1 (222)

444 Wybór prac krytycznych

literatury popularnej, w której można odróżnić dwa ścierające się nurty. Pierwszy — to różne akcje o charakterze społeczno-oświatowym, do których trzeba zaliczyć także wydawnictwa „dla ludu i młodzieży”. Stawiano w ten sposób znak równości między niewyrobionym dorosłym czytelnikiem a niedojrzałym z racji wieku odbiorcą na zasadzie „równania w dół”, tzn. że jednemu i drugiemu należy przekazać teksty łatwe, przystępne, a jednocześnie trzeba ich „podciągnąć” do pewnego poziomu wiedzy i moralności. Oprócz tych popularnych wydawnictw o celach wyraźnie dydaktyczno--wychowawczych równoległym nurtem płynęły wydawnictwa broszurowe o charakterze sensacyjnym typu angielskich osiemnastowiecznych chap-books, a jeszcze wcześniej pieśni i powiastki wędrownych rybałtów, komedyjki mięsopustne i intermedia, skutecznie rywalizujące z moralizatorskimi wydawnictwami dla szkółek niedzielnych. Ścieranie się tych dwóch typów literatury popularnej Anna Kłoskowska w pracy Kultura masowa uważa za objaw charakterystyczny dla kultury masowej, której genezę —jej zdaniem — z tymi właśnie zjawiskami należy wiązać.

Niepowtarzalnym świadectwem takiego „spontanicznego” poszukiwania tekstów popularnych jest wypowiedź Goethego, który w swej autobiografii wspomina pierwsze lektury zdobywane samodzielnie, a obok nich „straganowe”:

„Wydawnictwo, a raczej fabryka owych książek [...] znajdowała się w samym Frankfurcie; wielki ich zbyt był powodem, że tłoczono je prawie nieczytelnie, ze starej formy drukarskiej, na najokropniejszym bibulastym papierze. Nam, dzieciom, zaś sprzyjało szczęście — znajdowaliśmy bowiem codziennie te cenne pozostałości średniowiecza na stoliku przed mieszkaniem antykwarza i nabywaliśmy jc za kilka grajcarów. Dyl Sowizdrzał, Czterej synowie Haimoria, Piękna Meluzyna, Cesarz Oktawian, Piękna Magelona Fortunatus z całą czeredą

Paul Hazard, cytując słowa Goethego jako świadectwo docierania do dzieci wydawnictw popularnych w Niemczech, przytacza następnie fakt, tym razem z terenu Anglii, stanowiący dowód, jak żywotne były te tradycje starożytności i średniowiecza w książeczkach już świadomie dla dzieci przeznaczonych: oto księgarz londyński, John Newbery, założył specjalnie dla nich „Juveńile Library” w połowie wieku XVIII, gdzie sprzedawał książki za pensa, za dwa, za szylinga, upiększone obrazkami, zawierające trawestowane ¹

s Kuliczkowska — Literatura dla dzieci — jej miejsce w kulturze

pod kątem małych odbiorców historyjki osnute na motywach chapbooks¹.

John Newbery był jednym z tych, którzy zrozumieli, jak zaspokoić głód przygód i potrzebę silnych wrażeń u młodych odbiorców, ale i dawniej, i współcześnie umieli oni sobie radzić sami, wymykając się spod kurateli odgórnych lekturowych założeń. Od szperania po straganach w poszukiwaniu atrakcyjnych książek, do uczęszczania na filmy „dozwolone od 18 lat” i oglądania programów dla dorosłych w telewizji wiedzie prosta droga, tzw. kultura masowa wchłonęła pewne najbardziej dla odbiorcy atrakcyjne elementy kulturyiludowej,ipopularnej,tyleże współczesne rozrywki stały się łatwiej dostępne.

i tutaj znowu można mówić o następnym etapie zacierania się granic między małym i dorosłym odbiorcą. Pisał o tym w sposób dobitny znany teoretyk i krytyk kultury masowej Dwight Macdonald, autor wydanej w roku 1957 książki M.ass Culture, the Popular Arts in America: „Wiemy

0 tym, że komiksy¹ są ulubioną lekturą naszych żołnierzy i marynarzy [...]. Wiemy także, że filmowe westerny [...] są ulubionymi programami nie tylko dla dzieci. Z drugiej strony dzieci mają dostęp do takich «dorosłych» środków przekazu, jak filmy, radio i telewizja [...]. To połączenie dzieci i dorosłych w jedno wielkie audytorium jest dowodem: 1) zdziecinnienia tych ostatnich, którzy — niezdolni do stawienia czoła napięciom i komplikacjom współczesnego świata, uciekają od nich do kiczu (który z kolei utwierdza

1 pogłębia ich infantylizm); 2) «nadmiernego pobudzenia» tych pierwszych, które zbyt szybko dojrzewają i stają się dorosłymi”². Warto dodać, że Johan Huizinga nazwał owo zdziecinnienie „puerylizmem”, uważając je za niepokojące zjawisko współczesnego życia³.

Pewne niebezpieczeństwa niewątpliwie istnieją, minął już jednak okres, gdy je mitologizowano, wyolbrzymiając zarówno „zagrożenie książki” przez środki masowego przekazu, jak ich decydujący jakoby wpływ na świadomość młodych odbiorców. W wielostronnych badaniach prowadzonych w Polsce i za granicą powtarza się stwierdzenie, że masowe środki przekazu działają poprzez splot czynników i wpływów pośredniczących⁴, żę wpływ telewizji jest znacznie słabszy niż . wpływ środowiska bezpośredniego, że oglądanie jej zmienia wprawdzie w jakimś stopniu spędzanie wolnego czasu, ale „ani

¹ Zob.: P. Hazard: Książki, dzieci i dorośli. Przekład I. Słońskiej. Warszawa 1963. s. 32- 35.

- D. Macdonald: Teoria kultury masowej. „Odra” 1970 nr 1.

³ J. Huizinga: Homo ludens. Warszawa 1967. s. 288.

⁴ J. Komorowska: Dzieci i młodzież przed domowym ekranem telewizyjnym. [W:] J. Kubin i J. Komorowska: Czy telewizja wychowuje? Warszawa 1969, s. 50.

J. W. Goethe: Z mojego życiu. Zmyślenie i prawda. [W:] Dzieła wybrane. T_; IV. Warszawa