hop03

]4 Internetowe gatunki dziennikarskie

Ruchome czcionki, drewniana prasa drukarska, drzeworytowe odlewy mogły teraz skutecznie konkurować z rękopiśmienną pracą kopistów i rysowników. Torowały drogę zmianom zauważalnym stosunkowo szybko, jak też przyczyniły się do przemian długofalowych. Przede wszystkim można było drukować więcej egzemplarzy, szybciej i taniej. Papier wyparł pergamin. Kodeks wygrał ze zwojem. Warsztat drukarski z pulpitem kopisty. Różnicował się repertuar tekstów wychodzących spod prasy drukarskiej: broszury i książki, prototypy prasowe, a następnie prasa codzienna i periodyki, kalendarze i plakaty, mapy, diagramy, obrazy.

Technika druku nie tylko znakomicie przyspieszyła obieg informacji. Stabilizowała także treść ksiąg krążących w niejednakowych odpisach, pośrednio mobilizowała do tworzenia nowych. Standaryzowała wzory drukowanych tekstów. A pierwszą wydrukowaną księgą była Biblia, szeroko udostępniona świeckim czytelnikom.

Nowe narzędzie komunikacji co najmniej sprzyjało kształtowaniu się języków narodowych. Historycy języka uważają, że drukarze przyczyniali się do ujednolicania zasad pisowni oraz gramatyki. W tej nowej sytuacji rosło znaczenie ludzi pióra, pisarzy, zawodów literackich, ranga autorstwa. Powstały instytucje prawa autorskiego i cenzury regulujące dynamicznie poszerzającą się dziedzinę kultury.

Ten wynalazek techniczny miał pozytywny wpływ na rozkwit nauki nowożytnej, zrewolucjonizował wszystkie jej dziedziny, umożliwił nowe metody gromadzenia, przekazywania oraz wyszukiwania danych. Biblioteki pozwalały na korzystanie z wielu książek bez konieczności ich kopiowania, stały się nie tylko składnicami książek, lecz także ośrodkami wymiany myśli między konkretnymi czytelnikami. Powstała międzynarodowa elita uczonych.

Jednocześnie rosło zapotrzebowanie na produkcję oficyn drukarskich z powodu upowszechniania się szkolnictwa, instytucji oświatowych, uczelni. A umiejętność czytania i pisania stawała się coraz bardziej potrzebna rozwijającym się gospodarkom i społeczeństwom. O długofalowych przemianach spowodowanych wprowadzeniem druku i ich cywilizacyjnych oraz kulturowych następstwach odkrywczo pisali Marshall McLuhan oraz Elisabeth Eisenstein⁵.

Drukowana książka i prasa spotkały się przede wszystkim z uprzemysłowieniem, urbanizacją oraz wzrostem alfabetyzacji. Od XIX wieku rzemiosło drukarskie samo ^{1 2}

; i ; )

!• i

i ł

Wprowadzenie

przechodzi proces mechanizacji i uprzemysłowienia. Korzysta z czcionek metalowych, linotypu i monotypu, z heliograwiury i rotograwiury. W 1903 roku poligrafia stosuje offset, a w połowie XX wieku popularny staje się fotoskład. Następną nowość wydawcy będą już zawdzięczać technice komputerowej.

Stopniowo powiększały się obszary i dziedziny objęte transformacją opartą na fundamencie alfabetu fonetycznego. Ogromny postęp w zakresie rozmaitych publikacji, w tym metod produkcji oraz kolportażu książki, wielkie nakłady rozmaitych wydawnictw, zwiększenie się ilości wolnego czasu, demokratyzacja umiejętności i nawyku czytania sprawiły, że sfera społecznej komunikacji związana z drukiem mogła zyskiwać coraz więcej rzeczywistych uczestników i stać się domeną powszechnego obyczaju³. Słowo pisane publikowane drukiem zdominowało świadomość komunikacyjną. Już nie tylko filozofia, nauka czy sztuka, lecz także życie codzienne nie mogło obejść się bez pisma i druku.

Dopiero rekonfiguracja komunikacji społecznej dokonana przez pismo i uzupełniona przez druk w pełni odsłania złożoną, wielofazową, głęboką, ale rozłożoną na stulecia przemianę całej kultury. Przez cały ten czas długich, skomplikowanych przemian uczestnicy kultury równolegle posługują się wypracowanymi wcześniej praktykami i formami rękopiśmiennymi oraz oralnymi. Wykazują zdolność wykorzystywania zgromadzonych umiejętności komunikacyjnych, a scena komunikacyjna odsłania kumulatywny charakter: znajdują na niej miejsce wszystkie znane sposoby komunikowania, choć zmieniają swoje funkcje.

Taki był bilans pierwszej fundamentalnej rekonfiguracji komunikacji społecznej - w dwóch fazach: pisma oraz druku - rekonfiguracji opartej na alfabecie fonetycznym, tym „pierwszym medium cyfrowym” (Lewinson)⁴.

Czy obecnie obserwujemy nową rekonfigurację? Taka jest moja teza.

Dokonany rekonesans w przeszłość pozwala dostrzec przesłanki kolejnej wielkiej zmiany w XIX stuleciu - to zatrzymanie obrazu w fotografii oraz nadanie mu ruchu przez kinematograf, to utrwalenie głosu, muzyki i dźwięków konkretnych przez techniki fonograficzne. Na wielką zmianę medialną, już w XX stuleciu, złożyły się radio oraz płyta winylowa, dodanie ścieżki dźwiękowej do ruchomego obrazu filmowego, wreszcie audiowizualna telewizja. Techniki te pozwoliły na rejestrację wizualną, obrazową, audialną i audiowizualną, na zapis sytuacji i zdarzeń, które wcześniej mogły być przede wszystkim wyrażone słowami w tekstach pisanych oraz drukowanych. Między końcem lat 30. XIX wieku, kiedy ogłoszono wynalazek aparatu fotograficznego, a mniej więcej połową wieku XX, kiedy telewizja

⁵ M. McLuhan, The GutenbergGalaxy: The Making ofTypographic Man, University ofToronto Press, Toronto 1962, por. wyd. polskie: Galaktyka Gutenberga [w:| Wybór pism, przeł. K. Jakubowicz, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1975; E.L. Eisenstein, Rewolucja Gutenberga (1983), przel. H. Hollender na podstawie wyd. z 1996, Prószyński i S-ka, Warszawa 2004; zob. też dołączone posłowie H. Hollender, Czy świat czeka przyszłość średniowiecza? oraz J. Pirożyński, Wynalazek druku jako czynnik sprawczy wielkiej rewolucji

zarazem długiej ewolucji medialnej, w: Johannes Gutenberg i początki ery druku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Np.: R. Escarpit, Rewolucja książki (1965), przd. J. Pański, PWN, Warszawa 1969.

P. Lewinson. Miękkie ostrze (1997), przd. H. Jankowska. Muza, Warszawa 1999.