WSP J POLN254118

Czesław Knryl, Nazwy osobowe

438

spółgłoskę miękką w formie pochodnej, np. Bożenia od Bożena, Teresin od Teresa, Marcia od Marta, Bolcio od Bolek. Derywacja sufiksalna polega na dodaniu do formy podstawowej określonego przyrostka, np. Piotruś od Piotr, Janeczek od Janek. Derywacja paradygmatyczna polega na modyfikacji formy fleksyjnej imienia. Jej zasadniczym efektem jest ukształtowanie formy żeńskiej na wzór męskiej i na odwrót, np. Ew od Ewa, Justyn od Justyna, Ewuś od Ewusia, Jacusia od Jacuś, Piotrunia od Piotrunio. Rzadziej spotykamy się z użyciem formy pluralnej zamiast singularnej, np. moje kochane Marcinki. Te cztery typy derywacji mogą krzyżować się, dając różne typy dery-wacji mieszanej, np. derywację redukcyjno-alternacyiną (Józio od Józef, Tadzio od Tadeusz) lub reduktyjno-sufiksalną (Zosia od Zofia, Józek od Józef). Derywacja redukcyjna i alternacyjna stanowi specyficzną właściwość nazw własnych, w słowotwórstwie wyrazów pospolitych te dwa typy derywacji odgrywają marginalną rolę.

Nazwiska

Nazwisko stanowi drugi, obok imienia, człon pełnej nazwy’ osobowej. Do cech konstytutywnych współczesnego nazwiska zalicza się obowiązkowość, niezmienność (zmiana nazwiska może nastąpić jedynie na mocy' odpowiednich przepisów prawnych) i dziedziczność. Dla pełniejszego odróżnienia nazwiska od przezwiska można tu dodać jeszcze asemantyczność. Ta ostatnia cecha oznacza, że osoba obdarzona danym nazwiskiem nie ma nic wspólnego z tym, co ewentualnie komunikuje wyraz stanowiący bazę tego nazwiska, a jeśli nawet jakaś zbieżność istnieje (np. nosiciel nazwiska Biały jest blondynem, a Sołtys pełni funkcję sołtysa), to zbieżność ta ma charakter przypadkowy.

Tak rozumiane nazwisko jest na gruncie polskim stosunkowo późne. Prawny obowiązek posiadania nazwiska został wprowadzony' dopiero na przełomie XVIII i XIX w. przez administrację państw zaborczych. Przy rozpatrywaniu faktów onomastycznych dotyczących wcześniejszy^rch okresów wspomniane wcześniej cechy konstytutywne nazwiska nie są traktowane w sposób rygorystyczny. Przez nazwisko rozumie się wówczas umownie drugi człon nazwy osobowej pojawiający się obok imienia.

Powstanie nazwiska jest wynikiem określonych potrzeb społecznych. Na skutek rozw’oju demograficznego, kulturalno-społecznego i administracyjnego samo imię przestało być dostatecznym elementem identyfikacyjnym. Pojawiły się wówczas dodatkowe określenia identyfikacyjne, które stały' się zalążkiem przyszłego nazwiska. Określenia takie występują już w dokumentach XIII- i XIV-wiecznych, lecz za początek okresu kształtowa-