CCF20090513037

92

l. Indukcja i wyjaśnianie

ckienni, który w opracowaniu Filozofia nauki w poszukiwaniu metody** nazwa! „presupozycyjnie prawdziwymi" zdania opisujące lakly za pomocą nietrafnie dobranych pojęć. Termin przez niego użyty skojarzył mi się z wynalazkiem Petera Strawsona⁸⁹. Punktem wyjścia jego teorii była alternatywna wobec teorii deskrypcji Bertranda Russella⁹⁰ analiza zdań typu: „Obecny król Francji jest łysy”. Problem polega na tym, że na przekór zasadzie wyłączonego środka ani ono, ani jego zaprzeczenie ( „Obecny król Francji nic jest łysy”) nic jest prawdziwe⁹¹. Nie jest bowiem prawdziwe zdanie „Istnieje ktoś (i tylko jeden), kto jest obecnie królem Francji". To ostatnie Slrawson nazwał presupozycją oryginalnego zdania Russella. Ogólnie: zdanie Y jest presupozycją zdania X, jeżeli wtedy gdy X jest prawdziwe, Y jest prawdziwe, a wtedy gdy X jest fałszywe, Y jest również prawdziwe. Jeżeli natomiast Y nie jest prawdziwe, X nie jest ani prawdziwe, ani fałszywe. Warto zauważyć, że jeżeli Y jest presupozycją X, to Y jest również presupozycją ->X⁹².

‘' Zob. R. Wójcicki, Filozofia nauki w poszukiwaniu metody, maszynopis rozpowszechniany wśród uczestników seminarium „Semantyka języków nauki”, Warszawa 1991.

^w Zob. P. Slrawson, O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów\ w: Logika i język, red., wybór i tłum. J. Pelc. Warszawa 1967 (pierwodruk oryginału 1950), oraz tenże, tntroduction to Logical Tlteory, London 1952.

Por. B. Russell, Denotowanie, w: Logika i język, dz. cyt. (pierwodruk oryginału 1905).

⁹¹ Rozwiązanie Russella polegało na zaprzeczeniu, iż zdanie „Obecny król Francji jest łysy” ma strukturę podmiolowo-orzecznikową, gdzie „obecny król Francji” jest nazwą będącą podmiotem lego zdania. Zamiast tego uznał, że formą logiczną tego zdania jest „Istnieje ktoś (i tylko jeden), kto obecnie jest królem Francji i jest łysy”. Wówczas, po pierwsze, „obecny król Francji" nie jest nazwą, tylko dcskrypcją (opisem), która może być albo nie być spełniona przez jakiś przedmiot, zupełnie tak samo jak deskrypcja „jest łysy”. Po drugie, zaprzeczeniem lego zdania jest nie „Obecny¹ król Francji nie jest łysy”, ale „Nie istnieje nikt (albo istnieje więcej niż jeden ktoś), kto obecnie jest królem Francji i zarazem jest łysy”, co jest, zgodnie z zasadą wyłączonego środka, zdaniem prawdziwym. W opinii Strawsona, teoria Russella, która odróżnia strukturę logiczną zdania od jego struktury gramatycznej, jest sztuczna i źle zdaje sprawę z codziennej praktyki językowej.

Dokładniej, według Strawsona. prawdziwość prcsupozycji jest warunkiem użycia zdania do (prawdziwego lub fałszywego) oznajmienia (make a statement). Wypowiedzenie (ulterance) zdania o nieprawdziwej presupozyeji nie jest oznajmieniem. Kto dziś mówi: „Obecny król Francji jest łysy”, nic nie oznajmia (does not make a statement), najwyżej udaje, że coś oznajmia. W szczególności wszystkie wystąpienia tego zdania w niniejszej książce są cytatami (przytoczeniami) na użytek analizy, a nie oznajmieniami, które miałyby czytelnika informować (prawdziwie lub nie) o faktach. Przytoczona w tekście definicja dla zdań, a nie ich wypowiedzeń, pochodzi od Basa van Fraassena (Format Semantics and Logic, New York 1971).

W powyższym przykładzie presupozycją ma postać zdania egzystencjalnego. Dla uchwycenia zmiany pojęciowej bardziej istotne są innego rodzaju presupozycje, które nazwałem syntagmatycznymi. Termin „syntagmatyczny” zaczerpnąłem z językoznawstwa, w którym jest używany na oznaczenie sensownych związków między wyrazami określonych kategorii gramatycznych. Na przykład „zgliwiały” może być bodaj tylko ser. Można więc prawdziwie lub fałszywie orzec o jakimś kawałku sera, że jest zgliwiały, natomiast nie można tego zrobić o autorze tej książki (chyba że w jakimś metaforycznym sensie). Presupozycje syntagmatyczne są to zatem warunki, które mówią o tym, o jakiego rodzaju przedmiotach można prawdziwie lub fałszywie orzekać określone predykaty.

Zmianę pojęciową można przedstawić jako rewizję presupo-zycji syntagmatycznych pewnej klasy zdań. Na przykład przejście od fizyki klasycznej do relatywistycznej rewiduje między innymi presupozycję zdań postaci: „zdarzenie a jest równoczesne ze zdarzeniem b", o treści: „o dowolnych dwóch zdarzeniach można prawdziwie orzec, że są równoczesne, lub prawdziwie orzec, że są nierównoczesne", zastępując ją presupozycją: „o dowolnych dwóch zdarzeniach rozpatrywanych w ustalonym układzie odniesienia można prawdziwie orzec, że są równoczesne w tym układzie odniesienia, lub prawdziwie orzec, że są nierównoczesne w tym układzie odniesienia”. Rewizja tej presupozycji polega na wykluczeniu z języka fizyki dwuargumentowego predykatu „...jest równoczesne z ...” i zastąpieniu go trójargumentowym predykatem „... jest równoczesne z ... w ...”.

Posługując się logiką presupozycji, wielokrotnie (najdokładniej w książce Prawda a względność) opisywałem logiczną sytuację wyboru hipotezy w obliczu zaskakującego wyniku obserwacji. Obecnie spróbuję użyć do tego logiki pytań. Jest to możliwe dzięki temu, że w niej również występuje pojęcie presupozycji i ma ono odpowiednie własności. Centralną presupozycją pytania nazywa się założenie, że istnieje na nie prawdziwa odpowiedź bezpośrednia. Odpowiedzią bezpośrednią, z grubsza biorąc, nazywa się odpowiedź z góry rozpatrywana jako jedna z możliwych i wystarczających¹'³, w odróżnieniu od odpowiedzi korekcyjnej,

93

Presupozycje

syntagmatyczne

Związek między logika presupozycji a logiką pytań

Ścisłą definicję pomijam, do niniejszej analizy powyższe intuicje wystarczą.