page0045

GRAMATYKA NAZW WŁASNYCH

Derywacja paradygmatyczna występuje wyjątkowo, np. markiza markiz. Sufiksy -owa, -ina; -ówna, -anka (Janowa : Jan, Nowakowa : Nowak; Boguszówna : Bogusz, Skubalanka : Skubała) nazwy żeńskie tworzone od męskich mają, odpowiednio, znaczenie 'jest żoną', 'jest niezamężną córką' oprócz znaczenia 'piec żeńska'. Zatem niosą dodatkową informację treściową o nazywanej osobie.

Istnieje więc wyraźna różnica w zakresie środków morfologicznych (czyli końcówek fleksyjnych i sufiksów) służących do wyrażania opozycji pleć męska : pleć żeńska w nazwach własnych osób z jednej strony, a w rzeczownikach pospolitych osobowych z drugiej strony.

W wymienionych wyżej typach nazw własnych osób zachodzi zgodność rodzaju naturalnego nazywanej osoby z rodzajem gramatycznym nazwy. Płeć wyrażają także środki syntaktyczne, tj. męskoosobowa lub żeńska forma czasownika w czasie przeszłym oraz składnia zgody między podmiotem — nazwą własną i jej określnikami ewentualnie przymiotnikowym orzecznikiem, np. Piotr byl inteligentny, Anna była zdenerwowana.

Inaczej wyrażony jest rodzaj naturalny męski lub żeński, gdy brak zgodności między rodzajem naturalnym osoby a rodzajem gramatycznym nazwy własnej. Sytuacja taka występuje, gdy używamy nazwisk i przezwisk rzeczownikowych. Np. w odniesieniu do mężczyzny, w nazwiskach: Pan Nalepa był zmartwiony. Lato zdobył złoty medal; w przezwiskach: Ten Łezka się tu kręcił, Ten Wtykło zabrał mi szalik. W odniesieniu do kobiety, w nazwiskach: Pani Bogusz była pracowita, Na-górko już wyjechała; w przezwiskach: Burak była chora, Wtyklo się o ciebie pytała. Stosunki syntaktyczne w zdaniu dyktuje tu rodzaj naturalny nosiciela/nosicielki nazwiska lub przezwiska. Płeć męską lub żeńską osoby wyrażają środki składniowe, z pominięciem rodzaju gramatycznego nazwiska lub przezwiska (męskoosobowa lub żeńska forma czasownika w czasie przeszłym, która pozostaje w składni zgody z określnikami podmiotu, np. zaimkami wskazującymi i ewentualnie z orzecznikiem przymiotnikowym), np. Ten Kumała był dobrym fachowcem, Nasza Czopik przybiegła pierwsza.

Nazwiska i przezwiska rzeczownikowe są, jak widać, dwurodzajowe, każde z nich może odnosić się do osobnika płci męskiej lub żeńskiej.

Użycie nazwiska o formie męskiej i nijakiej w odniesieniu do kobiety powoduje blokadę fleksji, co jest wyznacznikiem płci żeńskiej nazwanej osoby, np. Dorota Wilk, u Doroty Wilk, Anna Nagórko, o Annie Nagórko, Maria Kwaśny, dla Marii Kwaśny, Ewa Wikary, z Ewą Wikary.