Nowe skanowanie 20110227135342 00013

JU iviysi strategiczna czasów przed nowożytnych

rozpraszane, a następnie bezlitośnie i doszczętnie masakrowane. Krótko: mobilność - rozproszenie - koncentracja - rozpraszanie przeciwnika - pościg do całkowitego zniszczenia. Odnajdziemy to dopiero parę wieków później u Napoleona. I w tym przypadku, po okresie ekspansji i swoistego, nie pierwszego w historii imperial overstretching, nastąpiła implozja i skurczenie się imperium Mongołów do niemal etnicznej podstawy (z wyjątkiem w pewnym sensie Chin, gdzie jednak nastąpiła ich szybka asymilacja). Owszem, pozostały - obok „wysp” ludności tatarskiej na obszarze od Ukrainy po Chiny - wpływy kultury politycznej właściwej temu imperium, której cechy (pogarda dla jednostki-osoby oraz bezwzględny terror i okrucieństwo dla wymuszania posłuszeństwa) odcisnęły swe dramatyczne piętno na tradycji politycznej Rosji i służyły umacnianiu władzy sowieckiej. Sama skuteczność sposobów walki Mongołów bez odniesienia do państwa jako instytucjonalnej bazy dla polityki, gospodarki, rozwoju cywilizacyjnego, nawet jeśli tylko technicznego, nie wystarczyła do zapewnienia trwałości ich imperium¹⁵.

3. Wstęp do nowożytności

W epoce odrodzenia Europa wchodzi w okres wielkiej, rozciągniętej w czasie (XVI-XVIII wiek) transformacji. W tym czasie Europa, a szerzej Zachód, „odrywa się” od reszty świata. Warto przypomnieć, iż jeszcze po XVI/XVII wieku różnice pod względem poziomu cywilizacji materialnej pomiędzy Europą i niektórymi innymi regionami świata nie były znaczące. Dopiero kumulatywny efekt wielu wzajemnie się nasilających czynników wepchnął Europę na tory przyspieszonego rozwoju, który pozostawił resztę świata daleko w tyle. Na będące przedmiotem fascynacji i badawczej dociekliwości najwybitniejszych historyków zjawisko wielkiej transformacji złożyły się głębokie przeobrażenia w sferze gospodarczo-technicznej, społecznej, procesów narodowotwórczych, organizacji państwa i stosunków międzypaństwowych. Na tym tle dokonuje się rozwój sztuki wojennej - doktryny, techniki i organizacji. Pojawiają się także wielkie talenty dowódcze, którym towarzyszy, jak to bywało także w przeszłości, talent literacki. W tym okresie mamy także do czynienia z niezwykłą mnogością wojen i innego rodzaju działań zbrojnych. Toczą się liczne wojny dynastyczne, sukcesyjne, wojny włoskie, religijne (walki katolików z protestantami, reformacji z kontrreformacją), wojny związane z ekspansją habsburską, a następnie jej odpychaniem, wojny wewnątrz Rzeszy (pomiędzy państewkami niemieckimi), wojny koalicyjne (np. aby osłabić dominację Francji), wojny Austrii z Prusami ^{1 2}

0    prymat w strefie niemieckiej, wojna siedmioletnia, wojny związane z ekspansją Szwecji (wokół Bałtyku), z ekspansją Rosji, wojny północne, wojny związane ze ścieraniem się Europy z imperium otomańskim (mające wszelkie cechy wojny między cywilizacjami), pierwsze wojny związane z ekspansją zamorską mocarstw europejskich, i wreszcie - w połowie tego okresu - wojna trzydziestoletnia, której zakończenie (pokój westfalski) daje początek nowożytnemu systemowi stosunków międzynarodowych. Rośnie skala wojen oraz ich społeczne skutki, w tym dotkliwość dla ludności cywilnej. Gdy patrzymy na to nagromadzenie wojen, aż dziw bierze, że Europa nie tylko przetrwała ten okres, ale także dokonywał się jej rozwój cywilizacyjny oraz zaczynał podbój świata. Wojna staje się nieodłączną częścią cywilizacji europejskiej (zachodniej) i długo będzie kształtować jej oblicze³.

Elementy wielkiej transformacji, a jednocześnie wzrost częstotliwości i zasięgu wojen, wpływają na sposób ich prowadzenia. Mówi się wręcz o „rewolucji militarnej” XVII wieku. Rozwój techniki przynosi wzrost siły ognia i różnorodności jego zastosowania (od armaty po muszkiety). Odpowiedzią jest m.in. rozwój sztuki fortyfikacji. Zmiany w uzbrojeniu powodują wzrost znaczenia piechoty, a w konsekwencji - szczególnie od pojawienia się bagnetu - jej wyszkolenia, które wymaga dyscypliny, a wręcz drylu, musztry, zróżnicowania rang. Z tego wynika konieczność zmian w strukturze społecznej, w tym odchodzenia od poddaństwa (potrzebny rekrut). W armiach europejskich pojawia się zawodowstwo, wręcz cechy czy związki poszczególnych żołnierskich specjalizacji. Z Włoch wywiódł się zwyczaj kondotierstwa, czyli wynajmu dowódców; dotyczy to także żołnierzy, a nawet całych oddziałów, różnorodnych pod względem narodowym

1    specjalności. W pewnym okresie możemy nawet mówić o „dość swobodnym europejskim rynku werbunkowym”. Przynależność narodowa, podobnie jak wśród artystów, nie odgrywa tu wtedy zbyt wielkiej roli (trochę jak dzisiaj w europejskiej klubowej piłce nożnej - zawodnicy i trenerzy pochodzą z różnych krajów). Powstają jednak także zalążki stałych, narodowych (opartych na poborze) i stale rozrastających się armii (za Ludwika XIV do pół miliona żołnierzy), których utrzymanie kosztuje. To pociąga za sobą dalsze zmiany w organizacji państwa w sensie pojawienia się związku między administracją terytorialną a potrzebami obronnymi państwa. Idąca za odkryciami geograficznymi ekspansja powoduje rozwój marynarki wojennej. Na potrzeby rosnących armii rozwija się przemysł, zwłaszcza metalowy (artyleria, która pod koniec tego okresu zaczyna coraz częściej odgrywać rolę czynnika rozstrzygającego o losach bitwy), ale także włókienniczy (mundury!)⁴.

Pod względem rozwoju myśli strategicznej cały ten długi przecież okres jest właściwie okresem dojrzewania do prawdziwej rewolucji, która go zakończy. Początkowo innowacje organizacyjno-techniczne miały wpływ jedynie na

1

¹⁵ Za najbardziej wnikliwą charakterystykę sposobów walki Mongołów uważa się raporty

2

pisma włoskiego franciszkanina Giovanni de Piano Carpini, który w połowie XIII w. podróżował do Azji Środkowej na polecenie papieża Innocentego IV i ostrzegał przed płynącym z ich strony zagrożeniem (ibidem, s. 547 i n.). Pewne uwagi odnoszące się do sztuki wojskowej pozostawił Tamerlan, najbardziej okrutny spośród mongolskich wodzów, i one jednak dotyczą niemal wyłącznie taktyki bitewnej.

3

   Zob. zwłaszcza M. Howard, Wojna..., op. cit., rozdz. II—VII.

4

   Zob. bardzo dobre i zwięzłe ujęcie kwestii modernizacji wojny i wojskowości w omawianym okresie, w: A. Mączak (red.), Historia Europy, Ossolineum, Wrocław-Warszawa 1997, s. 269-277.