PZK186

186 PSYCHOLOGIA ZACHOWAŃ KONSUMENCKICH

Ramka 9.1 cd.

Problem z podejściem klasycznym pojawił się wówczas, kiedy stwierdzono, że egzemplarze należące do danej kategorii nie są równoważne. Kiedy myślimy na przykład o kategorii „ptak”, to wydaje się, że „wróbel” jest egzemplarzem bardziej typowym tej kategorii niż „pingwin”. Jest tak w wypadku prawie każdej kategorii naturalnej, a więc kategorii zawierającej egzemplarze z otaczającego człowieka środowiska naturalnego i społecznego. W związku z tym powstała prototypowa teoria pojęć, w której zakłada się, że prototyp każdej kategorii naturalnej jest jej najbardziej reprezentatywnym egzemplarzem. Wszystkie inne egzemplarze danej kategorii są w różnym stopniu podobne do prototypu. Tak więc „wróbel” jest bardziej reprezentatywny dla pojęcia „ptak” i znajduje się bliżej prototypu niż „pingwin”, chociaż oba te organizmy należą do tej samej kategorii. Słuszne wydaje się więc wyodrębnienie w analizie struktury kategorii egzemplarza najlepiej charakteryzującego daną kategorię, jak również wprowadzenie miary określającej stopień przynależności poszczególnych egzemplarzy do tej kategorii, czyli ich reprezentatywność lub typowość dla tej kategorii. Proces kategoryzaqi polega, w tym ujęciu, na porównaniu egzemplarza z prototypem danej kategorii i sklasyfikowaniu go zgodnie z określonymi regułami.

Można powiedzieć, że model klasyczny sprawdza się w wypadku kategorii sztucznych (np. tworzonych w nauce), natomiast kategorie naturalne dobrze opisuje model prototypowy. Badania empiryczne na temat prototypowej teorii pojęć prowadzili między innymi: Rosch (1973, 1975), Rips, Shoben i Smith (1973), Nosofsky (1987), Chlewiński i Falkowski (1992).

Egzemplarzowy model kategoryzacji

Egzemplarzowy model kategoryzacji opracowany został przez Medina i Schaffer (1978), rozwinął go zaś Nosofski (1986,1987). Jest on konkurencyjny w stosunku do modelu prototypowego, a podstawowa różnica dotyczy opisu procesu tworzenia się kategorii i kategoryzowania. Mianowicie, w tym ujęciu proces kategoryzacji polega na porównaniu danego egzemplarza nie z jednym prototypem, ale ze wszystkimi egzemplarzami należącymi do różnych klas. Dane empiryczne uzyskane przez Medina i Schaffer na podstawie przeprowadzonych badań nad spostrzeganiem bodźców percepcyjnych wskazują na wysoką trafność modelu egzemplarzowego. Podobnie Nosofsky uzyskał wysoką zgodność wyników badań nad kategoryzacją percepcyjną z przewidywaniami modelu w jego uogólnionej wersji opartej na skalowaniu wielowymiarowym.

Należy tu zaznaczyć, że egzemplarzowa koncepcja nie jest sprzeczna z modelem prototypowym, chociaż inaczej opisuje poznawczą reprezentację kategorii. Według obu modeli kategoryzowanie egzemplarza najbardziej typowego dokonuje się najszybciej i najłatwiej, co implicite jest zawarte w matematycznych rachunkach tych