bez tytułu8 bmp

APELATYWNA STRUKTURA TEKSTÓW 113

uwagami komentującymi i wartościującymi, ale bez interpretowania historii z jakiegoś określonego, przez cały czas utrzymywanego stanowiska. Można to zaobserwować już ;w literaturze początków XVIII wieku i znaleźć w. wielu powieściach, których substrat historyczny jest dla nas dzisiaj raczej nieciekawy, na czym. nie cierpi przyjemność^ jaką odczuwamy przy ich lekturze. W takich powieściach autor najwyraźniej nie kieruje się wyłącznie tym, żeby przy pomocy komentujących partii' swojego tekstu podyktować czytelnikowi,'jak^; ma rozumieć historię. Wielkie powieści angielskie .XVIII .i XIX wieku,"którym jeszcze, dzisiaj przyznaje się nie słabnącą żywotność, należą do tego typu. Ich teksty nasuwają przypuszczenie,^: że autor: że swoimi komentującymi wskazówkami chciał się raczej zdystansować wobec opowiedzianych wydarzeń niż przetłumaczyć ich sens. Komentarze sprawiają Wrażenie czystych hipotez: i wydają się implikować możliwość ocen różniących się ód tych, jakie można wyprowadzić bezpośrednio z opowiedzianych wydarzeń. Wrażenie to pogłębia fakt, że komentarze do “ różnych sytuacji ujawniają zmienność stanowiska autora,. Czy należy; więc jeszcze ufać komentującemu autorowi?¹¹ Czy też należałoby raczej starannie sprawdzić uwagi, jakie czyni On specjalnie vną^f temat opowiadanych wydarzeń? Często bowiem określone sytuacje historii powieściowej pozostawiają inne wrażenia, niż zdajećsię to sugerować naświetlający je komentarz. Czy przeczytaliśmy'^nieuważnie; czy też na podstawie lektury powinniśmy wręcz skorygować komentarz autorski, aby samemu dojść do oceny wydarzeń? Niespodzianie czytelnik nie ma już wtedy do czynienia wyłącznie z postaciami powieściowymi, lecz także z autorem, który w roli komentatora wciska się pomiędzy historię a czytelnika: - Zajmuje on zatem czytelnika w takim samym stopniu,^{1 2} w jakim tenże jest zajęty opowieścią. Komentarze prowokują różnorodne reakcje. Zdumiewają, pobudzają do sprzeciwu, a przecież odkrywają wiele nieoczekiwanych aspektów procesu narracji, których nie zauważyłoby się bez tych wskazówek. W ten sposób komentarze i takie nie dostarczają wprawdzie wiążących ocen wydarzeń, przedstawiają jednak propozycję oceny, która pozostawia możliwości wyboru. Zamiast jednolitej optyki, dostarczają one czytelnikowi pewnych nastawień, które musi on przyjąć, żeby odpowiednio^! zrekonstruować sobie akcję; zaopatrują one historię w perspejktywy obserwatorów, których ukierunkowanie ulega jednak zmianom. W ten sposób komentarze te otwierają wolną przestrzeń dla wartościowania, pozwalającą na powstanie w tekście nowych miejsc pustych. Te zaś znajdują się już nie w opowiadanej historii, lecz pomiędzy historią a możliwościami jej oceny. Usunąć można je tylko przez wydanie sądów na temat wydarzeń poddanych pod dyskusję. Sprowokować władzę sądzenia stara się komentarz na dwa sposoby: rezygnując z jednoznacznej oceny ^ydarzeń, tworzy on miejsca puste, które dopuszczają szereg wariantów wypełniania ich; ponieważ jednak oferuje on jednocześnie możliwości wartościowania, zapewnia zarazem także i to, że te miejsca puste nie będą wypełniane dowolnie. W ten sposób struktura ta powoduje z jednej strony udział czytelnika w ocenianiu,! z drugiej zaś kontrolę tych reakcji, z których wywodzi się oceniańjie.

Objaśnijmy, przynajmniej krótko, ten rodzaj kierowania czytelnikiem na pewnym interesującym przykładzie takich procesów sterowania. Załóżmy, że ,autor przez swfoje uwagi ii& tetnat ' poszczególnych sytuacji chciałby nie tylko kontrolować pewną 'skalę reakcji czytelniczych, lecz samą reąkcję uczynić jednoznaczną; jak postępuje on w takim wypadku? Jeżeli nasze dotychczasowe obserwacje są słuszne, nie woln<j> nam oczekiwać, że komentarz określi szczegółowo reakcję czytelnika, jakiej sobie życzy autor, albo że mu ją wręcz podyktuje. Czytelnik zareagowałby wtedy na instrukcję, ale nie w sensie] intencji autora. Oto przykład: jest to owo znane miejsce z OliĄera Twista Dickensa, gdy wygłodzone dziecko w przytułku zdobyjwa się na rozpaczliwą odwagę zażądania drugiej porcji zupy. Perjsonel przytułku oburzony jest tak niesłychaną bezczelnością¹². Ćóż czyni komentator?

^u Wayne G. Booth, Thć Rheioric of Fictioń, Chicago 1961, s. 211

n., rozróżnia pomiędzy „reliable” [Spolegliwy] a „unr diable [niespolegliwy] narrator”, ' nie 'Wykorzystując^ jednak tego faktu dla problemu-komunikacji. Unrelidbte ^ńdrrator^r>X'śtanówi oczywiście typ bardziej interesujący; gdyż jego iińiespolegliwóść'’'Wykazuje strategiczną intencję sterowania czytelnikiem-przez tekst. .

■' ¹² Por. Charles Dickens, [Oliver Twist. Przeł. A. Glinczanka,

Warszawa 1953, s. 18-20].

■ 8 — Współczesna teoria... t. IV, vol. I"