CCF20090514012

128 l. Indukcja i wyjaśnianie

128 l. Indukcja i wyjaśnianie

Warunek s paribus

Warunek zwany z łaciny cełeris paribus, a po angielsku other tliings be i ug equal mówi, że nie zachodzą nieuwzględnione okoliczności wyjątkowe. Każda hipoteza zakłada domyślnie (między wierszami, implicite) taki warunek^{1 2}'¹⁶. Doskonałą tego ilustracją jest odkrycie przez Le Verriera (1846) odchylenia orbity Uranu od toru przewidywanego na podstawie prawa powszechnego ciążenia. Zamiast potraktować jego rachunki jako falsyfikację tego prawa, uznano, że zachodzą nieuwzględnione okoliczności, mianowicie że orbitę Uranu zakłócają siły ciążenia pochodzące od nieznanej do tej pory planety. Tę hipotetyczną planetę nazwano Neptunem i następnie odkryto (zaobserwowano w wyliczonym przez Le Ver-riera miejscu). Kilkadziesiąt lat później na tej samej zasadzie odkryto kolejną planetę, Plutona. Nie udało się jednak, mimo wysiłków, wyjaśnić w podobny sposób przesunięcia peryhelium¹⁴⁷ Merkurego. Hipotetycznej planety nazwanej Wulkanem nie znaleziono. Zagadka czekała na rozwiązanie kilkadziesiąt lat. Przyniosła je dopiero ogólna teoria względności, następczyni teorii grawitacji Newtona. Na tych motywach Lakatos'⁴⁸ rozwinął opowieść science fiction na dowód, że pod nieobecność hipotezy alternatywnej żadna hipoteza nic jest falsyfikowalna.

Podobny wniosek można wyprowadzić z naszych kryteriów mocy wyjaśniającej. Rozważmy hipotezę H tej treści, że w każdym układzie A" określonego typu, na przykład takiego, że normalnie działają w nim czynniki /j, ..., f_n, ilekroć wystąpi czynnik c, w układzie x zajdzie zdarzenie b (a nie żadne z b_v ..., b_k). H ma więc postać: (Va)[c(a) -> b(x)] i zakłada domyślnie warunek ceteris paribus: „o ile nie występują okoliczności wyjątkowe”, na przykład któreś z /j, ..., f wyjątkowo nie zachodzi lub prócz /,, f_n wyjątkowo zachodzi jeszcze jakieś c , które niweluje działanie czynnika c. Przypuśćmy, że przyjmując hipotezę H, zdołano wcześniej wyjaśnić wystąpienie b (zamiast b_x, ..., b_k) w wielu układach a_v .... a_p. Eksperyment w układzie a_p + , dał wynik negatywny. To znaczy założyliśmy, na podstawie naszej najlepszej wiedzy, że w a_p +, działają te same czynniki /,,..., f_n co w".... a_p, i zaobserwowaliśmy, że wystąpienie c nie spowodowało zajścia b. Gdyby teraz wynik tego eksperymentu dołączyć do naszej wiedzy zastanej W, otrzymując w ten sposób nową wiedzę W’, i potraktować go jako falsyfikację hipotezy H, pytania o wyjaśnienie rozstrzygnięte przez H ze względu na IV, a nie rozstrzygnięte przez żadną inną hipotezę nie byłyby rozstrzygnięte przez żadną hipotezę ze względu na W'. Na mocy kryterium 2 rewizja wiedzy zastanej W nie byłaby postępowa, przynajmniej do czasu znalezienia nowych hipotez, które dostarczyłyby brakujących rozstrzygnięć. Dopóki to nic nastąpi, rozsądniej jest traktować wynik rozważanego eksperymentu jako poszlakę, że warunek ceteris paribus nie został spełniony: w układzie a_p +, któreś z /’,..., f_n wyjątkowo nie zachodzi lub prócz f\, .... f_n wyjątkowo zachodzi jeszcze jakieś ć, które niweluje działanie czynnika c.

Eksperyment

kontrolowali

Na marginesie: milcząca obecność warunku ceteris paribus w sformułowaniu każdego prawa nauki rzutuje na metodologię planowania eksperymentu. Tak zwany eksperyment kontrolowany obejmuje rozmaite zabiegi w celu eliminacji ewentualnych wpływów ubocznych na jego wynik. Najczęściej polegają one na uzmiennianiu czynników ubocznych w kontrolnych powtórzeniach eksperymentu¹⁴⁹. Czasem teoria podpowiada, jakie czynniki poddać kontroli. Na przykład we wspomnianym wcześniej eksperymencie Michelsona-Morlcya powtarzano czynności eksperymentalne w różnych porach dnia i roku. Miało to wyeliminować wpływ składowej prędkości Ziemi względem eteru pochodzącej od ewentualnego ruchu całego Układu Słonecznego względem eteru. Kiedy indziej nie wiadomo, jakie czynniki kontrolować, i trzeba je dobierać na chybił trafił. Przykładem może być eksperyment Periera (1648). W celu

1

¹⁴⁴    W polskiej literaturze przekładowej tłumacze, siląc się na dosłowność - albo nie siląc się na odejście od dosłowności - często używają niezrozumiałego zwrotu „przy pozostałych warunkach niezmienionych". Chodzi zaś o domyślne założenie, że czynniki niewymienionc w sformułowaniu hipotezy wprost (explicite) mają zazwyczaj (jeśli nie zachodzą wyjątkowe okoliczności) jednakowy (lub prawie jednakowy) wpływ' na bieg zdarzeń, a tym samym można pominąć ich wpływ na prawidłowość,

0    której w hipotezie mowa. Warunek ceteris paribus występuje zarówno w zdaniach nauki, jak i w zdaniach wiedzy potocznej. Na przykład znana zasada „Oszczędnością

2

   pracą ludzie się bogacą” również zakłada domyślnie.....zazwyczaj, normalnie, o ile

nie zachodzą okoliczności wyjątkowe".

¹⁴⁷ Najbliższego Słońcu punktu orbity.

¹⁴⁵    Zob. 1. Lakatos, Fałsyfikacja a metodologia naukowych programów badawczych, dz. cyt.

^l4,< W naukach społecznych: w grupach kontrolnych, por. akapit na temat eksperymentu podwójnie maskowanego w rozdziale I, p. 5.2. Na przekór rozpowszechnionemu przekonaniu, kontrola nie polega na dokładnych powtórzeniach eksperymentu, lecz na powtórzeniach zmodyfikowanych.