1. Wprowadzenie

Świadczenia rodzinne to nic innego jak polityka rodzinna, która pełni w społe­czeństwie różne funkcje. I tak do podstawowych funkcji jakie ma spełnić polityka ro­dzinna można zaliczyć:

• funkcje dochodową( źródło dochodów rodziny)

• funkcje kompensacyjną( rekompensowanie wydatków związanych z określo­nymi sytuacjami)

• funkcje redystrybucyjne( korygowanie podziału PKB na rzecz określonych grup ludności lub rodzin)

• funkcje egalitaryzujące( łagodzenie dysproporcji w poziomie życia różnych grup rodzin)

• funkcje stymulacyjne

Świadczenia rodzinne mają spełniać jednocześnie kilka funkcji, np. zasiłek rodzin­ny- funkcję egalitaryzującą, redstrybucyjną i dochodową. Poszczególne funkcje mają cha­ra­kter porządkujący.

W tym systemie istotny jest też katalog świadczeń rodzinnych który można budować na podstawie różnych kryteriów. Można wyróżnić min kryterium:

• adresat świadczeń

• charakter funkcji rodziny

• struktura rodziny i inne

Klasyfikacja świadczeń na więc charakter umowny. Świadczenia rodzinne zostaną przedstawione jako związane z realizacją funkcji rodziny oraz z poszczególnymi sytuacjami, w jakich znajdują się określone grupy rodzin.

2. Cele polityki rodzinnej a świadczenia rodzinne.

Na przestrzeni lat rodzaje świadczeń rodzinnych i zasady ich przyznawania kształtowały się zależnie od celu polityki rodzinnej. Pierwsze działania miały na celu łagodzenie trudności finansowych rodzin z dziećmi i stymulowanie rozrodczości poprzez zasiłki rodzinne.

W związku z wprowadzeniem modelu polityki rodzinnej katalog świadczeń został rozszerzony o świadczenia dla kobiet w ciąży i wychowujących dzieci. W kolejnym eta­pie zmian w świadczeniach rodzinnych zwrócono uwagę na rodziny mniej zamożne i ubo­­gie. Wprowadzono również nowy przepis wzmacniający równość partnerów w ro­dzinie w zakresie realizacji zadań rodzicielskich i zawodowych.

Na początku lat 90 minionego wieku nastąpił systematyczny spadek liczby urodzeń, co nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń. W związku z czym w pro­gra­mie prawicowego rządu pt. " Polityka rodzinna państwa" określono wyraźny cel " zmiany postaw prokreacyjnych w kierunku zwiększenia dzietności m.in. poprzez wspieranie kobiety w godzeniu obowiązków macierzyńskich i zawodowych". Programowi temu miały sprzyjać takie rozwiązania jak np. przyznanie rodzinom wielodzietnym zasiłków w wyższej wysokości, zwiększenie wysokości zasiłku wychowawczego na trzecie i ko­lejne dziecko, zwiększenie wymiaru urlopu macierzyńskiego.

Pod koniec 2001r. Wprowadzono nowe zmiany, które były spowodowane koniecznością ograniczenia wydatków budżetowych w obliczu kryzysu finansów publicznych. W wyniku czego skrócono wymiar urlopu macierzyńskiego oraz wpro­wadzono niższe kryterium dochodowe dla niektórych świadczeń rodzinnych. Kryterium to zostało wprowadzone na określony czas ( od 1 IV 2002 do 31 V 2003 ). Zapowie­dziane są dalsze prace nad zasadami ustalania i udzielania świadczeń rodzinnych.

3. Charakterystyka świadczeń społecznych. Reformy lat 90 i stan obecny.

a) Świadczenia związane z urodzeniem dziecka

Zarówno urlop jak i zasiłek macierzyński traktowane są jako świadczenia rodzinne mimo, że geneza związana jest ze świadczeniami ubezpieczeniowymi z tytułu cho­roby. I tak ubezpieczenie z tytułu macierzyństwa maiło na celu stworzenie warunków dla dochodzenia organizmu kobiety do równowagi fizjologicznej po przebytym porodzie ( na­wet gdy rodzi się martwe dziecko) . Drugą funkcją urlopu macierzyńskiego jest spra­wowanie opieki nad dzieckiem w pierwszym okresie jego życia ( przysługuje również na dziecko przyjęte w ramach adopcji lub rodziny zastępczej).

Ostatnie ustalenia rządu dotyczące urlopu i zasiłku macierzyńskiego obowiązują od 13 I 2002r. Oznacza to, że urlop macierzyński wynosi 16 tygodni przy pierwszym po­ro­dzie, 18 tyg. przy każdym następnym i 26 tyg. w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie. Po wykorzystaniu 14 tyg. urlopu matka może wrócić do pracy pod warunkiem że z reszty skorzysta ojciec dziecka.

Zasiłek macierzyński wypłacany jest przez 8 tyg. wynosi 244 zł. Natomiast zasiłek porodowy wynosił 409,46 zł. Od 18 I 2002r. Zasiłki porodowe dla pracownic i nie­pracujących żon zostały zlikwidowane. Jednak nadal przysługują rolnikom indywi­dualnym z tytułu ubezpieczenia rolniczego.

Świadczenia dla kobiet w ciąży i wychowujących dzieci zostały wprowadzone w 1993r. Ustawa o tego rodzaju świadczeniach była wielokrotnie poprawiana i obecnie obowiązuje zmiana wprowadzona w 2002r. Gdzie w okresie pierwszych 4 miesięcy życia dziecka matce lub ojcu, spełniającemu kryterium dochodowe określone w ustawie o po­mocy społecznej, przysługuje macierzyński zasiłek okresowy, który nie może wynosić więcej niż 406 zł. A wysokość jednorazowego zasiłku macierzyńskiego wynosi 195 zł.

b) Świadczenia związane z opieką nad dzieckiem

W 1968r. wprowadzono urlop wychowawczy a w 1981r. zasiłki wychowawcze. Zasady przyznawania tych świadczeń ulegały częstym zmianom.

W 1996r. wprowadzona została zasada kwotowego ustalenia zasiłku wychowawczego. W Związku z czym rozszerzono uprawnienia do wyższych zasiłków wychowawczych na osoby wychowujące trzecie i kolejne dzieci.

Urlop wychowawczy przysługuje na dziecko do lat 4 w podstawowym wymiarze do 36 miesięcy. Może być przedłużony o kolejne 36 miesięcy, jeżeli dziecko jest kalekie, przewlekle chore lub opóźnione w rozwoju umysłowym i wymagające opieki jednak nie dłużej niż do 18 roku życia dziecka.

Obecnie zasiłek wychowawczy przysługuje osobie korzystającej z urlopu wycho­wawczego, jeżeli kryterium dochodu na osobę w rodzinie wynosi 548 zł. ( obowiązuje od 1IV 2002 do 31 V 2003) przy czym wysokość zasiłku wychowawczego ustalono na 308,80 zł. Zasiłek wychowawczy wypłacany jest przez 24 miesiące osobie samotnie wychowującej dziecko.

Kolejnym świadczeniem jest zasiłek opiekuńczy który przysługuje pracownikowi korzystającemu ze zwolnienia od wykonywania pracy w związku z opieką nad dzieckiem. Wysokość zasiłku wynosi 80% wynagrodzenia pracownika.

Zgodnie z prawem zwolnienie od wykonywania pracy przysługuje w związku z opie­ką nad chorym dzieckiem do lat 14 oraz nad dzieckiem zdrowym do lat 8, w nas­tępujących przypadkach:

• nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola, szkoły do której dziecko uczę­szczało

• z powodu choroby, porodu, pobytu w zakładzie opieki zdrowotnej małżonka stale opiekującego się dzieckiem

Zwolnienie to przysługuje także na opiekę nad innym chorym członkiem rodziny będącym we wspólnym gospodarstwie domowym.

c) Świadczenia związane z utrzymaniem i wychowaniem dziecka.

• Zasiłki rodzinne wprowadzone w 1967r. miały na celu pomoc rodzinom o niższych dochodach. Jednak na przestrzeni lat zasady wypłacania zasiłku ulegały zmianom. Przełomowym momentem była reforma systemu przeprowadzona w 1994r. której celem była koncentracja pomocy rodzinom mniej zamożnym co wyraziło się wpro­wadzeniem kryterium dochodowego uprawniającego do korzystania z zasiłku. Świad­czenie to ma charakter socjalny. Wysokość zasiłku została ustalona kwotowo i jest waloryzowana indeksem cen towarów i usług konsumpcyjnych.

Zgodnie z prawem zasiłek rodzinny przysługuje na dzieci( do lat 16, a jeżeli kon­tynuuje naukę- 20 lat) i współmałżonka( sprawuję opiekę nad niepełnosprawnym dzieckiem, ma ukończone 60 lat kobieta i 65 lat mężczyzna, jest inwalidą) mają osoby, których dochód na członka rodziny nie przekracza 548 zł.

• Zasiłek pielęgnacyjny przysługuję rodzinom wychowującym dziecko nie­pełno­sprawne do lat 16, a także osoby w wieku powyżej 16 lat, jeżeli niepełnosprawność powstała przed osiągnięciem tego wieku. Zasiłek został ustalony kwotowo i od 16 IV 2001r. wynosił 135,96 zł.

• Świadczenie funduszu alimentacyjnego ma na celu pomoc rodzinom mającym trud­no­ści z wyegzekwowaniem należnych im alimentów od osoby zobowiązanej do ich świa­d­czenia. W ramach tego świadczenia pieniążki są wypłacane z powyższego fun­duszu. Przysługują one osobom które nie mogą uzyskać zasądzonych alimentów, i której dochód na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty równej 60% przeciętnego wynagrodzenia ogłaszanego dla celów emerytalnych.

Zmiana wprowadzona na okres od 1 IV 2002 do 31 V 2003r. polegała na kwotowym ustaleniu kryterium dochodowego uprawniającego do świadczenia z funduszu alimentacyjnego w kwocie 612 zł.

• Świadczenia z pomocy społecznej mają na celu pomóc osobom i rodzinom o niskich dochodach, w których występują takie sytuacje jak: sieroctwo, bezdomność, potrzeba ochrony macierzyństwa, bezrobocie, niepełnosprawność, bezradność w sprawach życiowych i prowadzenia gospodarstwa domowego. Świadczenia z pomocy społecznej można podzielić na:

• Zasiłek stały dla osób rezygnujących z pracy w celu opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym, spełniających kryterium dochodowe. Wynosi on 406 zł.

• Gwarantowany zasiłek okresowy dla osób, które utraciły prawo do zasiłku dla bezrobotnych i wychowują samotnie dziecko. Wysokość świadczenia nie wyższa niż 447 zł.

• Zasiłek celowy przeznaczony w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej np. pokrycie części kosztów pobytu dziecka w żłobku.

Ważnymi skutkami wprowadzonych zmian w systemie świadczeń rodzinnych było zmniejszenie się zakresu podmiotowości świadczeń rodzinnych. Wynikło to przede wszystkim z obniżenia się ogólnej liczby urodzin. Zauważa się też ograniczenie przez kobiety takich uprawnień jak zwolnienia opiekuńcze a zwłaszcza urlop wychowawczy. Ponieważ związane jest to z obawą o utratę pozycji zawodowej lub utratą pracy.

W znacznym stopniu obniża się też liczba osób korzystających z zasiłków rodzinnych. Przyczyną tego jest zmniejszająca się liczba dzieci, jak też wprowadzenie kryterium dochodowego uprawniającego do zasiłku.

W wyraźny sposób wzrasta liczba osób korzystających ze świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Wiązać to można ze zmianą zasad korzystania ze świadczeń.

W najbliższej przyszłości uwaga zostanie skupiona na rodzinach, których sytuacja dochodowa nie pozwala na zaspokojenie potrzeb dzieci na poziomie uznanym za minimalny. Za tym założeniem przemawia pogłębiająca się sytuacja dochodowa rodzin w Polsce i zagrożenie ubóstwem rodzin z dziećmi na utrzymaniu. Ważne jest też nowe spojrzenie na zasady ustalania wysokości świadczeń w kontekście tego, czemu mają służyć jaką maja pełnić funkcję.

1

5

---