na niekończące się uzgodnienia, dyskusje.

• I. Źródła władzy w organizacji

• Formalne możliwości działania

Charakterystyczna podstawa władzy w systemach legitymizowanych przez prawo (biurokracja w sensie weberowskim); możliwości te są:

• Przypisane do stanowiska, nie do osoby

• Definiowane w kategoriach praw i obowiązków

• Równoznaczne z delegacją uprawnień władczych w dół lub „poziomo” hierarchii

• Skuteczne o tyle, o ile zyskują oddolną akceptację

• Kontrola nad ograniczonymi zasobami

Zasoby = pracownicy, pieniądze, surowce, wiedza, informacja, energia. Zdolność sprawowania kontroli nad każdym z tych dóbr jest źródłem władzy. Gdzie w sensie konkretnym tkwi władza związana z zasobami?

• Pieniądz jest najbardziej „płynny” i można za jego pomocą uzyskać inne zasoby - dlatego też ze sferą pozyskiwania, dzielenia i wydatkowania pieniędzy zawsze wiąże się polityka - towarzyszy ona np. ustalaniu budżetu

• Władzę daje zdolność zwiększania lub zmniejszania strumieni pieniędzy - wcale nie jest potrzebne sprawowanie totalnej kontroli nad finansami. W zupełności wystarcza wpływ (dostęp) na środki jeszcze nie zaangażowane i wykorzystanie tego wpływu wg własnego uznania; rolę pieniądza w przetargach o władzę obrazuje znane porzekadło: jeśli nie wiesz, o co chodzi, chodzi o pieniądze

• Władzę daje kontrola nad środkami, od których zależna jest organizacja w zakresie bieżącej działalność lub inicjowania jej nowych kierunków (tzn. w zakresie strategii)

• Władzę nad sobą można zneutralizować, zyskując niezależny od niej dostęp do zasobów (tworzenie rezerw - np. rezerw energetycznych, bankowych; różnicowanie źródeł dostaw zasobów itp.)

• Wykorzystanie regulaminów, przepisów, procedur

• Struktura organizacji jest często wykorzystywana jako narzędzie polityki: zmiany struktury (reorganizacje, restrukturyzacje) są zazwyczaj w oficjalnej retoryce prezentowane jako uzasadnione względami ekonomicznymi (bez tego nie osiągniemy zysków, zredukujemy szanse przetrwania, nie obniżymy kosztów, nie „zracjonalizujemy” zatrudnienia itp.) W istocie częstym rzeczywistym powodem zmian są względy polityczne - zmiana istniejącego w firmie/instytucji układu władzy, niewygodnego dla kogoś (kluczowego akcjonariusza na przykład)

• Praca zgodna z przepisami jest wykorzystywana jako źródło nacisku na władzę organizacyjną; pracownicy robią dokładnie to, czego wymagają regulaminy, instrukcje, oficjalne nakazy i zakazy; o co chodzi? O to, by wykorzystać wielką liczbę przepisów, czasem dość szczegółowych - co powoduje bardzo znaczne zwolnienie tempa wykonywania pracy, załatwiania spraw itp.

• Kontrola nad procesem podejmowania decyzji

• Organizacja = system podejmowania decyzji; wpływ na procesy podejmowania decyzji można uzyskać m.in. poprzez ukrycie zasadniczych kwestii i problemów przed opinią publiczną, opóźnienie podejmowania decyzji zasadniczych przez podejmowanie drugo- czy trzeciorzędnych w celu skierowania uwagi na co innego  taką taktykę preferują zwolennicy zachowania status quo, własnych przywilejów, dotychczasowych możliwości czerpania korzyści;

• Kontrola poprzez socjalizację: niezwykle skuteczny sposób sprawowania władzy, tym razem nad umysłami ludzi; nie rzucająca się w oczy kontrola nad słownictwem, strukturami komunikowania się, postawami, interpretacjami zdarzeń itp. Komentowanie np. wydarzeń politycznych w taki sposób, by tzw. „zwykły człowiek” czuł się izolowany w swoim sposobie widzenia świata, by wstydził się swoich opinii i nie wypowiadał ich publicznie

• Określanie reguł podejmowania decyzji: kto ma prawo brać udział w tym procesie? Czy należy korzystać z konsultacji - jak szeroko zakrojonej? Regułami podejmowania decyzji można manipulować stosownie do własnych zamierzeń

• Kontrola nad wiedzą i informacjami

• Jeśli ludzie definiują sytuacje jako realne, mają one realne konsekwencje: można sprawić - manipulując informacjami - by ludzie postrzegali pewne sytuacje jako realne; chodzi o transmisję takiej wiedzy, która zawiera wyłącznie obraz świata sprzyjający interesom jednej grupy; strategia niezmiernie często spotykana w polityce, w komunizmie znana pod nazwą indoktrynacji;

• Techniki informatyczne stwarzają zupełnie nowe możliwości manipulowania informacją; każdy krok w internecie jest zapisywany i „kroki” internauty są ściśle śledzone - na tej podstawie dociera do nadawców treści prawnie zabronionych ale i rozsyła spam,; możliwa jest kontrola zasobów e-mail i niektóre firmy tak czynią w stosunku do swoich pracowników; zamieszcza się linki do pożądanych źródeł informacji i zachęca do korzystania z nich; oczywiście Internet stworzył fantastyczne możliwości uniezależnienia się od jednego dysponenta informacji, stworzył jednak również nowe wyzwania i możliwości w zakresie kontroli nad użytkownikami sieci

• Ograniczenie praktyki dzielenia się wiedzą: skoro wiedza jest dziś strategicznym zasobem formy, pojawia się pytanie, czy rozsądne jest dzielenie się własną mądrością z innymi członkami organizacji - dość często pytanie to znajduje jedną odpowiedź - nie warto

• Kontrola nad obszarami „granicznymi”

• Mowa o takich obszarach, jak kontakty między działami organizacji, kontakty między firmą i jej otoczeniem; śledząc wymianę i kontakty w tych granicznym obszarach można zyskać dość znaczną władzę; przykład: wyjątkowa pozycja osób mających dobre relacje z dostawcami surowców lub półfabrykatów potrzebnych organizacji

• Kontrola dostępu do osób kluczowych: prezesów, prezydentów, członków rad nadzorczych - mając dostęp do tej sfery, łatwo uzyskać wpływ na poglądy tych kluczowych osób

Zdolność do radzenia sobie z niepewnością (czyli trudnością przewidywania przebiegu zdarzeń)

5. Są dwa jej rodzaje - niepewność otoczenia i niepewność wewnętrzna organizacji; w zasadzie chodzi tu o posiadanie wiedzy i informacji pozwalających w porę zareagować lub zareagować w sposób właściwy, trafny na zdarzenia, które wystąpią lub wystąpiły

6. Duże znaczenie zyskują systemy monitorowania otoczenia lub środowiska samej organizacji (przebiegu rozmaitych procesów, realizacji funkcji i procedur) i przetwarzania danych płynących z takich systemów monitoringu - jeśli są takie systemy - przeciwdziałają one grom o władzę wokół sfer niepewności; jeśli ich nie ma - otwierają się możliwości takiej gry i osłabiania władzy formalnej przez nieformalne kliki i koterie

• Kontrola nad techniką

• Technika wywierała i wywiera znaczny wpływ na stosunki władzy; przykład - taśma montażowa; cechą taśmy montażowej jest ścisła współzależność między poszczególnymi stanowiskami pracy; zatem przestój w jednym miejscu może spowodować zatrzymanie pracy setek lub nawet tysięcy ludzi (znaczenie sabotażu), stanowisko, które poprzedzające inne wiąże się z większą władzą wpływu na działanie całej taśmy montażowej

• Wprowadzanie nowych metod produkcji zwykle jest problemem politycznym; technika może bowiem wprowadzić nowe rodzaje zależności między działami organizacji - na przykład zmiana systemu taśmy montażowej na tzw. gniazdowy system pracy osłabia możliwość sabotażu przez jednostkę - w systemie gniazdowym pracę wykonuje grupa, której członkowie kontrolują dość ściśle tempo i jakość własnej pracy; dział, który przed wprowadzeniem nowej techniki mógł wpływać na inny dział - po zmianie traci tę możliwość (wprowadzenie produkcji prototypów jako osobnego działu może zmienić osłabić działu produkcji w organizacji - nie ma już monopolu wiedzy na wykonywanie wyjątkowych operacji i dostępu do wymagających tego środków)

Nieformalne sojusze

5. Wysoko postawieni sponsorzy, przyjaciele, mentorzy, krewni - wszystko to może być źródłem władzy; w wielu organizacjach powstają nakładające się sieci zależności - uczestnictwo w tych sieciach daje dostęp do informacji z reguły zastrzeżonych dla tzw. ogółu

6. Wytrawni politycy organizacyjni tworzą takie sojusze korzystając z pomocy ludzi wiele znaczących; sojusze nie muszą koniecznie oznaczać wspólnych interesów - często jest tak, że są nawiązywane za obietnicę jakiejś wymiany (łapówek, stanowisk pracy, udziału w zyskach, poparcia w innej sprawie

7. Koalicje takie na ogół są niejawne - buduje się je na przyjęciach, podczas wspólnych wakacji, gry w golfa itp. Z przynależnością do nich wiąże się czasem zgromadzenie potężnej władzy i wpływów

• Kontrola nad kontrorganizacjami

• Spore możliwości gry o większą władzę wiążą się z umiejętnością powoływania do życia i kontrolowania czegoś, co można nazwać „kontrorganizacjami” - najlepszym ich przykładem są związki zawodowe; zw. zaw. rozwijają się jako narzędzie kontroli nad kierownictwem firm w branżach o dużym stopniu koncentracji produkcji (niewielu kluczowych producentów); przynależąc do związku zawodowego, pracownik niewiele znaczący w strukturze firmy zyskuje jakąś możliwość równoważenia istniejących w firmie stosunków władzy. Podobnie jest z wieloma innymi organizacjami (ekologicznymi, konsumenckimi, feministycznymi,

• Symbolika i sterowanie sposobami rozumowania pracowników

Są trzy aspekty takiego sterowania:

• symboliczne obrazowanie = „lewica ostoja rozsądku” - „prawica groźba dyktatury” albo „lewica ostoja ciemnych i antynarodowych interesów” - , „prawica to Bóg, honor, ojczyzna”  to są przykłady odwołania się do pewnych symboli i próba skojarzenia w mentalności wyborców pozytywnych lub negatywnych znaczeń z orientacjami politycznymi; podobnie gra się w firmach (firma - zespół, otoczenie - „dżungla”)

• teatralne gesty: zachowania zapożyczone z teatru, gry aktorskiej; aranżacja otoczenia na wzór scenografii, sposób ubierania się, style zachowania. W świecie firm wiele zdarzeń przypomina przedstawienia, spektakle. Gabinet dyrektora naczelnego: w centralnej jego części stoi okazałe biurko, za biurkiem - fotel - tron, przed biurkiem krzesło; w tym samym pokoju - w miejscu nieco bardziej dyskretnym - stoją są również wygodne fotele i stół, przy którym można zasiąść i np. skorzystać z oferowanego poczęstunku. Sama aranżacja przestrzeni tego biura stwarza okazję dla przynajmniej dwóch spektakli: autorytarnego przywoływania do porządku i partnerskiego rozstrzygania o sprawach będących przedmiotem wspólnej troski dyrektora i osoby zaproszonej do gabinetu

• wykorzystywanie reguł gry: firma/organizacja dostarcza z reguły pewnej puli cenionych przez ludzi dóbr i usług - tak materialnych (premii, płac), jak i symbolicznych (prestiż, szacunek). Warunkiem dostępu do tych dóbr jest odniesienie sukcesu w organizacji. Toczy się zatem liczne gry: wykorzystując istniejące, jak i tworząc własne ich reguły (rzetelna, niezmordowana praca, oparta na uczciwych relacjach z innymi ludźmi jest czystą strategią gry; są jednak inne gry: ingracjacja - wkradanie się w łaski, „budowanie się” - tzn. eksponowanie na różne sposoby własnej przydatności i talentów, deprecjonowanie innych w oczach wpływowych osób (istnieją bardziej dosadne określenia tej gry) itd.)

Relacje między kobietami i mężczyznami jako dziedzina zarządzania

5. zasługą ruchu feministycznego - choć nie tylko jego - jest zwrócenie uwagi na nierówną dystrybucję nagród w społeczeństwach - nierówną ze względu na płeć. Mężczyźni uzyskują więcej, kobiety mniej;

6. sprzyja temu - twierdzą feministki - struktura społeczna oparta na dominacji mężczyzn i dominację tę sankcjonująca, „uświęcająca”

7. obiektem szczególnie intensywnie analizowanym jest firma - jest ona obszarem manifestowania się dwóch stereotypów płci. Strategia firmy, jej realizacja, militarna retoryka (walka z konkurencją, wypieranie z rynku, ofensywy i kampanie marketingowe, reklamowe) - wszystko to przemawia za kulturą zorientowaną na mężczyznę, dostosowaną do niego, nie do kobiety

8. potoczny obraz społecznego środowiska korporacji jest w dużym stopniu formowany przez spektakularne przykłady naruszania godności człowieka - molestowanie seksualne, mobbing, oszustwa, preferencje nie mające nic wspólnego z jakością świadczonej pracy - wszystko potwierdza obraz firmy jako sceny nierówności szans wynikającej z kulturowych definicje ról związanych z płcią

6

---