S5006722

„Dziadów* ezfić trzecia: manifest profetyzmu

A każdy dźwięk ten razem gra i plonie.

Mam go w uchu, mam go w oku,

W

Patrz, jak te myśli dobywam sam z siebie.

Wcielam w słowa, one lecą.

Rozsypują się po niebie.

Toczą się, grają i świecą;

Już dalekie, czuję jeszcze.

Ich dźwiękami się lubuję.

Ich okrągłość dłonią czuję

Ich ruch myślą odgaduję (III, s. 159-160).

Na moment posłuży się też poeta synestezją w Widzeniu Ewy: „Czy taka światłość jest twoim pieniem?" (III, s. 188).

W literaturze romantycznej synestezją była narzędziem ekspresji ekstazy mistycznej. Oto przykład z Serafny Balzaka:

,l-a lumiere enfantait la mćlodie, la melodie enfantait la lumićrc, les couleurs ćtaient lumiere et melodie, le mouvement etait un Nombre doue dc la Parole; enfin, tom y etait a la sonorc, diaphane, mobile; en sortc que chaque chose sc pćnćtrant Punc par Pautre, Petandue etait sans obstade ct pouvait ctre parcoume par les Anges dans la profondeur de Pinimi"⁴⁹.

Jeszcze ciekawszy, bo związany z analogiczną sytuacją, jest przykład Koryrmy pani de Stagl. Oto jak opiewa się tam w improwizacji Korynny na Kapitolu Dantego:

„Les magiąues paroles de notre plus grand poete sont les prismes de Punivers; toutes les mervcilles s*y rćflćchisscnt, s*y recomposent, les sons imitent les couleurs, les couleurs sc fondent en harmonie; la rimc sonore ou bizarre, rapide ou prolongćc, est inspirćc par ccttc divination poćtique, bcaute supremę de Pan, triomphc dc genie, qui dćcouvrc dans la naturę tous les secrets en relation avcc le coeur de Phomme”⁵⁰-

We wszystkich trzech wypadkach synestezją służy udziwnieniu doświadczenia, uzmysłowieniu nam jego niezwykłości⁵¹. Ale u Mickiewicza, inaczej niż u Balzaka czy pani de Staćl, mamy równocześnie i elementy obrazowania, sugerujące bezpośredniość i konkretność doświadczenia: „Ich okrągłość dłonią czuję."

" IŁ Balzac, Sirapkia, w: La Comłdie hurnaim, i. X, s. 584.

* Midaae de SiĄOwiw, ou 1‘Italie, Paris 1875, s. 30-31.

Tak jest w poetyce romantycznej, ale tak nic będzie w poezji XX w., w której udziwnione obrazowanie stanie óę ogólną zasadą organizacji wyobraźni i w której przy pomocy takiego udziw-nioorgp obrazowania będąc poeta wyrażał także i potoczne doświadczenia, jak np. Przyboś w Lmhr.

Być może, iż pomysł posłużenia się synestezją dla oddania stanu ekstazy zawdzięczają tak Mickiewicz, jak pani de Stael oraz Balzac - Saint ^Martinowi, niezwykłemu i stąd wrażającemu się w pamięć ustępowi jego Łaknącego człowieka o .wzniosłej melodii** muzyki wszechświata:

.La lumiere rendoit des sons, la roćlodie enfantoit la lumićre, les couleurs avoient du mouvcmcnt, parce que les couleurs ćtoient vivantes, et les objets ćtoient i la fois sonores, diaphanes et assez mobiles pour se pćnćtrer les uns et les nutrcs et parcourir d*un trait toutc rćtendue**⁵².

Wpływ Saint'Mart i na jest tu bardzo prawdopodobny. Ale pewności mieć nie możemy, bo już w literaturze renesansowej tradycyjnie posługiwano się synestezją dla oddania właśnie muzyki sfer?³.

Zasadnicza jednak odrębność ekstazy Konrada tkwi gdzie indziej. W całej rei, ^Ł y^ partii monologu podmiot liryczny nie jest - jak to ma miejsce w stanach ekstatycznych -^przytłoczony swoim doświadczeniem. Stan euforii twórczej jest tu równocześnie stanem wzmożonego napięcia świadomości, wyostrzonego widzenia.

Toteż taką ekstazę twórczą odczuwamy jako naturalne przygotowanie do tego, co nastąpi potem: roszczenia do „rządu dusz” i wyzwania rzuconego Bogu.    ^

Wkraczamy tu w rejony fromantycznego lytamzmur^Narodził się on na styku _ romantycznego głód u religijnego 1 romantycznegoJauntuprzeciwkorzastancj rzc-,^^' czywistości. Jest protestem przeciwko chrześcijańskiej odpowiedzi na skandal zła__^ yC ^ w Jwiccic, podjętym w imię autonomii moralnej i prawa do szczęścia człowieka.

Chrześćjfańskiemu tłumaczeniu" ~żc~skandai ten jest pozorny, bo wyroki Opatrz^

Cięła szpada przodująca orkiestrze,

dźwięk tlił w szybach - zaświecił na przestrzał

i po pawiooconowej ulicy

z samochodu na samochód

i wyżej

frunęła

Marsylianka w puchach z tęczy, w błyskach!

(J. Przyboś, Liryki, J 9JO-J964, wstępem poprzedził A. Sandauer, Warszawa 1966, t 49). Można tn

mówić o emocjonalnej dewaluacji synestezji-    _

ⁿ L.C. Saint-Martin, L'Homme de desir, L 1,1. 101. Na ustęp ten jako możliwe źrócflo Mickiewicza zwrócił już uwagę J. Kallenbach, Adam Mickiewicz, t. II, s. 239. - O możliwości wpływu synewczp Dantego pisze I. Chrzanowski w artykule Kilka podobieństw pomiędzy _mDtiadó»" cz. trzeesą a _mBoiką komedią", w: Wśród zagadnień, książek i ludzi, Kraków 1922, s. 302-304.    .

» Zob. A. WeIlek, Renaitsance und Barock-Syndstkessie, .Deutsche Yicrtdjahrsjchrift fiłr Lotto-wńsenschaft und Geistcsgescłuchtc", IX (1931), s. 534-584. - Warto też prrypomnie^ iż FrwaMin dla ułatwienia orientacji grającego malował szklane półkule harmoniki różnymi kolorami tęczy, tak ti półkule tego samego koloru bjrły w odległości oktawy od siebie. Jak » zauważył Borowy w wydaniu Dziadów części trzeciej, s. 301, słowa Konrada o tonach jego muzyki: .1 w tęczę 1-j plW*C i tą nawiązaniem do takiej tęczowości harmonika. Mógł tu też tkwić bodziec do charakteryzowania aej muzyki za pośrednictwem synestezji.

175