Śliwerski3

148 ^tom pi^erws*y Podstawy nauk o wychowaniu

jedynie unikatowość stosunkowej samodzielności. Przyczyny uznawania praktyki pedagogicznej jako szczególnej, stosunkowo niezależnej formy praktyki, nie wykluczają więc wzajemnych relacji pomiędzy praktykami, lecz wyraźnie je uwzględniają.

■ 3.3. Zasady myślenia i działania pedagogicznego

W następnej części nie będę poszukiwać podstawowych pojęć na określenie różnych zawodowych działań pedagogicznych ani rozumienia praktyki pedagogicznej, które pomija jej relacje z innymi praktykami, lecz zaprezentuję zasady, konfrontujące różne profesje pedagogiczne z roszczeniem praktyki pedagogicznej i wyraźnie tematyzujące zarówno samorozumienie owej praktyki, jak i jej odniesienia do innych praktyk. Cztery zasady myślenia i działania pedagogicznego, które będą najpierw prezentowane pojedynczo, a potem porządkowane systemowo, są znane już od dawna. Są to: zasada podatności na kształcenie (wychowalności), wezwania do o samodzielności, przekształcenia determinacji społecznej w determinację pedagogiczną i ukierunkowania całościowej praktyki ludzkiej na ideę niehierarchicznego i nieteleologicznego określenia relacji pojedynczych praktyk zróżnicowanego człowieczeństwa⁵⁸.

Mówiąc o zasadach myślenia i działania pedagogicznego, nie chcę doprowadzać do ugruntowania fundamentalizmu, który przypisywałby im uzasadnienia nie do przyjęcia i ustalałby je jako podstawę wszelkich uzasadnień, bez podawania ich w wątpliwość czy chociażby bez dopuszczania takiej możliwości. O zasadach można mówić raczej wyłącznie jako o nierozerwalnym układzie relacji między wskazaniem zasady a podleganiem zasadom⁵⁹. Mówiąc o zasadach, mam na myśli podstawowe pojęcia rozważanego zjawiska, w tym więc wypadku — podstawowe pojęcia dotyczące myślenia i działania pedagogicznego. Zasadom tym przypisuje się znaczenie historyczne i ponadhistoryczne. Można zrekonstruować zmiany, jakim układ podlegał, i podać kontekst historyczno-społeczny, w którym nastąpiło trwałe pojęciowe umocowanie zasad. W związku z tym w przypadku podstawowych pojęć myślenia i działania pedagogicznego mamy do czynienia z zasadami historycznymi. Znaczenie, które im przysługuje i do którego zgłaszamy roszczenie, uznając je za zasady myślenia i działania pedagogicznego, nie ogranicza się jednak wyłącznie do historyczno-społecznego kontekstu ich pierwotnego sformułowania, gdyż bazuje na retrospekcji, a jednocześnie odnosi się do przyszłości. Na tym opiera się ich roszczenie

⁵⁸    Układ powiązań owych czterech zasad można zrekonstruować, analizując filozofię wychowania R. Hónigswalda i zwolenników Fichtego. Zob. W. Schmied-Kowarzik, D. Benner, Prolegomena zur Grundlegung der Padagogik t. 2, Die Padagogik der fiihrer Fichteaner und Hónigswalds, Ratingen: Henn 1969, s. 269-272; D. Benner, Hauptstrdmungen der Erziehungswissenschaft, s. 111-116. Zamiast wprowadzonego przez Hónigswalda pojęcia koncentracji wszystkich ważnych obszarów na zadaniu wyższego rozwoju ludzkości, którego używałem jeszcze ostatnio w moim artykule o Grundstrukturen padagogischen Denkens und Handelns (Podstawowe struktury myślenia i działania pedagogicznego) [w; Enzyklopadie Erziehungswissenschaft, s. 283-300], w niniejszej pracy na określenie czwartej zasady myślenia i działania pedagogicznego stosuję pojęcie niehierarchicznego określenia relacji pojedynczych praktyk zróżnicowanego człowieczeństwa, ponieważ unika ono skojarzeń z hierarchicznym porządkiem całościowej ludzkiej praktyki w rozumieniu teorii ważności oraz teleologiczną hierarchią wyższych i niższych wartości, a także ważniejszych bądź mniej ważnych form praktyki, za którą opowiadały się nurty edukacyjne związane z neokantyzmem i naukami humanistycznymi [D. Benner, Ethik und Padagogik. Uber ethische Voraussetzungen der Padagogik und padagogische Voraussetzungen der Ethik, w: Objektwationen des Geistigen. Beitrdge zur Kulturphilosophie in Gedenken an Walther Schmied-Kowarzik, red. W. Schmied-Kowarzik, Berlin; Reimer 1985, s. 217-229; E. Gruber, Nicht-hierarchische Verhaltnistheorie und padagogische Praxis. Zum Problem der Herrschaftsaufhe-bung, Munchen: Fink 1979.

⁵⁹    Każde krytyczne rozważanie o zasadach jako początkach i warunkach dyskursu za punkt wyjścia obiera różnicę i problematykę zapośredniczania między zasadą a tym, co podlega zasadom. Obie te wielkości można by postrzegać bardzo różnie. Na temat podziału na różnice ontyczne, ontologiczne i transcendentalne zob. E. Heintel, Hegel und die analogia entis, Bonn: Bouvier 1958; por. również moją próbę problematyzowania hierarchicznej klasyfikacji różnic ontycznych, ontoiogicz-nych i transcendentalnych poprzez wskazanie na czwartą różnicę (różnicę transcendentalno-dialektyczną), w szczególności rozważania dotyczące „pytania o zasadę”, w: D. Benner, Theorie und Praxis. Systemtheoretische Betrachtungen zu Hegel und Marx, Wien: Oldenbourg 1966, s. 43 i nast., 163 i nast.