Obraz�8

122 Podstawy dydaktyki ogólnej

Skuteczną realizację tej reguły umożliwia przede wszystkim uświadamianie uczniom zarówno ogólnych, jak i szczegółowych celów i zadań nauczania- uczenia się. W wyniku racjonalnej pracy nauczyciela w tym właśnie zakresie kształtują się u uczniów wartościowe motywy uczenia się, będące koniecznym warunkiem jego skuteczności. Dopiero uzyskawszy możliwie pełną znajomość aktualnych zainteresowań oraz motywów uczenia się dzieci i młodzieży, nauczyciel może przystąpić do pracy nad odpowiednim, a więc zgodnym z celami wychowania i nauczania ukierunkowaniem tych zainteresowań i motywów. W wyniku owej pracy | uczniowie uznają cele programowe niejako za własne i starają się je osiągać.

Należy podkreślić, że w niższych klasach szkoły podstawowej duży wpływ na kształtowanie u uczniów odpowiednich motywów uczenia się wywierają takie czynniki, jak urozmaicony tok lekcji, stosowane pomoce | naukowe, chęć otrzymania pochwały, obawa przed karą itp. Natomiast w wyższych klasach tej szkoły oraz w szkole średniej przeważają czynniki perspektywiczne i społeczne, a mianowicie użyteczność zdobywanej wiedzy dla projektowanej w przyszłości pracy zawodowej, pogłębianie nabywanych w szkole informacji itd. Ponadto w miarę rozwoju myślenia abstrakcyjnego uczniowie starsi coraz częściej interesują się zagadnieniami filozoficznymi, moralnymi i estetycznymi. Dzieci młodsze natomiast, u których przeważa myślenie konkretno-obrazowe, bardziej interesują się materiałem opisowym i narracyjnym, odnoszącym się do świata dostępnych im — w drodze bezpośredniego poznania — rzeczy, | zjawisk, procesów i wydarzeń.

* Nauczyciel powinien stawiać uczniów w sytuacjach wymagających dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą.

Nauczyć uczniów myśleć można wyłącznie wtedy, kiedy stwarza się sytuacje zmuszające ich do myślenia. Dlatego szczególnie ważne jest zapewnienie dzieciom i młodzieży licznych okazji do formułowania dostępnych im problemów oraz do samodzielnego ich rozwiązywania. Dzięki takim właśnie próbom własnych sił uczniowie uczą się przezwyciężać trudności, przeżywają zadowolenie z sukcesu i w rezultacie przyswajają sobie bogatą, trwałą i zarazem operatywną wiedzę.

* Nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.

Wpajanie dzieciom i młodzieży umiejętności współdziałania w zakresie realizacji różnych zadań o charakterze teoretycznym i praktycznym stanowi jeden z głównych celów wychowawczych szkoły współczesnej. Dlatego też już od najniższych klas szkoły podstawowej powinno się włączać dzieci do prac, których wykonanie wymaga zorganizowanego współdziałania, podziału zadań między poszczególnych członków grupy (zespołu), koordynacji wysiłków indywidualnych, umiejętności kierowania innymi oraz podporządkowania się poleceniom innych.

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nau-czania-uczenia się wymaga od nauczyciela, aby w żadnym wypadku nie zastępował pracy uczniów własną pracą, a zarazem — zgodnie z zasadą przystępności — umiejętnie stopniował trudności stawianych im zadań. Chodzi przy tym o to, aby zakres owych zadań był jak najszerszy i obejmował nie tylko zadania dydaktyczne, służące intelektualnemu rozwojowi uczniów, lecz i wychowawcze, sprzyjające kształtowaniu u nich pożądanych postaw i norm współżycia społecznego.

6. Zasada systematyczności

Systematyczność jest jedną z zasad decydujących w sposób istotny o skuteczności świadomych poczynań ludzi. Szczególnie doniosłą rolę spełnia ona jednak w procesie nauczania-uczenia się. Proces ten, złożony z łańcucha ściśle ze sobą powiązanych i wzajemnie się warunkujących aktów, przebiega tym płynniej i zapewnia tym lepsze wyniki, im mniej występuje w nim przerw i dezorganizujących go czynności. Ten prak-seologiczny charakter zasady systematyczności w nauczaniu-uczeniu się, eksponowany od dawna przez różne systemy dydaktyczne, znajduje pełne odbicie w wynikających z niej regułach dydaktycznych. Mówiąc najogólniej, reguły te odnoszą się zarówno do czynności dydaktycznych nauczyciela, w tym do organizacji zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych, jak i do pracy w szkole oraz poza szkołą.

A oto najważniejsze spośród owych reguł:

*    Istotnym warunkiem skutecznego zaznajamiania uczniów z nowym materiałem jest uprzednie określenie stanu ich wiedzy wyjściowej oraz systematyczne nawiązywanie do niej.

Reguła ta, zbliżona w swej treści do omówionej już wcześniej reguły przechodzenia w nauczaniu od tego, co znane, do tego, co dla uczniów nowe i nie znane, decyduje nie tylko o przystępności przerabianego w szkole materiału, lecz również o jego atrakcyjności, a więc ma duże znaczenie motywacyjne.

*    Ustalenie tzw. merytorycznego środka ciężkości lekcji oraz eksportowa-me na jego tle i >v powiązaniu z nim pochodnych wobec niego wiadomości i umiejętności odgrywa w procesie nauczania-uczenia się bardzo istotną rolę\