CCF20090513031

80

l. Indukcja i wyjaśnianie

treść empiryczną. Toteż warunek prostoty w gruncie rzeczy jest uszczegółowieniem - dodajmy, niejasnym - warunku treści empirycznej.

Pierwsze dwa warunki mają charakter logiczny, innymi słowy, to, czy hipoteza je spełnia, nie zależy od wyników eksperymentów. Dlatego nie są one wystarczającymi kryteriami przyrostu wiedzy naukowej. Niezbędny jest trzeci warunek, warunek względnego sukcesu empirycznego. Mówi on, że hipoteza nie tylko musi mieć bogatszą treść empiryczną od hipotez}' konkurencyjnej, ale także, że przynajmniej część nadwyżki jej treści empirycznej musi być potwierdzona. „Potwierdzenie” znaczy w tym wypadku niepowodzenie próby falsyfikacji, sfalsyfikowanic potencjalnego lalsyfikatora. Dla odróżnienia od indukcjonistycznego czy probabilistycznego pojęcia potwierdzenia (confirmation) Popper używa innego wyrazu, corroboration.

Potwicrdzenie-koroboracja jest stopniowalne, podobnie jak po-twicrdzenie-konfirmacja. Popper proponuje różne miary liczbowe stopnia potwierdzenia, definiując je za pomocą pojęcia prawdopodobieństwa. Dlatego niektórzy komentatorzy uważają Poppera za „indukcjonistę w przebraniu”, a jego falsyfikacjonizm za czystą retorykę. Jest to jednak nieporozumienie. Popper nie wysuwa bowiem teorii koroboracji jako próbnego rozwiązania problemu indukcji. Koroboracja jest zawsze wtórna w stosunku do próby falsyfikacji i jej stopień stanowi jedynie pomocnicze kryterium preferencji hipotez. W dodatku jest to kryterium o zastosowaniu ograniczonym do pewnego korpusu wiedzy zastanej: jeżeli falsyfikacja hipotezy nic jest konkluzywna, lecz zależy od wiedzy zastanej, to to samo dotyczy koroboracji. Również treść empiryczna hipotezy - zbiór jej potencjalnych falsyfikatorów - zależy od wiedzy zastanej. Ostatecznie więc omówione przed chwilą kryteria przyrostu wiedzy są /.relatywizowane do wiedzy zastanej. Nie stosują się do problemu rewizji wiedzy zastanej. Toteż falsyfikacjonistyczna wersja problemu Duhenra - kiedy uznać hipotezę za sfalsyfikowaną, przyjmując wiedzę zastaną za dobrą monetę, a kiedy utrzymać hipotezę kosztem odpowiedniej rewizji wiedzy zastanej - pozostaje u Poppera bez rozwiązania.

1 Falsyflkacjonizm i jego trudności

81

3.4. Próba rozwiązania: metodologia naukowych programów badawczych

Naukowe

programy

badawcze

Twardy rdzeń programu i pas ochronny hipotez

Imre Lakatos w rozprawie Falsyfikacja a metodologia naukowych programów badawczych⁶⁵ zaproponował korektę falsyfikacjonizmu, którą można uznać za próbę rozwiązania problemu rewizji wiedzy zastanej. Potraktował on z należytą powagą pogląd Poppera, wedle którego zadaniem metody naukowej nie jest uzasadnianie hipotez, lecz jedynie ustalanie krytycznych preferencji⁶⁶. Stąd wyprowadził wniosek, że przedmiotem oceny metodologicznej muszą być nie pojedyncze hipotezy, lecz ich zespoły, które nazwał naukowymi programami badawczymi. Program badawczy łączy wspólna pr oblematyka oraz pewien asortyment środków rozwiązywania problemów. Należą do nich tak zwane heurystyka negatywna i licu ty.styka pozytywna programu. Heurystyka negatywna polega na wyłączeniu spod krytyki pewnych założeń naukowych, metodologicznych, a także metafizycznych⁶⁷, które tworzą tak zwany twardy rdzeń (hard core) programu. Ewentualne porzucenie lub przekształcenie twardego rdzenia jest równoznaczne z porzuceniem programu badawczego na rzecz innego. Na zmiany natomiast jest narażony tak zwany pas ochronny [jnotective beli) hipotez, a strategię jego modyfikacji i rewizji wyznacza heurystyka pozytywna programu. Przykładem może być program klasycznej mechaniki nieba, którego twardy rdzeń obejmuje między innymi założenie, że orbity planet

⁶⁵ Zob. I. Lakatos. Falsyfikacja a metodologia naukowych programów badawczych, dz. cyt.

⁴⁴ Ten aspekt myśli Poppera na ogól uchodzi uwagi komentatorów będących pod wrażeniem jego retoryki kładącej nacisk na falsyfikację. Omawiane wyżej warunki przyrostu wiedzy jednak wyraźnie dopuszczają tymczasową akceptację hipotezy sfalsyfikowanej, jeśli ma bogatszą treść empiryczną i większe sukcesy empiryczne od hipotez konkurencyjnych. Z tego punktu widzenia nauka przedstawia się jako nieustający konkurs hipotez, którym stawia się coraz to nowe zadania.

⁶⁷ W ten sposób Lakatos nawiązuje do Popperowskiej idei „metafizycznych programów dla nauki". Falsyfikacjonistyczne kryterium demarkacji, podobnie jak wery-fikacjonistycznc, oddziela zdania naukowe od nienaukowych (w tym metafizycznych). Popper jednak, w odróżnieniu od empiryzmu logicznego, nie uważa zdań metafizycznych za bezsensowne. Przeciwnie, sądzi, że metafizyka dostarcza ważnych idei heurystycznych dla nauki. Najbardziej spektakularnym przykładem pożytecznego dla nauki wynalazku metafizycznego jest sformułowanie pojęcia atomu przez Demokryta z Abdery (ok. 460-ok. 350 p.n.e.). Podobnie metafizyczne pochodzenie ma na przykład pojęcie pierwiastka chemicznego, pola sil, doboru naturalnego i wiele innych.