KRĄG NORDYJSKI - SKANDYNAWIA W EPOCE BRĄZU

08.10.2003 WYKŁAD I

Skandynawia to znaczy: Półwysep Skandynawski - Szwecja, Norwegia, Finlandia

Półwysep Jutlandzki - Dania, Szlezwik-Holsztyn

Wyspy Bałtyckie bez Uznamu, Wolina i Rugii

Ukształtowanie powierzchni: koegzystencja żywiołów ziemi i wody

Na terenie Skandynawii być może mieliśmy do czynienia z talasokracją (jak w Grecji), ale brak źródeł pisanych mogących poprzeć tę hipotezę.

Interesuje nas środkowa i południowa część Półwyspu Skandynawskiego - część północna nie była zamieszkana w pradziejach.

Bardzo urozmaicona linia brzegowa - fiordy (bardzo długie, głębokie, wąskie zatoki, np. Oslofjord - duża aglomeracja osadnicza w epoce brązu).

Półwysep Jutlandzki - krótsze fiordy, np. Limfjord - być może łącznik między Morzem Północnym a Kattegattem.

Mnóstwo wysp wokół półwyspów, np. Zelandia, Fionia, Olandia- bardzo blisko położone, oddzielone od lądu cieśninami: Małym i Dużym Bełtem.

Nie wszyscy badacze zaliczają Finlandię do kręgu nordyjskiego; kultura Asva - być może szły przez nią szlaki handlowe w kierunku Europy Wschodniej.

Wyspy Alandzkie - prowadziły przez nie szlaki w kierunku Rosji - Ural-złoża miedzi.

Wyspa Saaremaa - blokuje wejście do Zatoki Ryskiej.

Wybrzeże południowego Bałtyku - republiki nadbałtyckie, Polska, północne Niemcy - nie przyciągały osadnictwa. Fenomenem były jeziora Łebsko, Gardno i Jamno, które w pradziejach były otwartymi zatokami, słonowodne ujścia rzeki, stąd były interesujące dla osadników.

Wody lądowe - znaczenie dla osadnictwa mają rzeki, przeważnie duże - przede wszystkim szlak Łaby (olbrzymie znaczenie w pradziejach - przedłużenie innymi rzekami aż do Dunaju, konkurował ze szlakiem Odry), Wezery i Ems, Odry.

Jeziora - 2 wielkie jeziora szwedzkie - Vänern i Vättern oraz zespół jezior Mälären - osadnictwo od pradziejów.

Półwysep Skandynawski - góry norweskie, które bezpośrednio opadają do morza, „przednia łapa” lwa skandynawskiego - przeważnie nizinna.

Półwysep Jutlandzki - bagna, liczne depresje.

Obszar północnej Polski i Niemiec - krajobraz typu pojeziernego.

Gleby - w obrębie Skandynawii - bardzo kiepskie gleby, wyjątki - Szwecja - gleby nad jeziorami Vänern, Vättern i Mälären, Skania - gleby dobre.

Rolnictwo i hodowla

Bardzo gęsta pokrywa florystyczna - łowiectwo, rzeki i morza - rybołówstwo.

Generalnie zajęcia ludności były dobrze przystosowane do środowiska. Głównym płacidłem -prawdopodobnie były skóry.

Inne bogactwa naturalne - las (drewno - surowiec energetyczny, budowlany, zastosowanie w szkutnictwie, dziegieć); rudy metali nie były wykorzystywane przez krąg nordyjski; miedź, żelazo, złoto - (bransolety z trąbkowatymi końcami - Eidringe- pierścienie przysięgi). Złoto iryjskie z Irlandii oraz siedmiogrodzkie.

Rudy metali - metale importowano z terenów przyalpejskich szlakiem Łaby lub Odry. Pod koniec IV EB podaż tego surowca się zredukowała i otwarto nowy szlak wschodni z Rosji.

Na obszarze kręgu nordyjskiego - bursztyn - zachodni brzeg Półwyspu Jutlandzkiego. Około BrA₂ coś się stało z tym bursztynem - nagle się skończył - widać to w skarbach. Potem wykorzystywano złoża południowo-bałtyckie - przede wszystkim z Sambii, ale też pomorskie.

Kurlandia - groby łodziowate

Dwa rozumienia kręgu nordyjskiego:

• w węższym znaczeniu - Nordischer Kreis im engeren Sinn - południowo-zachodnia Szwecja, wyspy duńskie, Jutlandia;

• w szerszym znaczeniu - Nordischer Kreis im weiteren Sinn - południowo-zachodnia Szwecja, wyspy duńskie, Jutlandia, rejon jezior Mälären, Norwegia południowo-zachodnia, międzyrzecze Wezery i Ems, środkowa Łaba, kolano Odry, na północ od garbu pomorskiego

15.10.2003 WYKŁAD II

Zasięg kultury nordyjskiej. Obszar wyjściowy dla całej kultury nordyjskiej

Szwecja południowa, Norwegia - okolice Oslofjordu, Półwysep Jutlandzki - południowa i środkowa część, wyspy bałtyckie - Zelandia, Fionia, Bornholm, Olandia i Gotlandia.

Kwestia etnogenezy

Pragermanie

Rozbieżność poglądów na temat ludów praindoeuropejskich:

Hensel - Praindoeuropejczycy znaleźli się w Europie już w mezolicie, neolit - rozczłonkowanie na grupy językowe III/II tys. p.n.e. - grupa prasłowiańska, pragermańska, praceltycka

Około 2000 r. p.n.e. istniał wyodrębniony język grecki, około 1500 był on już zróżnicowany dialektycznie; podobnie język hetycki;

wg Bukowskiego początki etnosów można datować na połowę II tysiąclecia p.n.e.;

wg Łowmiańskiego Scytowie (VIII-VI w. p.n.e.) byli ostatnią fala Indoeuropejczyków - koniec napływu Indoeuropejczyków.

PRAGERMANIE - można za nich uznać ludność kultury jastorfskiej. Rozwinięta kultura nordyjska nie wiąże się z plemionami szwedzkimi (germańskimi), bo germanizacja nastąpiła dopiero we wczesnym okresie przedrzymskim.

1400-1300 okres zasadniczej ekspansji - kierunek Dźwiny - kultura unietycka, kultura trzciniecka, kultura łużycka

1200 - zaawansowana kultura łużycka - ludy morza

1000 - silne kontakty kultury nordyjskiej z Kaukazem

750-700 - doba Kimmerów i Scytów (Halstatt), kultura nordyjska nieco schodzi na południe Danii (Niż Niemiecki)

550-500 - kultura pomorska, upadek kultury łużyckiej, zmienia się zasięg kultury nordyjskiej na Niżu Niemiecki, krystalizuje się krąg jastorfski wchodzący na Pomorze i w górę Odry.

650-500 HaC

500-400 HaD

22.10.2003 WYKŁAD III

Chronologia

Introdukcja metali kultury nordyjskiej nastąpiła z Południa (z Niżu Polsko-Niemieckiego, Europy Środkowej lub nawet z krajów śródziemnomorskich).

W I EB południowa Skandynawia utrzymywała i rozwijała, nawiązane w neolicie, kontakty z Europą Środkową, w tym z jej południową rubieżą obejmującą ziemie naddunajskie, charakteryzujące się wczesnym i bujnym rozkwitem wytwórczości metalurgicznej, opartej w wielu regionach na własnych złożach. Krąg nordyjski zaopatrywał się w surowiec metalowy w zagłębiu węgiersko-siedmiogrodzko-słowackim (Dunaj i jego dopływy - Morawa). Wymierne znaczenie w zaznajamianiu Nordyki z brązem odegrała wraz ze swymi grupami klientalnymi kultura unietycka, przekazująca na północ osiągnięcia naddunajskie oraz niebagatelne zdobycze własne.

Import Odrą metali nie ograniczał się tylko do ziem polskich i niemieckich, ale przeskakiwał Bałtyk, wyspy duńskie i południowa Szwecję (nie wiemy którędy). Stały dopływa brązu w postaci surowca i wytworów - dopiero pod koniec I EB. Wykrystalizowanie się nordyjskiego centrum metalurgicznego - około 1500 p.n.e.

Najstarsza nordyjska kultura brązowa ograniczała się do południowo-wschodniej Skandynawii, północnej Jutlandii, wysp duńskich. Kultura nordyjska nie zajmowała południowej Jutlandii. Południową Jutlandię zajmowała tylko Sögel-Wohlde. Ona rozprzestrzeniła się do środkowej Jutlandii, gdzie powstała strefa mieszana pomiędzy wczesną kulturą nordyjską a Sögel-Wohlde. Obie były różne.

Podłożem dla kultury nordyjskiej była szwedzko-norweska kultura toporów łódkowatych.

Podłożem dla Sögel-Wohlde - elementy kultury grobów jednostkowych i północne grupy KPL.

Kultura Sögel-Wohlde nawiązuje kontakty z siedmiogrodzką kulturą brązową i południowoniemiecką kulturą mogiłową.

Wczesna kultura nordyjska preferuje kontakty ze środkowodunajska kulturą mogiłową.

Centrum kultury nordyjskiej znajduje się na północnej Zelandii (największe ilości rodzimych wytworów brązowych).

II EB - ludność kultury nordyjskiej zaczyna angażować się w wymianę handlową - elementy nordyjskiej kultury brązowej przenikają do Niemiec Północnych (od ujścia Łaby do Rugii), rośnie jednocześnie rola Łaby w kontaktach. Nordyjskie brązy są eksportowane w rejon dolnego Nadłabia (mogiłowa kultura Ilmenau), a również w kierunku południowo-wschodnim, na obszar kultury przedłużyckiej (głównie dorzecze Odry i Warty).

Rękodzieło brązownicze i złotnicze osiąga wysoki poziom technologiczny (wszystkie metody obróbki metali kolorowych). Ugruntowują się swoiste cechy wytworów, pozwalające mówić odtąd o odrębnym stylu nordyjskim (morfologia i kanon ornamentacyjny - motywy ciągłych spirali, kół współśrodkowych, pasm linii falistych). Dalsze odrębności kulturowe obserwowane są m.in. w dziedzinie funeralnej - typowe groby kurhanowe o obrządku szkieletowym; więcej wyrobów brązowych niż ceramiki.

29.10.2003 WYKŁAD IV

Południowa granica kręgu nordyjskiego biegnie przez Niż Niemiecki i Niż Polski - dalej kultura łużycka.

Rozwój kultury w międzyrzeczu Łaby i Odry przebiegał w dwóch fazach:

O. Montelius P. Reinecke

Faza 1 III-IV EB BrD/HaA₁-HaA₂

Faza 2 IV/V-VI EB HaB-HaD

Początek fazy 1 datowany jest na przełom XIII/XII w. p.n.e. i przystaje do okresu Fremd- und Übergangsgruppen - czas obcych i przejściowych grup; oznacza stabilizację kontaktów kręgu nordyjskiego z kulturą łużycką. Kultura łużycka - transmiterem południowo-środkowoeuropejskich elementów „popielnicowych” (północnoniemiecka kultura pól popielnicowych).

Między środkową Łabą a dorzeczem dolnej Odry konstytuuje się korytarz przejściowy, gdzie występują grupy lokalne (ścierają się tam wpływy kultury nordyjskiej i kultury łużyckiej) - korytarz ten ma przedłużenie na zachód:

*Grupa Unstrut - na przedpolu gór Herz - północna Turyngia; składają się z elementów

*Grupa Saalemündung - ujście Soławy do Łaby popielnicowych i nordyjskich

*Grupa łabsko-hawelańska (Elb-Havel Gruppe) - Brandenburgia - swoim inwentarzem nawiązuje do Nordyki;

*Grupa wkrzańsko-zachodniopomorska - u ujścia Odry do Bałtyku, po obu stronach dolnej Odry aż po kanał Finow (Ückermärkisch-westpommerische Gruppe);

*Grupy na Pojezierzu Meklemburskim - Neubrandenburg, Prignitz;

*Grupa rugijska;

*Grupa uznamsko-wolińska;

Obszar między Zatoką Lubecką a Zatoką Pomorską - słabo zaludniony;

*Grupa Lüneburg - nad dolną Łabą - wiele cech nordyjskich.

Podział ten utrzymał się aż do okresu przedrzymskiego - do momentu ingresu kultur wczesnożelaznych w końcu V EB (HaC) i w VI EB (HaD₂).

Północna część ziem polskich i niemieckich - nasycona „importami” nordyjskimi.

Przynależność Pomorza do nordyjskiej prowincji metalurgicznej została już bez zastrzeżeń stwierdzona przez polskich prahistoryków.

Grupa zachodniopomorska pasywnie przejmowała wytwory

Grupa wschodniopomorska - replikowała wytwory nordyjskie;

III EB - na Sambii bardzo aktywna eksportowo i oryginalna kultura kurhanów sambijskich przejmowała za pośrednictwem grupy zachodniopomorskiej i kaszubskiej KŁ nieliczne formy nordyjskie.

Grupa warmińsko-mazurska - słabo zbadana;

U schyłku II tys. p.n.e. narastają kontakty kręgu nordyjskiego z mieszkańcami krajów bałtyjskich (obecna Finlandia, Łotwa, Estonia). Istotną wymowę ma kurlandzkie skupisko osadnicze z typowo nordyjskimi kurhanami łodziowatymi, podobnie jak analogiczny region fiński nad Zatoką Botnicką. Petroglify z Karelii (pogranicze Rosji i Finlandii) - ośrodek sztuki naskalnej - wykazują ścisły związek ze sztuką skandynawską. Wschodniobałtyckie centra kulturowe położone między dolną Dźwiną a jeziorem Ładoga przyswajają sobie cały szereg nordyjskich form metali, co świadczy o tym, że ekumena poszerza się. Obszarem wyjściowym dla tej ekspansji jest środkowa Szwecja (rejon jezior Mälären i Uppland).

Jeziora Mälären były wykorzystywane w systemach komunikacyjnych - szlak miedziowy aż do Uralu.

Siekierki typu Mälär - z uszkiem, tulejkowate - brzeg wzmocniony żeberkiem, wewnątrz dwie wzdłużne listwy - rozrzut tych siekierek pokazuje przebieg szlaku.

Ustała podaż surowca naddunajskiego (siedmiogrodzkiego).

Szlak miedziowy:

• środkowa Szwecja - Gotlandia - Saaremaa -ujście Dźwiny

• środkowa Szwecja - Wyspy Alandzkie - dolne dorzecze Dźwiny

dalej rzekami: Kama, Wołga po środkowy Ural, gdzie dużo metali - kultura Ananino.

Animatorem szlaku miała być strona nordyjska zainteresowana dostępem do uralskich złóż miedzi. Szlak powstał w X-IX w., rozkwit VIII - VI w., podumarł w połowie I tysiąclecia, bo Północ przestaje prawdopodobnie interesować się miedzią uralską. Z końcem HaC (VI EB) tereny wschodniobałtyckie tracą zupełnie łączność z Półwyspem Skandynawskim.

Czynniki określające bliżej warunki rozwoju nordyjskiego „przemysłu” metalurgicznego.

Odbiorcami metalu była niewątpliwie elita społeczna.

Miejscowa wytwórczość nordyjska musiała bazować na wytwórcach - specjalistach, którzy byli zarówno dyspozytorami tych przedmiotów.

Ważny był bursztyn i ważny był metal, ale nie należy przesadzać.

OSADNICTWO

Specyficzne cechy osadnictwa nordyjskiego - stan badań nad osadami jest bardzo kiepski, grodów nie ma. Osady są zbadane trochę lepiej na Półwyspie Jutlandzkim niż na Skandynawskim.

Hallunda - kompleks osadniczy niedaleko Sztokholmu - jedyne stanowisko badane regularnie.

Skandynawia - specyficzne środowisko naturalne determinuje osadnictwo pradziejowe.

Osady potwierdzają stacjonarny tryb bytowania ludności - kilku lub kilkunastozagrodowe.

Na terenie południowej Norwegii i środkowej Szwecji - rzadka sieć osad, głównie sezonowych. Długotrwałe osadnictwo - tam, gdzie dogodne środowisko.

Hallunda - 200-300 lat, naturalnie obronna osada nad jeziorem, cmentarzysko.

Formy grobów: kurhan z pochówkami w kłodach drewnianych, komorach, skrzyniach kamiennych.

Ustrój ekonomiczny - niezbyt zaawansowane rolnictwo, hodowla, wykorzystywanie darów morza, myślistwo (bogate tereny łowne), rybołówstwo.

Zajęcia rolno-hodowlane stanowiły bazę surowcową dla włókiennictwa.

Garncarstwo, mocno osadzone w lokalnej tradycji wczesnobrązowej, mało zróżnicowane formalnie, technologicznie nieco gorsze niż w kręgu pól popielnicowych przyswaja stopniowo wzorce z kręgu kultur pól popielnicowych.

Krąg nordyjski - wysoki poziom obróbki krzemienia i kamienia, naśladownictwo wytworów kamiennych w brązie. Kamieniarze nordyjscy posiadali bardzo dobrą znajomość właściwości skał. Przejęli pięcioboczne topory kultury łużyckiej. Wytwórczość krzemieniarska - głównie groty strzał i oszczepów.

Szkutnictwo - łodzie klepkowe uszczelniane mchem i dziegciem, miały pokład, podwójny kil, wysokie dzioby, napęd wiosłowy, pojemność do 20 osób, bardzo małe zanurzenie.

1. WYKŁAD V

Bursztyn - jedyne eksploatowane na obszarze kultury nordyjskiej bogactwo naturalne.

W granicach kręgu nordyjskiego bursztyn występował na wybrzeżach zachodniej i północnej Jutlandii, na wyspach duńskich, w południowo-wschodniej Szwecji (tzw. synklina bursztynowa). Eksploatacja pokładów skandynawskich w epoce brązu nie ma bezpośredniego potwierdzenia źródłowego (brak odkrywek, urządzeń wydobywczych czy nawet pracowni bursztyniarskich).

Kwestię bursztynu i jego wykorzystania podjął w swoich badaniach J. Jensen. Odnotował on 170 stanowisk z bursztynem częściowo surowym, częściowo obrobionym, pochodzącym wyłącznie z grobów (w skarbach nie ma bursztynu). Na teoretycznie najbardziej bursztynonośnym zachodnim wybrzeżu Jutlandii jest bardzo mało znalezisk archeologicznych. Podobnie jest na wyspach duńskich. Główna koncentracja występuje nad Limfjordem, mniejsza - we wschodniej Jutlandii. W VI EB dominuje południowa część Półwyspu. Na Sambii złoża bursztynu są eksploatowane do dziś. Brak większej przetwórczości - ludność kręgu nordyjskiego nie wykorzystywała bursztynu - tylko go eksploatowała. Wymiana miała charakter łańcuchowy, etapowy.

Szlak miedziowy - młodsza EB -załamanie handlu miedzią z rejonu Siedmiogrodu. Nordycy uruchomili szlak rosyjski, ale wcześniej ratowali się wymianą z południowymi Niemcami (złoża alpejskie). Południowoniemiecka kultura pól popielnicowych przez Łabę, Odrę, Morze Bałtyckie do południowej Szwecji eksportowała gotowe wyroby (nie surowiec). Musiało to być mało opłacalne, stąd uruchomiono szlak rosyjski. Szlak na Południe poświadczają znaleziska tzw. brązów typu palowego (miecze, groty). Ekwiwalentem za te brązy były prawdopodobnie futra, skóry, bursztyn. Napływ brązów palowych zbiegł się z optimum północno-wschodniego szlaku miedziowego.

Wyznacznikiem szlaku rosyjskiego są siekierki Mälär (smukłe siekierki tulejkowate z uszkiem, o lekko łukowatych bokach, rozwiniętym ostrzu, właściwie wyważone, grubościenne, odporne mechanicznie dzięki systemowi płycin wzdłużnych i żebrowań wokółwylotowych, na ogół dość dużych rozmiarów, z wewnętrznymi listwami zapobiegającymi okręcaniu się na toporzysku w trakcie pracy). Odmianą podstawową jest forma środkowoszwedzka. Ma ona swoje naśladownictwa w Norwegii, Finlandii, krajach wschodniobałtyckich, na Podlasiu i Mazurach. Masowo występują w Rosji środkowej (dolna Oka, środkowa Wołga, dolna Kama), przyjmuje się obecność przynajmniej 3 odmian: właściwej Mälär, Mälär-Akozino i Akozino (dominują cechy lokalne). Tylko odmiana pierwsza mogła być przedmiotem importu. W produkcję odmian lokalnych była zaangażowana ludność kultury Ananino (VIII - III w. p.n.e., apogeum VII - V w. p.n.e.) i ugrupowań satelitarnych. Wg Fogla szlak uformował się już w X i IX w. p.n.e., a przeżywał rozkwit w VIII - VI w. p.n.e. W połowie I tys. p.n.e. relacje skandynawsko-rosyjskie ustają, co było prawdopodobnie spowodowane zaprzestaniem korzystania z surowca uralskiego i powrotem do surowca siedmiogrodzkiego.

19.11.2003 WYKŁAD VI

Sztuka naskalna i ryty

Sztuka paleolityczna:

• krąg franko-kantabryjski (tylko w jaskiniach)

• krąg wschodniofrancuski

• malowidła

• ryty

• płaskorzeźby

Val Camonica (dolina Kamonów) - wschodnie Alpy, ryty od neolitu aż po czasy współczesne; ogromna ilość informacji i bogactwo przedstawień (od orki po sceny kultu i walki, przedstawienia zwierząt i elementów przyrody).

Karelia - od neolitu po wczesną epokę metali włącznie - stylistycznie zbliżona do sztuki Skandynawii;

Petroglify skandynawskie - Bohuslän - południowa Szwecja - najliczniejsze przedstawienia, wykonywane nie w jaskini, ale na wolnym powietrzu (relief + farba);

Grób z Kivik, znaleziska łodzi z OWR w Hjörtspring.

26.11.2003 WYKŁAD VII pokaz sztuki naskalnej

1. WYKŁAD VIII

Nie ulega wątpliwości, że warsztaty nordyjskie pracowały zarówno na zbyt wewnętrzny, jak zewnętrzny, choć nie wiadomo w jakiej proporcji.

Brązy nordyjskie były w Europie Środkowej chętnie importowane. Skoro „przemysł” nordyjski był tak wysoko rozwinięty (masowość produkcji), to mógł konkurować z wytworami brązowymi produkowanymi w kręgu pól popielnicowych. Są na to archeologiczne źródła w postaci licznych replik, imitacji i transformacji, wykonywanych w centrach lokalnych Europy środkowo-wschodniej, a oparte na prototypach nordyjskich.

Przedmioty nordyjskie były przejmowane pasywnie bądź wytwarzano przedmioty naśladujące z lokalnymi elementami.

Na ziemiach polskich Pomorze recypowało wzorce skandynawskie.

Zaspokojenie popytu zewnętrznego nie było chyba jednak głównym motorem wytwarzania. Stymulatora rozwoju metalurgii wypada upatrywać raczej w popycie wewnętrznym.

Trudno uchwytny jest popyt wewnętrzny - tylko skarby mogą coś o tym „powiedzieć”.

Baudou w 1960 wyliczył dla kręgu nordyjskiego w IV, V, VI EB 544 skarby (V EB - 232).

Najwięcej skarbów brązowych w IV EB - Jutlandia i Szlezwik-Holsztyn, V EB - wyspy duńskie, południowo-zachodnia Szwecja, VI EB - wschodnia Szwecja i południowo-wschodnia Norwegia.

Standardowo w skarbach znajduje się od 2 do kilkunastu przedmiotów brązowych. W skarbach nie ma cech prawidłowości - jedyną taka cechą jest parzystość jeśli chodzi o ozdoby.

Biorąc pod uwagę asortyment danego skarbu można wyróżnić 3 grupy zestawów zawartości skarbów, którym przypisuje się odmienną funkcję społeczną:

1. SKARBY WOTYWNE (Opferfunde) dzielone na męskie i żeńskie. Zawierają na ogół przedmioty nieuszkodzone, składane jako całe, sprawiają wrażenie, że były przygotowane dla jednej osoby. Pochodzą ze stanowisk akwatycznych (jeziora, stawy, bagna, torfowiska).

Zestawy męskie - miecz, grot oszczepu albo broń i narzędzia (siekierki) - nieważne czy występują pojedynczo czy w wielokrotności. Jest ich znacznie więcej niż żeńskich.

Zestawy żeńskie - naczynia blaszane do zawieszenia, ozdobne tarczki do stroju, poza tym naszyjniki, bransolety, zapinki, noże, sierpy. Zaliczane tu są te skarby, gdzie są 2 naszyjniki.

Polaryzacja zestawów na męskie i żeńskie najbardziej zaawansowana jest w V EB.

2. SKARBY EKONOMICZNE (Schatzfunde) - spora zawartość destruktów i pozostałości poprodukcyjnych (nadlewy, krople, placki brązowe). Skarby te w większości pochodzą z miejsc suchych, a ich lokalizację oznaczono na powierzchni głazem. Występują w nich w większości importy, czasami nawet 100%. Również wydziela się zestawy męskie i żeńskie. Zalicza się do nich skarby techniczne, wiązane z wytwórcą.

Profesjonalny handlarz (wytwórca), który działał w ramach wspólnoty warsztatowej. Jest możliwe, że część skarbów z grupy 2 wiąże się z wytwórczością, jednak nazwa „depozyt odlewcy” jest myląca.

Grób z Kivik II-III EB, Kung Björns Hög IV EB - groby królewskie.

Dla IV i V EB Baudou zebrał materiały dotyczące grobów - 5 grup wyposażeń z dominantami:

Grupa A - dominantą miecz lub jego miniatura;

Grupa B - naszyjnik lub napierśnik - wysoce popularna w starszej EB, straciła znaczenie w IV EB, a w V EB jej wartość zbliżyła się do 0, VI EB - słaba kontynuacja grupowa;

Grupa C - zapinka - początek starsza EB - koniec IV EB, V-VI EB zanik (podobnie jak grupa A);

Grupa D - brzytwa lub pinceta - najbardziej charakterystyczna dla IV i V EB (występują jeszcze w VI EB);

Grupa E - szpila - kulminacja dopiero w VI EB.

Podział na te grupy nie ma rozłączności - dystynktory poszczególnych cech częściowo nakładają się na siebie.

Sprzeciw budzi podział skarbów na żeńskie i męskie, jeśli bierze się pod uwagę tzw. kryteria oczywiste. Liczba bogatszych pochówków kobiecych odpowiada zaledwie połowie grobów męskich.

Widoczne są dwa momenty krytyczne - nie wyposażano pochówków:

1. pod koniec III EB i przełom III/IV EB

2. przełom V/VI EB.

Przyczyny nie są nam znane - być może leżą w nadbudowie- świadomości.

Koniec III i przełom III/IV EB - czas stabilizacji kontaktów kręgu nordyjskiego z kręgiem pól popielnicowych.

Grupa meklemburska Sedin-Prignitz - była transmitorem cech nordyjskich na ziemie polskie.

Wüstemann konstruuje hipotetyczny obraz stosunków społecznych opierając się na analizie zespołów grobowych.

I - II EB - ludność jest głęboko podzielona pod względem dostępu do sfery produkcji dóbr materialnych. Elita plemienno-rodowa jest dysponentem stabilnego produktu dodatkowego (z chowu bydła lub upraw). Ustrój zbliżony do demokracji wojennej - specjalna pozycja broni w grobach. Dla II i III EB wydziela 8 grup wyposażeniowych męskich i 4 kobiece.

Kontakty dalekosiężne dynamizują się od III EB, kiedy centra meklemburskie wchodzą w orbitę oddziaływań kultur pól popielnicowych. W Meklemburgii rozwija się wytwórczość metalurgiczna - awansuje do grona czołowych północno-środkowoeuropejskich ośrodków wytwórczości metalurgicznej.

IV - VI EB - wielki wpływa kultur pól popielnicowych na ryt pochówkowy - standardyzacja, forma pochówków coraz bardziej schematyzowana. Mało metali, dominuje ceramika.

Groby płaskie - 17%, kurhany 47% wyrobów z metali. Tylko pochówkom męskim towarzyszą groby kobiece.

V EB - szczyt rozwoju idei kurhanów, wg Wustemana w kurhanach pochowani kupcy i politycy - władcy, w płaskich grobach skrzyniowych i podkloszowych pochowani przedstawiciele warstw niższych.

VI EB - zmniejsza się ilość mieczy na rzecz wędzideł i pobocznic.

Wg Wustemana technologicznie skomplikowana wytwórczość brązownicza wymagała specjalizacji „zawodowej” z jednej strony, z innej zaś - dobrego zabezpieczenia organizacyjnego. Zauważa on też, że szereg „luksusowych” metali z bogatych grobów sprawia wrażenie zrobionych na zamówienie odbiorcy. W sumie można wiec powiedzieć, że zbyt lokalny określało zapotrzebowanie ludzi zamożnych, podczas gdy pozostała reszta społeczeństwa zadowalała się wyrobami z tanich surowców tradycyjnych.

10.12.2003 WYKŁAD IX

OBRZĄDEK POGRZEBOWY - pokaz ilustracji.

Najwięcej znalezisk pochówków pochodzi z Danii.

Chronologię ustala się według towarzyszącego im materiału.

Polska - znalezisko Drwęcko, pow. Ostróda (Mazury) - dziewczynka, bardzo dobrze zachowane ciało;

Pochówki w trumnach kłodowych -Dania

Pochówki z bagien - straceńcy?

17.12.2003 WYKŁAD X

slajdy z wyrobami nordyjskimi

07.01.2004 WYKŁAD XI

Północne ziemie polskie stosunkowo późno weszły w obręb środkowoeuropejskiej cywilizacji wczesnobrązowej.

Nad dolną Odrą jeszcze ok. 1700 przeżywają się późnosznurowe grupy eneolityczne, podczas gdy w Wielkopolsce, na Kujawach i Śląsku już występuje kultura unietycka.

W klasycznej fazie KU (V) następuje stabilizacja jej północnego zasięgu nad dolną Wartą i Notecią. Od tego momentu południowo-zachodnia ćwiartka ziem polskich należy do Europy (ogólnoeuropejska strefa intensywnej cyrkulacji metalu). Oddziaływania unietyckie są jednak znacznie szersze o docierają do wybrzeży Bałtyku, przyczyniając się do powstania grup klientalnych. Grupy klientalne tworzą się na Kujawach (grupa iwieńska) i Pomorzu (grupa grobsko-śmiardowska).

Kultura iwieńska powstaje na bazie starszej grupy Dobre.

Kultura grobsko-śmiardowska- na zachód od Poznania, u ujścia Odry, Kaszuby; ludność tej kultury stosuje nagminnie inhumację w dominującym grobie płaskim i rzadkim kurhanie. Rozpowszechniony jest szeroko zwyczaj konstruowania kamiennych obwarowań grobów, skrzyń płytowych. Nieobce jest deponowanie zwłok w trumnach drewnianych.

Skarby składane są w większości w środowisku akwatycznym.

Wyroby brązowe - wyłącznie obcego pochodzenia. Ozdoby - stylistyka unietycko-środkowodunajska.

Wytwórczość krzemienna -wyroby reprezentują formy i techniki obróbki charakterystyczne dla północnej strefy Europy, zwłaszcza ośrodka rugijskiego.

Śladowa obecność przedmiotów bursztynowych - tylko w wyposażeniu grobowym.

Kultura iwieńska - pogranicze wielkopolsko-kujawskie; urodzajne kujawskie gleby, obecność solanek i bliskość terenów bursztynonośnych; zunietyzowana w dziedzinie metalurgii, choć nie uległa unietyzacji w sferze innej wytwórczości (np. garncarstwo) i obyczajowości. Ma związki genetyczne z wczesną fazą kultury trzcinieckiej w BrA2 i zostaje przez nią wchłonięta.

Kultura grobsko-śmiardowska być może dotrwała na Pomorzu do II EB.

Kultura grobsko-śmiardowska i iwieńska dają się zsynchronizować z fazami od II do V kultury unietyckiej na Śląsku.

Pojezierze Mazurskie - nie wiemy jak wyglądała tam sytuacja kulturowa w początkach epoki brązu.

Około 1500 p.n.e. w Skandynawii ostatecznie krystalizuje się krąg nordyjski. Jednocześnie ziemie polskie dostają się w orbitę oddziaływań południowych ugrupowań kultury mogiłowej, zwłaszcza środkowodunajskiego.

Dorzecze Odry i Warty - tereny, które przejęły idee mogiłowe, jednak na tym terenie percepcja tych idei była różna - wg Gedigi można wyróżnić dwie grupy lokalne:

• śląska

• środkowośląsko-wielkopolska;

Jednym z czynników, który mógł wpłynąć na późniejszy odmienny nurt rozwojowy grup, było pojawienie się w południowej Wielkopolsce na przełomie I/II EB form madziarowsko-wieterzowskich, tkwiących korzeniami w cywilizacji śródziemnomorskiej (umiejętność fortyfikowania osiedli - kopce badane przez A. Tocika, a na ziemiach polskich zdobnictwo i suche fosy wykorzystywane w fortyfikowaniu osad).

Wymienione grupy mogiłowe otacza od wschodu kultura trzciniecka.

Od początku II do przełomu II/III EB (BB1 - BC2/BD) rozwija się kultura przedłużycka. Na Pomorze kultura przedłużycka wkracza w fazie klasycznej (BB2 - BC). Jest to więc epizod opóźniony w stosunku do sytuacji na sąsiadujących bezpośrednio od południa ziemiach. Jeśli chodzi o mapę osadniczą dla Śląska i Wielkopolski - posiada ona wiele luk Jednak jeśli chodzi o Pomorze, to atrybucja kulturowa tych terenów nastręcz olbrzymich kłopotów. Związek Pomorza z ogólnomogiłową prowincją metalurgiczną jest widoczny, niemniej niepełny, gdyż miejscowy inwentarz jest uzupełniany przedmiotami pochodzenia zachodniego, północnego i południowego. W innych dziedzinach (garncarstwo) Pomorze dystansuje się jeszcze bardziej. Słabe wpływy mogiłowe obserwuje się na Pomorzu Gdańskim, dotarły one tam poprzez Kujawy, gdzie uległy zmieszaniu z trzcinieckimi. Na to wszystko nałożyły się oddziaływania wczesnej kultury bałtyjskiej.

Produkcja i konsumpcja brązów na Pomorzu.

O znacznym zapotrzebowaniu na wyroby brązowe świadczy dość obfity materiał źródłowy. Wytwórczość lokalna, która dopracowała się własnych form, bazowała na surowcu importowanym z Południa. W zespole obcych form najliczniej reprezentowane są ozdoby (szpile typu węgierskiego - największe gabaryty do 70 cm, przepięknie zdobione na główkach). Kontakty handlowe z północnymi Niemcami i Skandynawią owocują przyswojeniem ozdób i broni. Wymienić można:

• dwa typy szpil,

• wczesne naszyjniki kołnierzowate,

• ornamentowane groty oszczepów,

• miecz z bogato zdobioną rękojeścią,

• siekierki z podniesionymi brzegami.

Znaleziska te rejonizują się w wąskiej przyodrzańskiej strefie Pomorza.

Na Pomorzu brak przewodnich typów ceramicznych kultury przedłużyckiej. Obrządek pogrzebowy nie różni się od stosowanego przez nią. W wyposażeniu przeważają metale. Stan badań cmentarzysk pomorskich ze starszej epoki brązu jest słaby.

Kremację spotyka się już w śląskiej grupie KU. Obrządek ten współwystępuje z inhumacją we wczesnym II EB (BB1), jego popularność rośnie w 2. połowie i pod koniec tego okresu (BB2 - BC). III EB - bezsporna supremacja ciałopalenia. Preferowanie ciałopalenia było wynikiem oddziaływań zakarpackich, nasilonych w BC, a odzwierciedlających przemiany zachodzące w łonie czesko-morawskich grup środkowodunajskiej kultury mogiłowej.

Przenikanie elementów kultury pól popielnicowych na Pomorze.

Najstarszą fazę KŁ na Pomorzu znamy z cmentarzysk, skarbów i luźnych znalezisk. Brak osad. Osadnictwo KŁ koncentrowało się w międzyrzeczu Odry i Parsęty. Na Pomorzu Środkowym oraz Wschodnim sieć osadnicza zdaje się być rzadka.

Inwentarz grupy pomorskiej KŁ wykazuje silny tradycjonalizm lokalny. Bardzo dużo znajduje się tu importów z południowych grup KŁ.

Wśród importów nordyjskich z III EB wyróżnić można:

• miecz z kolcem do rękojeści typu XVI Fogla

• kilka mieczy typu III

• sztylety (typ II, III)

• siekierki z piętką

• siekierki z czworograniastą tuleją

• noże

• brzytwy

• ozdobne guzy

• naszyjniki kołnierzowate

• brązowe naczynia cylindryczne z pokrywą.

Bransolety ze spiralnymi tarczkami stanowią lokalną formę meklemburską.

Druga grupa metalu obejmuje formy wschodniobałtyckie:

• siekierki z podniesionymi brzegami i poszerzonym ostrzem

• czekany typu Nortycken - dwie odmiany, szeroko rozprzestrzenione wzdłuż Bałtyku, na Kujawach i Mazowszu oraz na Pojezierzu Mazurskim (poza obszarem KŁ).

Problem genezy i rozwoju wschodniobałtyckiego centrum metalurgicznego - trudno pokusić się o wiarygodne przedstawienie jego podłoża kulturowego w momencie startu, to znaczy w II EB, kiedy międzyrzecze dolnej Wisły i Niemna stanowi jedynie daleką peryferię cyklu trzciniecko-sośnickiego, słabo nasyconego metalami, o akcentach lokalnych. Wg Dąbrowskiego dają one o sobie znać i w III EB w zespole określonym mianem kultury kurhanów sambijskich.

Fogel nie zgadza się z J. Okuliczem, który przypisuje dwóm skupiskom osadniczym: sambijskiemu i kłajpedzkiemu wyjątkową rolę w kształtowaniu miejscowej wytwórczości metalurgicznej poprzez import surowca.

II SEMESTR

10.02.2004 WYKŁAD XII

W środkowym okresie epoki brązu oddziaływania kultury nordyjskiej na pozapomorskie obszary Polski są znikome. Jako przykład: dwa północnowielkopolskie groty oszczepów typu Kirke Såby (II/III EB), cztery groty mazowieckie i dwa z Pojezierza Olsztyńskiego w typie Hulterstad (III EB). Nie można tych przedmiotów uznać bez zastrzeżeń za importy - są to raczej produkty rodzime naśladujące oryginały.

Młodszy okres epoki brązu otwiera nowy, długi etap w rozwoju kulturowym Pomorza (do HaC). Najciekawszy jest V EB - apogeum oddziaływań nordyjskich.

IV EB - ma miejsce rozrost populacji i postępuje stabilizacja osadnictwa, skoncentrowanego odtąd na paręset lat w prawie tych samych makroregionach (do HaC). J. Ostoja-Zagórski zanalizowawszy młodszobrązowe stosunki osadnicze w 5 wybranych makroregionach (3 dolnoodrzańskie i 2 słowińskie) szacuje przeciętną gęstość zaludnienia na 3 osoby/km², co daje razem w tych makroregionach około 30 000 mieszkańców. Na jednej osadzie miało żyć ok. 120 osób. Przodowało Pomorze Zachodnie - jedno stanowisko archeologiczne przypada na 30,4 km², na Pomorzu Wschodnim - 1 stanowisko co 44,8 km². sytuacja odwróciła się diametralnie dopiero w okresie halsztackim - Pomorze Zach. rozwija się wolniej. Obserwujemy powolne lecz systematyczne przesuwanie się osadnictwa z zachodu na wschód. Stałą cechą geografii osadnictwa pomorskiego staje się od IV EB preferowanie strefy pobrzeżowej. Na śródlądziu osadnictwo rozwija się na glebach brunatno-torfowych, czarnoziemach. 64% stanowisk archeologicznych zlokalizowanych jest przy wodzie. Badania osad otwartych przeprowadzono dotychczas na zaledwie kilkunastu stanowiskach z ogólnej liczby 134 znanych. Osady te mają dosyć duże powierzchnie, zabudowane były słupowymi domostwami wieloizbowymi i półziemiankami. Pracownie garncarskie i metalurgiczne znajdowały się w pobliżu osad, a nie w ich obrębie. Sporadycznie spotyka się osady bagienne. Osiedla obronne należą do rzadkości - wg A. Niesiołowskiej-Wędzkiej 2 osiedla obronne - na wyspie Uznam i na Pomorzu Środkowym.

Analiza ogólnoosadnicza bazuje z konieczności na obficiej i staranniej zbadanych cmentarzyskach oraz skarbach.

Kurhany - posiadają eksponowane konstrukcje kamienne (nasyp, wieniec obwodowy, elementy wewnętrzne - bruk denny pełny i częściowy, skrzyni), kryjące pochówki ciałopalne popielnicowe i bezpopielnicowe.. częstotliwość kurhanów kulminuje w IV EB, kiedy są one lokowane dość równomiernie w całej strefie pobrzeżowo-pojeziernej, dokładnie ograniczonej od południa linią wododziału. W V EB popularność kurhanów spada na korzyść grobu płaskiego. Na młodszobrązowych nekropolach pomorskich obie formy grobu czasami koegzystują. Często przyjmuje się, że skupiska kurhanów są to skupiska grobów elit. Pod kurhanami znajdują się szczątki zarówno w popielnicy jak i bez niej. Inwentarz kurhanów bywa zazwyczaj bogatszy w wytwory metalowe (niemilitarne), w odróżnieniu od obficie wyposażonych w ceramikę grobów płaskich. Wyjątkowe miejsce zajmują kurhany tzw. książęce (np. Banie, woj. Szczecin; Skronie, woj. Koszalin).

Wpływ kultury nordyjskiej na grupę pomorską KŁ przyczynił się do stabilizacji znanego już tutaj wcześniej obrządku pogrzebowego. W miarę jak rosła stabilizacja osadnictwa wpływy nordyjskie wyraźnie słabły.

Od IV EB panuje niepodzielnie ciałopalenia. Groby płaskie dzielą się na popielnicowe czyste, popielnicowe z pozostałościami stosu, jamowe, itp. Dość często występuje forma kloszowa. Na inwentarz nieceramiczny (brąz, kość, kamień) składają się nieliczne ozdoby, przybory toaletowe, narzędzia, rzadko broń - tylko brązowe groty strzał.

SKARBY- mają wielce zróżnicowaną zawartość.

Rozkład statystyczno-chronologiczny skarbów przedstawia się następująco:

• dla IV EB zaledwie 10 skarbów na Pomorzu Zachodnim

• w V EB już 110 skarbów (ze 154 współczesnych, notowanych na Niżu Polskim powyżej 51 równoleżnika)

• w starszym podokresie halsztackim - kilkanaście skarbów.

W końcu epoki brązu widoczne jest uprzywilejowanie północnej partii Pomorza. Wyróżnia się strefa wybrzeża na wschód od Parsęty. Silne zagęszczenie stanowisk występuje na Pobrzeżu i Pojezierzu Kaszubskim wzdłuż Zatoki Gdańskiej. Również między Iną a Płonią. Pojezierza Myśliborskie, Drawskie, Wałeckie i Krajeńskie odróżniają się mniejszą liczbą stanowisk ze skarbami. Dorzecza Brdy i Wdy są ich zupełnie pozbawione. Ziemie północno-zachodniej Polski charakteryzuje duże nasycenie skarbami, uderzające w zestawieniu z ubóstwem rejonu mazursko-sambijskiego (7 skarbów).

Miejsca depozycji skarbów to przeważnie baseny wodne, bagna i torfowiska (znaleziska akwatyczne). Zwyczaj takiego składania wytworów metalowych był bardzo popularny w kręgu nordyjskim (80% skarbów skandynawskich, 66% znalezisk północnoniemieckich).

W literaturze dzieli się skarby na:

• Votivdepotfunde - dary wotywne dla bóstw chtonicznych;

• Totenschätze - zbiorowe zaopatrzenie na drogę w zaświaty (przedmioty luksusowe, intencjonalne łączenie wyrobów w garnitury - parzystość ozdób), komponowane przez zamożnych, wywodzących się z warstw elitarnych, donatorów (przywódcy wspólnot, specjaliści-metalurgowie, organizatorzy kultu).

Skarby dzieli się też na:

• depozyty męskie - obecność broni

• depozyty żeńskie - obecność ozdób

• depozyty mieszane

Przeniesienie punktu ciężkości ekwipunku pośmiertnego z zestawów grobowych na depozyty jest tłumaczone przez niektórych badaczy głębokimi przemianami zachodzącymi w Nordyce do VI EB włącznie. Konsekwencją przemian ma też być symboliczna, często fragmentaryczna lub nawet substytucjonalna reprezentacja dóbr doczesnych w grobach (w grobach znajdujemy często fragment przedmiotu - pars pro toto; w skarbach rzadsze zjawisko). Kultowy charakter skarbów północno-środkowoeuropejskich decyduje o względnie równomiernym ich rozmieszczeniu.

Poważną wątpliwość budzi rozpatrywanie skarbów pod względem środowiska (to, co wtedy było suche - teraz może być mokre i na odwrót).

Nie jest prawdą, że Pomorze jest równomiernie nasycone skarbami. Trzeba też zauważyć, że skarby występują na ziemiach „czystej” KŁ. Znaleziska bagienne znane są w kulturze nordyjskiej już przed IV EB, dlatego nie można mówić o zmianie wierzeń.

Pewna część skarbów stanowi depozyty akwatyczne o zawartości celowo dobranej, ale nie są one zjawiskiem dominującym. Konstruowanie skarbów nie było wyłącznie projekcją idei kultowych, przyświecały mu bez wątpienia inne, ekonomiczne przesłanki (gromadzenie majątku, zbieranie masy towarowej do wymiany, zabezpieczenie surowcowe metalurgów, asekuracja dobytku).

Czynienie z faktu występowania na Pomorzu skarbów o prawdopodobnym charakterze wotywnym jednego z ważniejszych argumentów na rzecz przynależności tego obszaru do „kręgu nordyjskiego” okazuje się zwykłą przesadą.

1. WYKŁAD XIII

Zawartość przedmiotowych skarbów z młodszej epoki brązu składa się przede wszystkim z ozdób - jest ich dużo i są zróżnicowane asortymentowo. Dystansują one pozostałe kategorie wytworów brązowych: narzędzia i przybory, broń i surowiec metalowy. Wśród tworzyw niemetalowych występuje sporadycznie bursztyn, szkliwo, kość i poroże (pojedyncze sztuki).

W zakresie ozdób chodzi o biżuterię noszoną na ciele i na odzieży, która najczęściej pełniła funkcję praktyczną - szpile. Obok narzędzi polifunkcyjnych (noże i siekierki) spotyka się bardziej wyspecjalizowane (sierpy, dłuta, punce, igły); przybory służą do realizacji zróżnicowanych potrzeb, na przykład w dziedzinie higieny osobistej (brzytwy, szczypce-pincety), utrzymania stroju (klamry), odżywiania (naczynia?), wytwórczości metalurgicznej (kowadełka), posługiwania się koniem (elementy uprzęży), obrzędowości (rożki?). obecny jest oręż zaczepny zasięgu bliskiego (miecze i sztylety) i dalekiego (groty oszczepów), brak natomiast broni ochronnej. Całości dopełniają: złom w postaci zużytych bądź zniszczonych wytworów, okazy nie wykończone, pozostałości poprodukcyjne - placki, grudki, krople, nadlewy.

Wśród znalezisk pojedynczych znajdują się przedmioty odpowiadające formą kanonowi nordyjskiemu: 3 rodzaje ozdób, 2 rodzaje narzędzi oraz 2 rodzaje broni.

• Zapinki płytowe o gładkich tarczkach i łukowatym kabłąku - pozbawione ornamentacji na tarczkach; zauważalna koncentracja między dolną Odrą a Regą. Przywędrowały na ziemie północnopolskie z centrum brandenburskiego lub środkowołabskiego, znanych jest 12 stanowisk. Dały podstawę lokalnemu rozwojowi zapinek w okresie następnym.

• Tutulusy - trzpienie z jedną lub dwoma tarczkami - importowane z Danii lub Szwecji; na Pomorzu kopiowano również w bursztynie i kości. Można wyróżnić okazy z kolcem na jednej tarczce - mają ostrą końcówkę.

• Szpile z szablastym trzpieniem i główką kulisto-czopikowatą.

• Szpile z szablastym trzpieniem i tarczką na szyjce.

• Noże z esowato wygiętą głownią i kolcem do rękojeści z poprzecznym ogranicznikiem. Wg Sprockoffa pojawienie się tych przedmiotów było równoznaczne z wkroczeniem Pragermanów na Pomorze. Jednak zbyt mała frekwencja po obu stronach dolnej Odry i zdegenerowana forma odbiegająca od duńskich nie pozwala się zgodzić z tym badaczem.

• Noże z łukowatym tylcem i trójkątną sztabą do rękojeści - ich prototypami najpewniej okazy skandynawskie lub północnoniemieckie; różnią się one inną lokalizacją otworu na nit mocujący okładziny.

• Przybory toaletowe:

• brzytwy - uchwyt kuty, podniesiony do góry, zwinięty w uszko lub uszko odchylone ku tylcowi i S-kształtne

• szczypce kabłąkowe - 21 stanowisk z 28 egzemplarzami - szerokie ramiona, ostrza zagięte do wewnątrz, często zdobione (polska ornamentacja - motyw kółek z zaznaczonymi środkami)

• miecze z wąską sztabą do rękojeści - 5 egzemplarzy - typ przewodni dla kultury nordyjskiej na terenie macierzystym

• grot oszczepu - smukły, z krótką tulejką zdobioną u wylotu liniami dookolnymi; należy go wiązać z terenami peryferyjnymi.

W IV EB na Pomorzu Zachodnim ugruntowała się starsza tradycja recypowania nordyjskiej wytwórczości metalurgicznej w różnej postaci. Tym samym zostało przygotowane solidne podłoże pod szczytową fazę „nordyzacji” północnopolskiej metalurgii, jaką miał przynieść V EB.

L.J. Łuka bardzo rozwinął morfotechnologiczną mikroanalizę porównawczą brązów pomorskich, usiłując wykreślić warsztaty brązownicze. Odróżniał on cechy ogólniejsze, właściwe dla większych terenów (np. Pomorza) oraz indywidualne cechy wytwórców. Zdaniem tego badacza w IV-V EB istniały pracownie odlewnicze w rejonie Słupska, Sławna, Jeziora Żarnowieckiego, Kartuz, innych zaś w południowej części Wysoczyzny Kaszubskiej czy u nasady Półwyspu Helskiego lub na zachodnim brzegu Zatoki Gdańskiej.

G. Kossina wyróżniał rejon wytwórczy napierśników z płyt sierpowatych w pobliżu Szczecinka.

J. Dąbrowski dla skarbu sambijskiego z miejscowości Zielonyj Gaj, rej. Primorsk, wyznaczył strefy rozchodzenia się wytworów tejże pracowni. Wg Dąbrowskiego schyłkowobrązowa metalurgia pomorska opierała się na działalności sieci niewielkich pracowni, wykonujących ograniczony zestaw przedmiotów ściśle określonymi technikami.

Metalurgia pomorska w pewnych aspektach koresponduje bardziej z łużycką i zakarpacką niż z nordyjską. Chętniej aniżeli na Północy posługiwano się techniką kucia,. Nawet wtedy, gdy zastosowanie obróbki mechanicznej i odlewu było praktycznie jednakowo możliwe. Tendencja ta obserwowana już w środkowej epoce brązu (bransolety blaszane o przekroju daszkowatym) jest podtrzymywana w kolejnych okresach(odlewane zapinki z kutym kabłąkiem i szpilą). Kucie cieszy się największą popularnością w V EB. Opracowanie brązu techniką kucia wymaga wysokich umiejętności, zwłaszcza repusowanie, czyli profilowanie blachy brązowej na podkładach drewnianych, (najlepiej stopu klasycznego Cu : Sn = 9 : 1), hartowanie wyrobu - w efekcie produkt o podwyższonej sprężystości.

Sprockoff wydzielił dwa zasadnicze kręgi formalne, które nazwał: dolnoodrzański i dolnowiślański (na podstawie map znalezisk, więc odbijały one zasadniczo konsumpcję, a nie wytwórczość). Zróżnicowanie obu jednostek rysuje się wyłącznie w dziedzinie ozdób, z pominięciem broni.

Krąg dolnoodrzański mają charakteryzować:

• 2 odmiany zapinek płytowych

• 2 typy napierśników (nadodrzańskie; środkowopomorskie)

• tarczki do uprzęży z uszkiem

• 2 typy bransolet (z podwójnego drutu cienkiego; nerkowate nadodrzańskie)

• 2 typy naszyjników skręcanych (starsze cienkie, młodsze ostro profilowane)

• siekierki z czworokątną tulejką

• siekierki głęboko żłobkowane

• formy specjalne mieczów

• taśmy ozdobne

• tarczki do uprzęży odmiany Stolzenburg i Kalisz Pom.

Krąg dolnowiślański charakteryzują:

• 3 typy napierśników (z płyt sierpowatych; pochyłe - wzdłużnie żeberkowane; późne pierścieniowate)

• 2 typy bransolet (z podwójnego drutu grubego; nerkowate nadwiślańskie)

• tarczki do uprzęży z nitem

• 3 typy wisiorków (grzebieniowate; klepsydrowate; ażurowe).

Strefa zazębiania się tych kręgów znajdować się miała wzdłuż Parsęty i Gwdy (Kołobrzeg/Koszalin - Białogard - Szczecinek - Piła). Zdaniem Sprockoffa obszar kręgu dolnoodrzańskiego najdokładniej obrazuje dyspersja zapinek podkowiastych.

Sprockoff podzielił Pomorze także równoleżnikowo - wzdłuż garbu pomorskiego, wyróżniając grupy:

• nadbałtycką (północną) - bransolety - okazy złote z pierścieniowatymi końcami, późne nerkowate, puste blaszane, taśmowate - pseudospiralne;

zapinki - z drucianym kabłąkiem i tarczkami spiralnymi;

miecze z głowicą antenową;

• nadnotecką (południową) - bransolety cylindryczne z ornamentyką zygzakowatą;

2 odmiany zapinek z tarczkami spiralnymi (o blaszanym, romboidalnym kabłąku; ze szpilą o główce podwójnie krzyżowatej).

J. Kostrzewski zarzucał Sprockoffowi dowolne dobieranie materiału.

Należy odnieść się krytycznie do propozycji Sprockoffa.

02.03.2004 WYKŁAD XIV

Wytwórcze centra pomorskie znajdowały zbyt dla swych produktów bądź naśladowcze zainteresowanie ich formą w krainach sąsiadujących. W dorzeczach środkowej Odry oraz dolnej i środkowej Warty, tudzież Noteci odnaleźć można wiele odpowiednich świadectw, przede wszystkim ozdób. Na teren tutejszych grup kultury łużyckiej: zachodniowielkopolsko-lubuskiej i wschodniowielkopolskiej zdają się one docierać głównie z Pomorza Zachodniego za pośrednictwem wymienionych arterii wodnych. Warto podkreślić domniemaną rolę Drawy i Gwdy jako dogodnych szlaków forsowania potężnej bariery bagienno-puszczańskiej, funkcjonujących raczej intensywniej po osi S-N (od Noteci na północ) niż odwrotnie. Bezpośredniej łączności wymiennej z Pomorzem Wschodnim przeczy pustka na obszarze Krajny, brak też potwierdzenia źródłowego na komunikacyjność kulturową Wisły na odcinku kolano - delta.

Ogólny obraz kontaktów zmienia się gruntownie w HaD, wtedy bowiem na skutek wewnętrznych przeobrażeń w społeczności wschodniopomorskiej dochodzi do „skolonizowania” Krajny, po domyślnym przełamaniu bariery Pra-Borów Tucholskich. Przykładem na tę nową sytuację może być rozprzestrzenianie napierśników pierścieniowatych (i ich piktogramów naczyniowych) z Kaszub, przez Krajnę, Pałuki-Kujawy, do środkowej Wielkopolski. U schyłku epoki brązu najkrótszy szlak wymienny, wiążący Zatokę Gdańską z ziemiami leżącymi na południe od Noteci, zdaje się być wykorzystywany minimalnie lub w ogóle nie. Brązy wschodniopomorskie cyrkulują raczej okrężnie przez Nadodrze. Udział wytwórczości pomorskiej w wielkopolskim inwentarzu metalowym jest nikły. Natomiast przenikanie form łużyckich i tzw. środkowoeuropejskich na grunt nadbałtycki ma poważne rozmiary i znaczenie.

Sprzężenie zwrotne, tym razem z wyraźną dominacją Pomorza, notuje się w relacji z grupą warmińsko-mazurską, usadowioną pomiędzy dolną Wisłą i Zalewem Kurońskim. Lokalny „przemysł” metalowy kopiuje „importy” pomorskie albo dokonuje ich transformacji w zakresie drugorzędnych cech. Optimum wpływów pomorskich przypada na V EB, po czym ulegają one osłabieniu. Pomorze obocznie pośredniczyło w przekazywaniu tej grupie elementów sobie obcych, w tym form w stylu nordyjskim. Oddziaływania pomorskie mogły tu docierać drogą okrężną przez Wielkopolskę i Kujawy, a na Półwysep Sambijski drogą morską. Wyklucza się możliwość napływu nordyjskich form metali z kierunku północno-wschodniego, tzn. znad Zatoki Ryskiej oraz Półwyspu Kurlandzkiego.

09.03.2004 WYKŁAD XV

Wydzielamy trzy główne strefy dyfuzji w postaci współśrodkowych ćwierćokręgów, z centrum po obu stronach dolnej Odry.

• STREFA I obejmuje pobrzeże i północną partię pojezierzy. Granica południowa strefy w zachodniej i środkowej części respektuje mniej więcej tzw. garb pomorski. Na wschodzie odchyla się na południe, opierając się na Pra-Borach Tucholskich i Żuławach. Widoczne zagęszczenie stanowisk w pasie pobrzeży i nawadniających je rzek: Grabowej, Wieprzy, Łupawy, Łeby, Piaśnicy, Redy, uchodzących do morza. Wyraźna koncentracja na zachodnim brzegi Zatoki Gdańskiej, od nasady Półwyspu Helskiego po rejon Gdańska. Począwszy od linii Parsęty zaznacza się rosnąca ku wschodowi częstotliwość stanowisk. Na zachodnim skłonie stanowiska grupują się przy ujściu Odry oraz w dorzeczach Iny i Płoni.

Tylko w strefie I - skarby o najwyższym odsetku przedmiotów w stylu nordyjskim (ponad 80%). Równowaga między skarbami z elementami nordyjskimi i bez nich. Znaleziska cmentarzyskowe skupiają się wyraźnie na Kaszubach.

Wyróżnia się trzy podstrefy dyfuzji i towarzyszących jej procesów adaptacyjnych form nordyjskich:

1. zachodniopomorska - z centrum na Ziemi Pyrzyckiej,

2. środkowopomorska - zorientowana południkowo, oparta na osi dorzecze Grabowej - dorzecze górnej Gwdy, dość wąska (nieobecność broni);

3. wschodniopomorska - z eksponowaną rolą zachodniego brzegu Zatoki Gdańskiej (nieobecność sztyletów).

W całym basenie zachodniobałtyckim wystąpił trend w IV - VI EB, który polegał na permanentnym przesuwaniu się punktu ciężkości domeny skarbów z elementami nordyjskimi ku wschodowi. Im dalej ku wschodowi, tym silniejsza jest u miejscowych populacji tendencja do zastępowania recepcji konsumpcyjnej „importu” metalowego - recepcją produkcyjną.

Dają się zaobserwować ogólnopomorskie ciągi przestrzenne znalezisk. Odzwierciedlają one generalnie sieć szlaków komunikacyjnych. W układzie równoleżnikowym - dwie arterie: nadmorska - między Zatoką Pomorską i Półwyspem Helskim oraz wododziałowa - od kolana Odry do rejonu Gdańska. Obsługa trasy północnej mogła mieć charakter lądowo-morski.

Jeśli chodzi o komunikację południkową - decydujące znaczenie miały prawdopodobnie cieki wodne.

• STREFA II - jej osią Pradolina Warty-Noteci. Znaleziska form nordyjskich - w dużym rozrzedzeniu. Południową granicę wyznacza lokalizacja skarbów z niską zawartością pierwiastka nordyjskiego. Strefa stanowi domenę depozytów czysto ”łużyckich”. Uderza pustka kulturowa na Krajnie, na wschód od Gwdy. Wydaje się, że krainy leżące po wschodniej stronie dolnej Wisły i Zatoki Gdańskiej przejmowały formy nordyjskie z Pomorza drogą morską. Brak form nordyjskich na cmentarzach (wyj. Zawiszyn, pow. Elbląg).

• STREFA III - obrazuje maksymalny zasięg przestrzenny dyfuzji form nordyjskich, zachodzącej w trybie incydentalnym, sięgającej środkowego Nadodrza, środkowej Wielkopolski, Mazowsza i Pojezierza Mazurskiego. W zachodniej części strefy - transfer z Pomorza za pośrednictwem Odry i Warty, kierunku napływu na mazury i Mazowsze nie sposób odszyfrować.

Przedstawiony podział nie pokrywa się z podziałem grupowo-terytorialnym KŁ. Fogel opowiada się za wprowadzeniem pojęcia „nadmorska kultura łużycka” (za J. Dąbrowskim). Na Pomorzu jej zasięg odpowiadałby dość ściśle strefie I.

Elementy nordyjskie nałożyły się na wytwórczość lokalną, z gruntu „naddunajską”, jako superstratus kulturowy. Poprawność recepcji zapewnił dostateczny poziom sił wytwórczych i stan bazy surowcowej, osiągnięty w wyniku długotrwałych kontaktów z południowymi ugrupowaniami cyklu pól popielnicowych i cywilizacją śródziemnomorską.

23.03.2004 WYKŁAD XVI

Szlaki dalekosiężne przebiegające przez ziemie polskie.

V EB - HaC

• szlak Łaby prowadzący do podstawy Półwyspu Jutlandzkiego w kierunku kręgu nordyjskiego

• szlak Odry;

• szlak prowadzący wzdłuż Prosny do środkowej Warty, w rejon środkowej Noteci, podłącza się wzdłuż Gwdy do dwóch równoleżnikowych szlaków pomorskich - nadmorskiego i wododziałowego.

HaD

• szlak Łaby częściowo zanika (środkowy), zamiast tego funkcjonuje szlak Wezery w kierunku Jutlandii

• szlak Odry - osłabiony

• szlak prośniańsko-środkowowielkopolski zyskuje na znaczeniu - wchodzą w grę Kujawy - brązy typu stanomińskiego, dalej z Kujaw wzdłuż dolnej Wisły do zachodniego brzegu Zatoki Gdańskiej.

Od V EB - bardzo widoczne kontakty ziem polskich z terenami południowoeuropejskimi.

O kontaktach pisał L. J. Łuka. W skład masy importowej wchodzą paciorki szkliwne (200 stanowisk na Pomorzu Gdańskim, 6 stanowisk na Ziemi Chełmińskiej) i muszle Kauri (25 stan. na Pomorzu Gdańskim, 1 w północnej Wielkopolsce, 1 na zachodnim Mazowszu) pochodzenia bliskowschodniego oraz jedyna na Pomorzu brązowa situla italska. W obyczajowości również zaznacza się wpływ środkowoitalski - popielnice twarzowe i domkowe - ich geneza wywodzona jest z Południa.

Dyspersja paciorków i muszli wpisana jest w zasadniczo w trójkąt Słupsk - Puck - Starogard Gdański (dokładniej północna granica Borów Tucholskich). Pokrywa się z tym rozrzut wyrobów bursztynowych - domniemanego miejscowego ekwiwalentu wymienialnego. Zakreślony obwód respektują popielnice domkowe (HaC - 10 stanowisk, w tym 8 koło Lęborka), a zupełnie precyzyjnie popielnice twarzowe (HaD) w swym największym na ziemiach polskich skupieniu, liczącym 395 znalezisk. Bory Tucholskie i Żuławy są pozbawione znalezisk „importów”. Na Kaszubach „importy” lokalizowane są od nasady Półwyspu Helskiego po Motławę oraz w dolinach rzek, uchodzących do Bałtyku (Radunia, Reda, Łeba).

Łuka wnioskował o morskiej drodze przenikania śródziemnomorskich elementów kulturowych. Później jednak przyznał pewną rolę polskim i niemieckim ugrupowaniom KŁ w omawianych kontaktach dalekosiężnych. Przebieg szlaku handlowego wzdłuż dolnej Wisły (od kolana do ujścia) i dalej brzegiem Zalewu Wiślanego do Sambii wytyczony został czysto hipotetycznie., na zasadzie „oczywistości”. dorzecze górnej Noteci nie było zasobne w „importy” pochodzące z kręgu kultur halsztackich. Zwarty zasięg tych „importów”, charakterystycznych generalnie tylko dla zlewni środkowej i górnej Odry, zajmuje teren między południowo-wschodnim łukiem Warty: między rejonem Szamotuł (Biezdrowo-Zakrzewo, Wronki, Wróblewo, Kluczewo, Gorszewice, Komorowo) a okolicami Sieradza i Wielunia. Owa rubież rzeczna ma prawie linearny charakter, z wyjątkiem odcinka przełomu śremskiego, gdzie widoczne jest jej zdecydowane przekroczenie dzięki obecności skupienia wokół Środy Wlkp. (np. Dębicz, Dębiczek, Nadziejewo, Nietrzanowo). Nad środkową Wartą należy lokować faktorie zorientowane na wymianę dalekosiężną. Grupowały się one w dwóch centrach:

• gorszewicko-komorowskim

• średzko-nowomiejskim

szlaki biegły od tradycyjnie użytkowanych przejść sudeckich do Odry, nad którą między ujściem Oławy i Baryczy kończył się ważny etap szlaku i miał miejsce obrót towarowy poświadczony archeologicznie dużą koncentracją „importów”. Dalej szlak rozgałęział się w dwie odnogi, z których wschodnią uważa się za mniej ważną. Główna nitka dążyła na północ w poprzek dorzecza górnej Obry nad południkowy odcinek środkowej Warty. Szlak miałby forsować Pradolinę Noteci w okolicach Roska i dalej miał przebiegać rzeką Gwdą. Na granicy zachodniowielkopolsko-lubuskiej i wschodniowielkopolskiej grup KŁ w V EB i HaC położone były środkowowarciańskie centra wymiany dalekosiężnej i towarzyszące im skupienia osadnicze.

Ośrodek średzko-nowomiejski obfituje w znaleziska paciorków szkliwnych. Na Równinie Średzkiej występuje jedno z trzech głównych wielkopolskich skupień ceramiki malowanej. W pobliżu znajduje się również zagęszczenie znalezisk ceramiki inkrustowanej. Z tej aglomeracji pewne idee południowe wędrowały na północ - Pałuki.

W drugiej połowie V EB lub na początku HaC nastąpiła skokowo faza optimum osadniczego, trwająca do przełomu HaC/D. Wiąże się to z funkcjonującym w pobliżu szlakiem wymiany dalekosiężnej.

Od końca HaB zachodni odłam KŁ uległ wpływom ośrodków przedalpejskich, kosztem prawie całkowitego ustania kontaktów z rejonem środkowodunajskim (siedmiogrodzkim). Dominują elementy wschodnioalpejskie. Niemniej dorzecze Odry - Warty dotyka także aktywność protoceltyckich kultur zachodniohalsztackuch. Na liście ekwiwalentów za importowane w okresie halsztackim z Południa surowce (metale kolorowe, żelazo, sól?), technologie (metalurgia żelaza i brązu, garncarstwo), półfabrykaty i produkty gotowe (metale, szkło, ceramika) są: nadwyżki rolno-handlowe, skóry, futra, bursztyn, własne brązy, itp. Motorem rozszerzenia eksportu była zależność surowcowa lokalnych wytworów od południowego zaopatrzenia. Społeczność KŁ wprowadza do handlu bursztyn, zauważywszy zainteresowanie kontrahentów tym surowcem. Jest to tym korzystniejsze, im bardziej zmniejszają się złoża jutlandzkie. Populacje żyjące w środkowej i północnej Wielkopolsce nawiązują kontakty handlowe z grupą kaszubską, monopolizującą obrót bursztynem bałtyckim, pomorskim i sambijskim. Chętnie przyjmowanym przez Pomorze Wschodnie ekwiwalentem za bursztyn okazują się paciorki szkliwne, pozyskiwane masowo z Południa. Na Wyżynie Kaszubskiej średnia liczba paciorków jest około 20-krotnie niższa niż w Gorszewicach, względnie na Równinie Średzkiej.

30.03.2004 WYKŁAD XVII

Kilka uwag tyczących funkcjonowania transpolskiego szlaku „bursztynowego”.

Jednym ze zwiastunów konstytuujących się nowych jakościowo kontaktów ziem polskich ze światem alpejsko-śródziemnomorskim jest napływ paciorków szkliwnych do Wielkopolski. Pojawiają się one w IV EB, później ich liczba rośnie. Największe urozmaicenie w HaC. Apogeum stosunków zamyka się między drugą połową V EB lub początkiem HaC i przełomem podokresów halsztackich. Kujawy i wschodnie Pałuki włączają się do kontaktów interkulturowych dopiero w HaD.

Struktura genetyczna „importu” południowego na ziemiach polskich unaocznia periodyczną zmienność ośrodków emitujących: początkowo jest to centrum wschodnioalpejskie, potem dopiero Italia.

Naddunajskie centra surowcowo-wytwórcze stopniowo ograniczają kontakty z ziemiami polskimi począwszy od HaA₁, redukując je do poziomu niemal zerowego w końcu epoki brązu. W HaB₁ znaczenie szlaku Odry jest małe. Rzeka zachowuje jednak status łącznika południowych i północnych grup kultury łużyckiej. Oś wymiany interkulturowej przesuwa się na zachód, do dorzecza Łaby i nad rubież KŁ. Wpływy południowo-wschodnie idą w górę Dunaju i w dół Łaby do Niemiec środkowych i północnych oraz do południowej Danii. Wymiana odbywa się zapewne systemem „łańcuszkowym”. W nowym prądzie kulturowym, kulminującym pod koniec HaA₁ i na początku HaB, surowiec oraz wytwory węgiersko-morawsko-czeskie docierają jednak przede wszystkim do zachodnich ugrupowań środkowoeuropejskich kultur popielnicowych. Również północne Niemcy odczuwają deficyt w podaży metalu. Wtedy to Skandynawia uruchamia szlak wschodniobałtycko-wołżańsko-kamski (X - IX w. p.n.e.). Europa Północna nie rezygnuje zupełnie z zaopatrzenia południowego.

Wczesna faza V EB to okres napływu brązów palowych. Droga, którą się rozchodziły wiodła z rejonów zachodnioalpejsko-szwajcarsko-południowoniemieckich, przez dorzecze dolnego Menu, Hesję, dorzecze Solawy i środkowej Łaby. Stąd do zachodniej Meklemburgii, omijając Szlezwik-Holsztyn, i przez Danię osiągała w końcu południowo-zachodnioszwedzką aglomerację osadniczą koło jezior Vänern i Vättern. Druga nitka szlaku odbijała gdzieś nad środkową Łabą bardziej ku wschodowi, w stronę dolnego Nadodrza, północnopomorskiego skłonu geomorfologicznego, znajdując kres na zachodnim brzegu Zatoki Gdańskiej lub Sambii. W.A. Brunn uważa, że wkroczenie brązów palowych złagodziło nieco przeciwieństwa między dwoma wielkimi kompleksami kulturowymi: łużyckim i nordyjskim.

Model funkcjonowania szlaku głównego zawdzięczamy K. Struvemu. Wymiana dóbr materialnych dokonywała się etapowo. Uczestniczyła w niej ze strony Północy tylko zachodnia część Balticum, z centrum insularno-duńskim na czele.

Bursztyn - kto był zainteresowany wykorzystaniem handlowym bogatych zasobów wychodni pomorsko-sambijskich? Co najmniej trzy możliwości:

1. ludność centralnego obszaru kultury nordyjskiej usiłuje nabyć bursztyn bałtycki z zamiarem rozszerzenia za jego pomocą listy ekwiwalentów za brąz;

2. kierując się podobnymi pobudkami obrót bursztynem aktywizują centra środkowołabskie lub meklemburskie, wykorzystując istniejące od dawna relacje wymienne między nimi a społeczeństwami znad południowego Bałtyku;

3. koniunkturę na bursztyn dyskontuje ludność nadmorskiej KŁ, sama zaspokajając spotęgowany popyt na Zaodrzu przez uruchomienie zwiększonej podaży, osiągniętej wzrostem eksploatacji złóż wschodniopomorskich i przejęcie dystrybucji surowca sambijskiego.

Niewykluczone, że wszystkie te możliwości splatały się w węzeł okoliczności sprawczych.

Strefa najintensywniejszej cyrkulacji bursztynu miała układ równoleżnikowy i przylegała wąskim pasem do wybrzeża. Na pewno nie przekraczała linii tzw. garbu pomorskiego. Obrót bursztynem w V EB był proporcjonalnie bardziej niż kiedykolwiek funkcją dyfuzji nordyjskich brązów, nie stanowił jednak ani głównej, ani tym bardziej jedynej przyczyny ich zwielokrotnionej recepcji na Pomorzu.

Szlaki podstawowe niewątpliwie obrastała sieć dróg lokalnych. Miały one zapewne zróżnicowaną rangę, zmienną w czasie, podobnie jak szlaki dalekosiężne. Co więcej, niektóre z dróg lokalnych mogły przejściowo awansować do ponadregionalnego systemu komunikacyjnego i odwrotnie - pewne odcinki szlaków dalekosiężnych ulegać okresowej deprecjacji.

Apogeum kontaktów handlowych na obszarze zachodniego Balticum jest synchroniczne z końcową fazą szeregu południowo-środkowoeuropejskich kultur pól popielnicowych i podporządkowywania ich z czasem tzw. kręgowi halsztackiemu. Owe przemiany powodują tylko częściową restrukturyzację, a nie destabilizację stosunków wymiennych na Pomorzu.

W strefie pomorsko-meklemburskiej dochodziło do wymieszania różnorodnych elementów kulturowych, przejmowania zapożyczeń, transferu idei, itp. Pomorze korzystało w szerokim zakresie z północnoniemieckich wzorców ozdób. Wzorce zachodnie, przetworzone niekiedy głęboko w środowiskach pomorskich wracały sporadycznie w jakościowo nowych realizacjach na Niż Niemiecki, w ramach sprzężenia zwrotnego. Stricte nordyjskie formy metali docierały na wybrzeże południowobałtyckie głównie za pośrednictwem Niemiec. Niekoniecznie tak samo musiała wyglądać transpozycja innych elementów kulturowych, zachodząca między Skandynawią a północnymi ziemiami polskimi. Badania sugerują ważkość obustronnych oddziaływań bezpośrednich, np. w dziedzinie garncarstwa. Kultura nordyjska reagowała na określone tendencje występujące w „łużyckiej” wytwórczości ceramicznej. Nie wyklucza się skromnego „importu” ceramicznego do Skandynawii. Upowszechnienie ceramiki w stylu „łużyckim” na Północy postępuje najprawdopodobniej razem z przemianami tutejszego obrządku pogrzebowego.

Przenoszenie metali o porządku nordyjskim w środowisko pomorskie przypisuje się aktywności „kupców” meklemburskich. Jednak hipoteza o wędrującym podmiocie pomorskim, który zapoznawszy się na Zaodrzu z nowymi formami brązów, naśladował je i modyfikował coraz bardziej jest równouprawniona. Wg J. Dąbrowskiego rodzimych „handlarzy” należy utożsamiać z wytwórcami przedmiotów metalowych, czyli odlewcami. Odlewcy ci trudnili się we własnym zakresie obrotem metalem: zdobywaniem surowca, jego utylizacją, przetwórstwem, dystrybucją produktów i ich renowacją. Obróbka brązu wymagała specjalnych umiejętności, ukierunkowanych asortymentowo, nabywanych przez wiele pokoleń. Najłatwiej było zbywać wytwory na terenie od dawna rozpoznanym pod względem popytu. Wytwórca unikał ryzyka nadprodukcji i wynikających z niej strat. Pod kontrolą społeczną wytwórca uruchamiał na wielką skalę również inwencję własną w zakresie formy, dekoracji, techniki wykonania. Podmiot obcy nie byłby w stanie reagować poprawnie na rozliczne miejscowe uwarunkowania odbiorcze.

06.04.2004 WYKŁAD XVIII - kolejny wykład o sztuce - krąg nordyjski, ikonografia kultury pomorskiej, Val Camonica - pokaz slajdów.

13.04.2004 WYKŁAD XIX

30

---