WA308�7 II5947 NAUKA O LUDACH656 I

642

Jakkolwiek w ówczas południom brzeg Europy nnipumyśmity ukształtowaną częścią ziemi być się zdawał, to morskie potęgi Włoch sprowadziły w końcu same zwrot, któn kulturowe zn mżenie obrysu Europy zupełnie zmienić musiał; możemy nawet ściśle tę fiiwilę oznaczyć. w której świetność brzegów śródziemnego morza blednąc zaczęła. W . 1318 przywiozły po raz pierwszy weneeyjańskie galary wschodnio indyjskie towary drogą, wodną przez cieśninę gybraltarską do Antwerpii na targ. Pojedyncze statki przebywały wprawdzie już dawniej te drogę, lecz z powodu rozbojów morskich i niebezpieczeństwa rozbicia kupcy przekładali drogę lądem dla przewozu swych towarów Ów postęp w żeglarstwie wyprowadził tedy żeglarzy na atlant} ck: ocean. Wkrótce potem nastąpiło odnalezienie wysptkanaryiskich i odkrycie wysp azorskich, leżących w ²/₅ całego oddalenia od Ameryki. śródziemnomorscy żeglarze przepływali nie będąc niepostrze-żeni, kuło Portugalii, mającej nadzwyczaj pomyślne położenie dla wszelkich związków na oceanie. Lizbona wzniosła się szybko i stali pierwszorzędną przystanią i rynkiem. Lękliwi z początku Partugal-czycy i Hiszpanie ćwiczyli się wzdłuż brzegów afrykańskich do wy [traw na pełne morze; nowy świat na zachodzie, nowa droga do Indyj zostały wynalezione, a kiedy śródziemne morze najprzód powoii a potem coraz szybciej do znaczenia morza lądow^Tego spadać zaczęło, skorzystały odtąd z'geograficznych warunków pomyślnego położenia najwięcej owe ludy, które na w^rvbrzeźach oceanu były osiadłe i których żeglarskie zdolności tylko na podnietę czekały. Czym więcej się odtąd z każdym dziesiątkiem lat pozamorskie kramy wzmagały, tym wy. żej wzrastała i godność wybrzeży oceanu.

Iłe razy te nauki dziejów pod ścisłą weźmiemy rozwagę, tyle razy wprawiają nas na nowo w zdumienie. Najprzód okazało się, że w czasach reniferu korzvści zarysu Europy dla jej mieszkańców żadnego nie miały znaczenia; później przekonaliśmy się że kultura najwcześniej tam bię wzmogła : do najwyższego doszła rozwoju, gdzie w pobliżu zetknięcia Afryki z Azyją Nil płynął, że później do przejęcia wschodniej kultury brzeg południowy Europy przez swoje liczne odnogi i ramiona iakby opatrznościowo był przeznaczony, że jednaK ta czynność natychmiast ustała, gdy w skutek spotęgowania ludzkiej pracy znaczenie przyrodzonych własności ziemi w danem miejscu się zmieniło. Wyżej przeto od wszelkich zarysów ziemi i morza, jako rzecz najwyższą nawet, musimy wielbić czyn!

Otóż te dziejowe wyniki wskazują Dam jasno znikomość wszelkich geograficznych korzyści. W łańcuchu dziejów kultury morze