CCF20090514004

112 •I. Indukcja i wyjaśnianie

unifikującą teorię naukową, to jest teorię odnoszącą się do szerokiej klasy zjawisk. Przykładami teorii unifikujących są mechanika Newtona lub Darwinowska teoria ewolucji.

Watkins¹²³ przyjął stopień unifikacji teorii za miarę głębi wyjaśniania. Teorię 7 nazwał on jednolitą unifikacją teorii 7, i 7₂ (a tym samym uznał za dostarczającą głębszych od nich wyjaśnień), gdy 7 jest takim połączeniem 7, i T_y że jej treść empiryczna jest bogatsza od sumy treści empirycznych 7, i 7, (to znaczy wynikają z niej pewne konsekwencje, które nie wynikają z żadnego z jej składników z osobna). Za kryterium jednolitości teorii kryje się sugestia, że nie każda unifikacja zwiększa nasze rozumienie zjawisk. Kryterium Watkinsa odmawia mocy wyjaśniającej prostemu połączeniu dwóch teorii, bez dodatkowych konsekwencji empirycznych, nawet jeśli dostarcza jednolitego wzoru rozumowania wyjaśniającego. Można stąd wyciągnąć wniosek, że dążenie do unifikacji w nauce nie ma wartości, jeżeli nie ma na celu wzrostu mocy wyjaśniającej całej nauki. Innymi słowy, pożytki eksplanacyjne („wyjaśnieniowe”) decydują o wartości unifikacji teoretycznej, a nie na odwrót. Dlatego pytanie o to, co to jest wyjaśnienie, znowu powraca. Czymkolwiek ono jest, pytanie o wyjaśnienie najczęściej rozpoczyna się od „dlaczego?". W ten sposób dochodzimy do erotetycznych koncepcji wyjaśniania.

5.3. Erotetyczna koncepcja wyjaśniania

stualność

'jasniania

O tym, że wyjaśnianie polega na odpowiadaniu na pytanie typu „dlaczego?", mówiono, rzecz jasna, od dawna. Według koncepcji klasycznej, odpowiedź na pytanie „Dlaczego P?” ma brzmieć: „Ponieważ P wynika z ...”, ewentualnie: „Ponieważ wysokie prawdopodobieństwo zajścia P wynika z ...”, gdzie po wielokropku występuje przynajmniej jedno prawo. Według konecpcji przyczynowej, odpowiedź powinna być postaci: „Ponieważ P zostało spowodowane przez ...". Trudności tych koncepcji naprowadziły niektórych teoretyków wyjaśniania na myśl, że wyjaśnianie ma charakter pragmatyczny, to znaczy zależny od kontekstu. Pytając

¹²³ Zob. J. Watkins, Nauka a sceptycyzm, dz. cyt.

o wyjaśnienie tego samego zjawiska, możemy pytać o bardzo różne rzeczy. Gdy pytanie: „Dlaczego nastąpił ten wypadek drogowy?", zada policjant, zadowoli się odpowiedzią: „Ponieważ kierowca był niezupełnie trzeźwy”. Inżynier drogowy będzie oczekiwał odpowiedzi w rodzaju: „Łuk szosy był niewłaściwie wyprofilowany". Konstruktor-pojazdów będzie raczej zainteresowany odpowiedzią na temat ewentualnych wad konstrukcyjnych samochodu. Psychologowi może chodzić o poziom pobudzenia nerwowego kierowcy. Ilu pytających, tyle różnych wyjaśnień.

Interesującą pragmatykę wyjaśniania rozwinął van Fraas-sen¹²'’. Według niego, po pierwsze, treść pytania typu „dlaczego?" zależy od akcentu zdaniowego. Na przykład (1) „Dlaczego Adam zjadł jabłko?”; (2) „Dlaczego Adam zjadł jabłko?”; (3) „Dlaczego Adam zjadł jabłko?”. Akcent zdaniowy sugeruje, że pytanie „Dlaczego P?" domyślnie obejmuje warunek postaci „... a nie P*": (1) „Dlaczego Adam zjadł jabłko, a nie Ewa lub wąż, lub...?”; (2) „Dlaczego Adam zjadł jabłko, a nic gruszkę lub pomarańczę, lub...?”; (3) „Dlaczego Adam zjadł jabłko, a nie wyrzucił go lub schował, lub...?”. W skład pytania typu „dlaczego?” wchodzi zatem, prócz jego tematu {topie), to jest zdania następującego po wyrazie „dlaczego” („Adam zjadł jabłko"), pewna klasa kontrastu, złożona z tematu i zdań alternatywnych do tematu, które mogą wystąpić po słowach: „... a nie” (w pierwszym wypadku „Ewa zjadła jabłko", „wąż zjadł jabłko” i tak dalej).

Ponadto pytania o tym samym temacie i tej samej klasie kontrastu mogą się różnić jeszcze tym, że domagają się różnego rodzaju odpowiedzi, zależnie od wiedzy pytającego i jego zainteresowań. Na pytanie: „Dlaczego Adam zjadł jabłko?”, odpowiedź: „Bo był głodny”, nie zadowoli tego, kogo interesują motywy złamania boskiego zakazu, ani tego, kto nie wie, że jabłka są jadalne. Krótko mówiąc, prócz tematu i klasy kontrastu trzecim składnikiem pytania jest zależna od kontekstu relacja istotności (relevance relatioń). Zachodzi ona między parami złożonymi z tematu pytania i jego klasy kontrastu a zdaniami, które w danym kontekście kandydują do roli tak zwanej odpowiedzi bezpośredniej, to jest odpowiedzi typu „ponieważ...". Kontekst zaś jest wyznaczony przez wiedzę zastaną, wiedzę pytają-

124

Zob. B. van Fraassen, The Scientific Image, Oxford 1980.