skanuj0023 3

XLVI ŚWIATOPOGlJ\D PROZY SCHULZA

giczne, literackie. I tak obraz „napisany" może być wierną repliką któregoś z rysunków lub grafik Schulza; Bianka więc:

Nagle bez słowa, jednym wstrząśnięciem nóżki pod kołdrą strąca wszystkie papiery na ziemię i patrzy przez ramię z wysokości swych poduszek rozszerzonymi zagadkowo oczyma, jak nisko schylony zbieram je gorliwie z ziemi, zdmuchując z nich igliwie. (Wiosna)¹⁰

Innym razem wzorcem stylizacji staje się literacka bądź ikonograficzna tradycja romantyzmu — tak jak w tym, nie związanym z fabułą opowieści, malującym jedynie nastrój, fragmencie Wiosny, w którym chłopcy i dziewczęta:

błądząc po omacku w czarnym pluszu tych parków, spotykają się wreszcie na samotnej polanie, pod ostatnią purpurą zorzy, nad sadzawką, która od wieków zarasta czarnym szlamem, i na kruszejącej balustradzie, gdzieś na rubieży czasu, u tylnej furtki świata odnajdują się z powrotem w jakimś dawno minionym życiu, w dalekiej precgzystencji, i włączeni w obcy czas, w kostiumach odległych wieków szlochają bez końca nad muślinem jakiegoś trenu (...].

Oniryczność Schulzowskiego obrazowania polega więc głównie na tym, że tu w każdej chwili sceneria zdarzeń może ulec fantastycznej przemianie, poddając się nastrojowi, literackiej aluzji bądź zbudzonej nagle erotycznej namiętności. Jednocześnie, nie jest Schulz malarzem rzeczywistych snów czy wizji, tzn. .metoda przez niego obrana wyklucza rozróżnianie jawy i marzenia; wszystko dzieje się w „rzeczywistości przedstawionej" — tyle że ona sama ma niejasny ontologicznie status^{1 2}.

To, co oglądamy w opowiadaniach drohobyckiego pisarza, jest więc produktem zderzenia twórczej wyobraźni ze światem. Stopień napięcia tego konfliktu może zmieniać się płynnie od stanu błogiego uspokojenia i zgody na rzeczywistość po stan frenezji rodzący wizje zgoła narkotyczne, ontologia takich obrazów nie zostaje jednak nigdy do końca określona, autor nie decyduje, czy przedstawiać swe krajobrazy jako fantastyczną realność, czy jako senny majak, czy wytwór zdyscyplinowanej, kreatywnej wyobraźni, czy wreszcie jako słowną sztuczkę, literacką metaforę. Charakterystyczne w tym względzie wyznanie czyni narrator Martwego sezonu. Przedstawiwszy najpierw przemianę starego Jakuba w muchę pod wpływem wybuchu nagłego gniewu, komentuje rzecz następująco:

Należało zresztą ten krok ojca wziąć cum grano salis. Był to raczej gest wewnętrzny, demonstracja gwałtowna i rozpaczliwa, operująca jednak minimalną dozą rzeczywistości. Nie trzeba zapominać: większość tego. co tu opowiadamy, położyć można na karb tych aberracji letnich, tej kanikularncj półrzeczywistości. tych nieodpowiedzialnych marginaliów, przebiegających bez żadnej gwarancji na rubieżach martwego sezonu.

Obrazy w Sklepach i Sanatorium porządkować więc można podług logiki rzeczywistości potocznej, zdroworozsądkowej, bądź podług nastroju czy marzeń narratora-bohatera, ale można też potraktować je po prostu jako produkt aktu opowiadania.

tuje też charakterystyczny wstęp Strindbcrga do jego Gry snów: ..Autor (...) próbował w niniejszej sztuce naśladować nieskoordynowaną, lecz pozornie logiczną formę snu. Wszystko może się wydarzyć, wszystko jest możliwe i prawdopodobne. Czas i miejsce nie istnieją. Na błahej podstawie rzeczywistości fantazja snuje i tka nowe wzory: mieszaninę wspomnień, przeżyć, swobodnych pomysłów, nonsensów i improwizacji" (A. Strindberg. Wybór dramatów, wybór, przekład i przypisy Lanowski, Wstęp L. Sokół, Bibl. Nar., S. II. nr 185, Wrocław 1977, s. 733). Na ten temat por. leż: J. Speina, Bankructwo realności. Proza Brunona Schulza, Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego, i. XXIV, z. I, Warszawa-Poznań 1974, s. 20-21.

1

¹⁰    Poza Bianki i Józefa nawiązuje do kilku grałik z cyklu Xięf>a Bałwochwalcza, szczególnie: Undula u artystów i Zuzanna przy toalecie.

2

   O „zobiektywizowaniu snu" u Schulza pisał już Witkacy (Twórczość literacka Brunona Schulza, „Pion" 1935, nr 34, 35, przedr. w: S. I. W i t ki e-wicz. Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne, zebrał i oprać. J. Degler. Warszawa 1976, s. 194). Walter H. Sokel (Estetyka ekspresjo-nizjnu, przeł. E. Marylska, „Przegląd Humanistyczny” 1962, nr 4) w literackiej transpozycji formy snu widzi motyw typowo ekspresjonistyczny. cy-