WSP J POLN254122

442

Czesku.' Kosytj Nazwy osobowe

przykłady derywacji alternacyjnej, np. Droździo od Drozd. Sposoby derywa-cji są tu zasadniczo takie same jak w wypadku nieoficjalnych form imion, przy czym na ogół nazwisko, w przeciwieństwie do imienia, ma tylko jeden wariant nieoficjalny.

Formy łiliacyjne nazwisk zachowały się w języku literackim tylko szczątkowo. Nazwiska kobiet zamężnych tworzy się od nazwisk zakończonych na -a za pomocą przyrostka -ma (-yna), zaś od pozostałych nazwisk za pomocą przyrostka -owa [Zaręlńna od Zaręba, Mazurowa od Mazur). Nazwiska panien tworzy’ się od nazwisk zakończonych na -a za pomocą przyrostka -anka, od pozostałych nazwisk za pomocą przyrostka -ówna (Skarżanka od Skarga, Mazurówna od Mazur). Współcześnie formy te stają się coraz rzadsze, co wiąże się głównie z postępującą emancypacją kobiet. O wiele szerszy jest zasięg form filiacyjnych w gwarach ludowych. Do tworzenia nazwisk kobiet zamężnych służą tu m.in. następujące formanty: -owa, -ina, -ka, ■ula, -icba. Niektóre z tych formantów mają ściśle ograniczony zasięg geograficzny, np. -ula występuje w południowo-zachodniej Polsce, -icba wzdłuż wschodniej granicy Polski. Osobliwością gwarową są specjalne formy’ oznaczające, że ktoś jest czyimś synem. Stosuje się je na ogół w odniesieniu do chłopców i mężczyzn nieżonatych, por. Koźlak = syn Kozła, Sągałka = syn S4gały. W funkcji tej występują m.in. następujące formanty: -ak, -ek, -ka, -ik, ■aszek (na Śląsku Cieszyńskim), -uk (we wschodniej Polsce). W języ^rku literackim formy patronimiczne oznaczające synów wyszły z użycia w XVIII wieku. Częstymi formantanu patrorumicznymi były megd\’ś -idź! i -owic/zf. Formacje patronimiczne mogły by^rć tworzone me tylko od nazwiska (przy’-domka, przezwiska), lecz także od imienia ojca. Odbiciem dawnych stosunków społeczno-językowych są liczne obecnie nazwiska o typie patronimicz-nym, np. Klemensiewicz od Klemens, Bartkowiak od Bartek, Franczyk od Franek, Stefaniuk od Stefan, Bartków od Bartek. Formacje patronimiczne mogły się z czasem leksykalizować, co prowadziło niekiedy do tworzenia formacji patronimicznych drugiego stopnia. Proces ten potwierdzony jest w niektórych nazwiskach, np. Pawlaczyk: Pawlak: Paweł.

Do rzadkości należą obecnie nazwiska utworzone od imion kobiecych, np. Magdziarz : Magda, Dorociak : Dorota. Mogą to być skostniałe w postaci nazwiska dawne formacje matronimiczne (oznaczające syma wdowy lub kobiety niezamężnej) albo określenie męża w sytuacji, kiedy dominującą rolę w rodzinie odgrywała żona.

Obok nazwisk rodzimych występuje też w Polsce wiele nazwisk pochodzenia obcego. Nazwiska te należały niegdyś (mogą należeć też obecnie) do cudzoziemców, którzy z różnych przyczyn osiedlali się na stałe w Polsce i z czasem polonizowali się całkowicie. Wiele z tych nazwisk wywodzi się zresztą z terenów pogranicznych o skomplikowanyxh stosunkach narodowościowych i zmieniającej się przymależności państwowej. Najliczniej repre-