Obraz�1

148

Podstawy dydaktyki ogólnej

Metody nauczania

149

rodzaju materiałami pomocniczymi, a więc słownikami, encyklopediami, rocznikami statystycznymi itd. Uczniów ostatnich klas szkoły pod. stawowej oraz młodzież uczęszczającą do szkół średnich należy ponadto wdrażać do systematycznej lektury prasy codziennej i wybranych periodyków. Ta bowiem lektura dostarcza im informacji o istotnym znaczeniu dla pogłębienia i rozszerzenia opanowywanego w szkole materiału, a także rozwija ich zainteresowania oraz budzi nowe potrzeby intelektualne.

5. Metody oparte na działalności praktycznej uczniów

O potrzebie posługiwania się przez uczniów metodami opartymi na działalności praktycznej pisał już J.A. Komeński. Rozróżniał on w nauczaniu myślenie, mowę i działanie, podkreślając zarazem celowość i racjonalnego łączenia wiedzy z czynnościami praktycznymi. Tej idei j służyły również zakładane w XIX stuleciu w Niemczech szkoły realne, których programy obejmowały przedmioty zarówno teoretyczne, jak i praktyczne (budownictwo, górnictwo, księgowość, hodowla itp.). 0 ile jednak celem tego „upraktycznienia nauki” było głównie przygotowanie dzieci i młodzieży do pracy zawodowej, o tyle reforma opracowana w XIX wieku przez Pestalozziego postulowała cele wychowawcze, traktując działalność praktyczną jako istotny teren wychowania. W koncepcji tej względy wychowawcze zyskały więc przewagę nad względami gospodarczymi, co zresztą znalazło później wyraz m.in. w podjętej przez progresywistów, a zwłaszcza przez J. Deweya, przebudowie szkoły. Hasło Deweya, by „uczyć się przez działanie”, wyznaczające czynnościom praktycznym uczniów rolę istotnego środka, umożliwiającego ich intelektualny i społeczno-moralny rozwój, przyczyniło się także do wzrostu znaczenia metod praktycznych w szkolnictwie różnych typów i szczebli Obecnie czynności oparte na działalności praktycznej uczniów uważa się za istotny składnik tych metod pracy dydaktycznej, które służą aktywnemu poznawaniu rzeczywistości przez dzieci i młodzież. W szczególności metody praktyczne ułatwiają uczniom bezpośrednie poznawanie rzeczywistości. Ponieważ jednak tego rodzaju/poznawanie nie jest możliwe bez udziału metod słownych, np. przy planowaniu określonych czynności praktycznych oraz formułowaniu uzyskanych dzięki nim wyników, przeto metody oparte na działalności praktycznej ucznió" stosuje się zwykle łącznie z metodami oglądowymi i słownymi^Oczywiście, proporcje między omawianymi grupami metod oraz ich układy na poszczególnych lekcjach mogą być różne, gdyż zależą m.in. od wieku uczniów, charakterystycznych właściwości przedmiotów nauczania, realizowanego celu dydaktycznego itd. Różne mogą być także same metody oparte na działalności praktycznej uczniów. Na ogół stosuje się metodę laboratoryjną oraz metodę zajęć praktycznych.

Metoda laboratoryjna^ polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów, tzn. na tworzeniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska po to, aby można było zbadać przy-^ny^ przebieg i-skutki jego występowania. Stosuje się ją^przede wszystkim w nauczaniu^fizyki, chemii, biologii oraz geologii. Uczniowie mogą przy tym przeprowadzać eksperymenty bądź indywidualnie, bądź w grupach. Tak w pierwszym, jak i w drugim wypadku wykazują oni znacznie więcej aktywności i samodzielności aniżeli podczas pokazu, kiedy są jedynie obserwatorami, nie zaś sprawcami określonych zjawisk i procesów.

Z metody laboratoryjnej można korzystać w sposób tradycyjny lub problemowy. W zależności od tego mamy do czynienia bądź z tradycyjną (typową), bądź problemową metodą laboratoryjną.

Istota tradycyjnej-metody. laboratoryjnej polega na tym, iż nauczyciel, gromadząc niezbędne pomoce naukowe orazMpoyfledilio przygotowu-jąc lekcję, umożliwiąjuczniom wykonanie określonych eksperymentów: poświadczeń) biologicznych, chemicznych, fizycznych"T innych.Eks-' perymenty te może on zarazem wykorzystywać albo w tym celu, żeby na podstawie uzyskanego materiału wyprowadzać zamierzone uogólnienia, albo też dla zilustrowania w praktyce poznanych już wcześniej przez uczniów w sposób werbalny praw, zasad, reguł itd. W czasie tak prowadzonych lekcii. zwłaszcza gdy materiał uzyskany dzięki ekspery-mentom służy za podstawę do formułowania określonych uogólnień. ucmirwte~zdobywają wiadomości i umiejętności - bezpośrednio? gdyż mają taki właśnie kontakt z poznawanymi fragmentami rzeczywistości. W ten sposób realizowana metoda laboratoryjna ma wiele cech współ-' nych z metodami zalecanymi na początku naszego stulecia przez rzeczników różnorakich odmian szkoły pracy. Na podkreślenie zasługuje zwłaszcza zgodne akcentowanie dużej roli praktycznych czynności uczniów jako środka umożliwiającego ich aktywizację w procesie nau-czania-uczenia się.

Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości za pomocą tradycyjnej metody laboratoryjnej wymaga wprawdzie znacznie więcej czasu aniżeli poznawanie pośrednie, np. oparte na nabywaniu wiadomości z podręcznika, umożliwia jednak uczniom zdobycie wiedzy trwalszej i bardziej operatywnej. Mimo to stosowanie tej metody nie zapewnia optymalnych wyników, gdyż ogranicza możliwości rozwijania samodzielności intelek-