908
MERKANTYLIZM — METALE I METALURGJA
pisarzy są dobrem odzwierciedleniem mer-kantylizmu, to inne koncepcje tych samych pisarzy należały do fizjokratyzmu, czy też liberalizmu, albo też stanowią odbicie kon-cepcyj i doktryn ekonomicznych ogólnie panujących, a nie będących specjalną cechą charakterystyczną merkantylizmu.
Literatura: Cosma EmiUo* L*interpretazionescicntifica delmercan-tilismo. Messina 1907. — DionneŁ* Le nłomercantUisme au XVIII siłcle et au dibut du XIX silcie. Parts 1901. — Dubois A.t Prócis ds Vhistoire des doctrtnes śconomigues dans leurs rapporls avec les fails et les instilutions. Parts 1903. — Eapinas Atfr&di La troisitone phase et la dissolution du mercantilisme. „R£vue intemationale de Socioloffie**. Parts 1902. — Fumiss Edgar* The Posilion ofth$ Laborer in a System of Nalionalism. A Study ofthe Labor Theories of the Later Mercantilism. Boston and New York 1920. -Heekechtrr E. F.s Mercantilism. „Econo-mic History Rewiom". Nowember 1936. Heyklng Edmund. Zur
Geschichte der Handeisbilanstheone. Berlin 1880. — Uorrocks J. W.t A Short History of Mercantilism. London 1926.— Mon-roo Arthur BU; Monetary Theory btfore Adam Smith. Cambridge 1923. — Schmeht Hialmar. Der theoretische Gehall des englischsn Merkantilismus. Kieł 1900. — Siirdninfa Br.* The Theory ofthe Balance of Trads; A Study in Mercantilism. Hdsingfors 1923. — Vinor J.t Bnglish Theortes of Foreign Trade before Adam Smith. „Journal of Political Economy**. 1930.
Józef Świdrowski.
i. Uwagi wstępne 2. Żelazo. 3. Metale nieżelazne. a) Spożycie, b) Aluminjum. c) Miedź, d) Cyna. e) Cynk. f) Ołów. g) Nikiel, h) Magnez, i) Inne metale.
1. Uwagi wstępne. Z punktu widzenia chemji klasycznej — metalami nazywamy grupę pierwiastków chemicznych posiadającą specjalne cechy fizyczne i chemiczne, odróżniające się od drugiej grupy pierwiastków, t. zw. metaloidów.
Następujące cechy fizyczne są charakterystyczne dla metali: budowa krystaliczna, połysk metaliczny, duże przewodnictwo cieplne i elektryczne, zdolność do plastycznej przeróbki drogą walcowania, kucia, prasowania i ciągnienia; główną cechą chemicznie odróżniającą metale od metaloidów jest to, że tlenki metali, reagując z wodą tworzą zasadowe związki zwane inaczej al-kaljami, tlenki zaś metaloidów tworzą w tym wypadku — kwasy.
W technice współczesnej bardzo rzadko mamy do czynienia z metalami chemicznie czystemi, raczej użytkowujemy je w postaci stopów metali, lub metali i metaloidów. Stopy te noszą nazwę podwójnych, o ile w skład ich wchodzą zasadniczo dwa składniki; klasycznemi przykładami są: stal-stop żelazo-węgiel, bronz-miedź z cyną i t. p.
lub stopami wieloskładnikowemi, gdy stop złożony jest z kilku składników, celowo wprowadzonych do stopu. Składniki takie noszą nazwę składników stopowych i znajdują się w stopie zwykle w ilości mniejszej, aniżeli składnik podstawowy. W wielu wypadkach stopy zawierają nieznaczne ilości składników dodatkowych, nie dających się usunąć w trakcie procesów hutniczych wskutek trudności technicznych. Składniki takie nazywamy domieszkami względnie zanieczyszczeniami, o ile obniżają one użytkową wartość metalu, względnie stopu.
Metale dzielimy na grupę metali ciężkich (żelazo, miedź, nikiel, złoto, antymon i t. p.) i grupę metali lekkich (aluminjum, magnez, sód, beryl i t. p.), względnie poza grupą żelaza i jego stopów odróżniamy grupę metali półszlachetnych (miedź, aluminjum, cyna, cynk i t. p.) oraz metali lub kruszców szlachetnych: srebro, złoto, platynę.
Metale i ich stopy mają zastosowanie praktyczne po ich przeróbce i po nadaniu im odpowiedniego kształtu użytkowego. Nadanie kształtu następuje albo drogą bezpośrednią — przez odlewanie, albo drogą pośrednią — przez przeróbkę plastyczną (walcowanie, kucie, prasowanie, ciągnienie) bloków poprzednio odlanych.
2. Żelazo. Żelazo w stanie czystym ma w technice współczesnej ograniczone rozpowszechnienie; najczystszą postacią jego jest żelazo otrzymane drogą procesów elektrolitycznych (99,97% Fe), w technice zaś używane jest t. zw. „żelazo Armco“ (99,9% Fe) wyrabiane metodami hutniczemi i znajdujące zastosowanie do celów specjalnych. Pomijając te wszystkie wypadki, kiedy żelazo jest jednym ze składników stopowych, uważać należy za podstawowe stopy żelaza z węglem. Dzielimy je zwykle na dwie grupy: stale — o zawartości węgla nieprze-kraczającej 1,75% i surówki — zawierające węgla powyżej 1,75%.
Stale cechuje specjalna zdolność hartowania się i wyżarzania, jak również odpuszczania, czyli poddawania się procesom termicznej (cieplnej) obróbki, co łącznie ze zdolnością tworzenia stali stopowych (w połączeniu z dodatkami stouowemi Mn, Ni, Cr, Mo i t. p.) zapewnia technice współczesnej ogromną skalę możliwości konstrukcyjnych i gospodarczych. Surówka jest materjałem wyjściowym, tak dla otrzymania wszelkich gatunków stali, jak i żeliwa. Żeliwem na-