skanuj0045 2

xc ŚWIATOPOGLĄD PROZY SCHULZA

treściach okrzykniętego Księgą „szpargału”. Może w tym właśnie rozdarciu szukać należy źródeł ironicznego dystansu, jaki Schulz zachowuje wobec wszelkich ideowych deklaracji swych bohaterów, wobec samego siebie i swego dzieła.

Jakże jednak przemawiać z powagą, gdy sama wypowiedź rozkłada się natychmiast w kipiące wielosłowie. gdzie szeregi poetyckich tropów zdradzają się wzajem, a cechy i atrybuty przypisywane są rzeczom wbrew potocznej logice i językowym zwyczajom?¹ Jak konstruować światy na serio, gdy materia ich zmienia wciąż swe „maski'*, fabuły mityczne przeplatają się między sobą, sztukowane stereotypami literackimi i nieokiełznaną fantazją? Jak wreszcie wygłaszać twierdżenia, skoro podmiot znajduje się ciągle w stanie podejrzenia, a wypowiedziane zdania odrywają się od swego przedmiotu, zyskując samoistność i autonomię, by zmienić się w coś, co Wojciech Wyskiel nazywa „dyskursem cudzysłowowym”². O materii swej rzeczywistości napisze Schulz w liście do Witkacego:

z substancji lej emanuje aura jakiejś panironii. Obecna tam jest nieustannie atmosfera kulis, tylnej strony sceny, gdzie aktorzy po zrzuceniu kostiumów zaśmiewają się z patosu swych ról. W samym fakcie istnienia poszczególnego zawarta jest ironia, nabieranie, język po błazeńsku wystawiony.

Jest to jedna z ważniejszych deklaracji Schulza. Ostatecznie pisarz sam także jest „istnieniem poszczególnym”, sformułowana powyżej zasada dystansu wobec wszelkich wcieleń, realizacji — jego także dotyka. „Insufiicjencja” — niewystarczal-ność mężczyzny wobec wyzwania cielesności, którą Sandauer odczytywał przede wszystkim w kategoriach „klęski erotycznej”³, może być też interpretowana inaczej — jako niezdolność mężczyzny do wypełnienia postulatów zawartych w micie Księgi-uniwersalnego ładu. „Istnienie poszczególne” więc — nie mogąc sprostać światu — ironizuje siebie i przyjętą rolę, dystansuje się od swych mitologicznych masek i programowych deklamacji. Skłonność do takiej postawy zbliża znów Schulza do Manna — a i do romantyków, z których czerpali obydwaj. Wszelako ironia nie obejmuje wszystkiego; istnieje taki obszar działania, któremu drohobycki autor przypisuje wartość bezwzględną. Jemu to poświęcimy na koniec nieco uwagi.

Język: metafizyka. Powiedzmy na początek, że Schulz nie jest ironistą integralnym; w jego wypowiedziach ironia równoważona jest przez entuzjazm, namiętności przeplatają się z rozczarowaniami itd. Ta zmienność nastrojów towarzyszy działaniom głównego bohatera, przyjmowaniu i odrzucaniu kolejnych ról. nie dotyczy jednak, jak się zdaje, samej esencji życia, głównego celu ludzkiej aktywności, a mianowicie poszukiwania Prasensu, istoty Bytu. Rozpatrzeniu tego problemu służy programowy esej Schulza: Mityzacja rzeczywistości. Czytamy w nim:

Istotą rzeczywistości jest sens. Co nic ma sensu, nie jest dla nas rzeczywiste. Każdy fragment rzeczywistości żyje dzięki temu. że ma udział w jakimś sensie uniwersalnym. Stare kosmogonie wyrażały to sentencją, że na początku było słowo. Nienazwane nie istnieje dla nas. Nazwać coś — znaczy włączyć to w jakiś sens uniwersalny. Izolowane, mozaikowe słowo jest wytworem późnym, jest już rezultatem techniki. Pierwotne słowo było majaczeniem, krążącym dookoła sensu światła, było wielką uniwersalną całością. Słowo w^r potocznym dzisiejszym znaczeniu jest już tylko fragmentem, rudymentem jakiejś dawnej wszechobejmująccj, integralnej mitologii. Dlatego jest w nim dążność do odrastania, do regeneracji, do uzupełniania się w pełny sens. (...1 tę dążność słowa do matecznika, jego powrotną tęsknotę, tęsknotę do praojczyzny słownej, nazywamy poezją.

Funkcjonowaniu tropów poetyckich w prozie Schulza najwięcej miejsca poświęca W. Bolecki: Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym, Wrocław 1982; rozdz. IV: Język poetycki i proza: twórczość Brunona Schulza, część 2: Wykładniki tekstowe poetyki sformułowanej. s. 192-231.

W. W y s k i e I, op. cii., s. 105-111.

Por. A. Sandauer, Rzeczywistość zdegradowana, op. cit., s. 25-28.