skanuj0026 2

LII ŚWIATOPOGLĄD PROZY SCHULZA

dąży do „owinięcia się*' niejako w skórę którejś z ochronnych łupin — stamtąd dopiero może, w poczuciu bezpieczeństwa, zaglądać w kosmiczne bezdnie:

ojciec wsadził po cichu głowę do lufcika od pieca. Było tam głucho i czarno, żc oko wykol. Wiało ciepłym powietrzem, sadzą, zaciszem i przystanią. Ojciec usadowił się wygodnie, przymknął z błogością oczy. W ten czarny skafander domu, wynurzony nad dachem w noc gwiaździstą, wpadał nikły promyk gwiazdy i załamany jakby w szkłach lunety, kiełkował światłem w ognisku, zaczyniał się zalążkiem w ciemnej retorcie komina. (Kometa)

Częściej jednak chaotyczny bezmiar atakuje bohatera w jego schronieniu, ściany azylu wytrzymać muszą napór żywiołów:

Szliśmy w mokrym świetle latarń, brzęczących w podmuchach wiatru, na przełaj przez wielki sklepiony plac rynku, samotni, przywaleni ogromem labiryntów powietrznych, zagubieni i zdezorientowani w pustych przestrzeniach atmosfery. (Wiosna)

Człowiek Schulza w istocie nigdy nie czuje się całkiem bezpieczny wobec agresywnego chaosu elementów; rzecz w tym bowiem, iż świadomość jego czuwa zawsze na granicy, dzielącej świat uporządkowany od kosmicznych bezmiarów. One zaś czają się nie tylko w postaci monumentalnych zjawisk atmosferycznych, ale też pod postacią chaotycznych treści psychiki.. Dlatego nawet intymne łóżko — ledwie bohater dotknie głową poduszki — wypływa, jak łódka, na spienione odmęty snu.

Wydaje się, iż funkcję opiekuńczą azylów autor Sklepów rozumie przynajmniej w dwojakim sensie: po pierwsze przestrzenie zamknięte chronić mogą swych mieszkańców tak, jak zaciszny dom ochrania przed wichurą, po drugie — działanie ich na tym polega, że stanowią przestrzeń artykułowaną, uporządkowaną, zrozumiałą i poddającą się umysłowi bohatera. Jego (bohatera) życie to najpierw przygoda ekspansji: młodzieńcze eksploracje polegają na tym, iż poszerza on przestrzeń.

nad którą jego świadomość panuje i w której czuje się zadomowiona. Klasycznym przykładem takiej ekspansji jest scena wyprawy chłopców przez płot do zdziczałego ogrodu na tyłach domu (Pan). Z kolei starzenie się, zmęczenie, zanik sił żywotnych lub wyczerpanie energii marzenia znamionuje pęd regresywny, wycofywanie się z zajętych uprzednio obszarów:

Jesień to tęsknota duszy ludzkiej do matcrialności. do istotności, do granic. (...J Te fantomy, które dotychczas rozprószone w najdalszych sferach ludzkiego kosmosu zabarwiały jego wysokie sklepienia swymi widmami — ściągają teraz do człowieka, szukają ciepła jego oddechu, ciasnego przytulnego schronienia jego domu, niszy, w której stoi jego łóżko. (Jesień)

W krańcowym przypadku starzejący się bohater trafia do zamurowanego „pokoju z dzieciństwa', gdzie wegetuje w zupełnym opuszczeniu i samotności (Samotność). Odważniej poczynać sobie będzie jego kolega z opowiadania Emeryt: ten regresję zrozumie dosłownie i zapisze się do szkoły, by — powróciwszy do krajobrazu z lat dzieciństwa — raz jeszcze przeżyć przygodę ekspansji, dotrzeć do źródła swych dziecięcych objawień. Eksperyment ten skończy się klęską: zredukowany na ciele i umyśle staruszek-dziecko porwany zostanie przez wichurę i utonie w bezmiarach chaotycznego żywiołu.

W konstruowaniu przestrzeni operuje Schulz konsekwentnie znaną z wielu mitycznych wcieleń¹³ symboliką środka. Bohater bytuje w świecie przestrzennie zorientowanym, o centralnej perspektywie, zarazem jego schronienia nie są tylko różnymi wersjami granicznych „łupin*’, oddzielających domenę chaosu od domeny porządku. Im samym przypisać można znacznie bardziej skomplikowane symboliczne funkcje. Przede wszystkim Dom u Schulza raz jawi się mitycznym azylem, raz znowu

¹' Por. M. F. liade. Sacrum, mit. historia. Wybór esejów, wyboru dokonał M. Czerwiński, wstępem opatrzył B. Moliński. przeł. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1971. rozdz. Święty obszar i sakralizacja świata.