PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (106)

tach Marek Aureliusz, Montaigne i Wittg en Stein usiłują drogą rozumowania przekonać nas i siebie, że tak naprawdę żyjemy w świecie wiecznego teraz, to znaczy, że teraźniejszość sama sobie wystarcza, jest bytem równym sobie, że przyszłość jest całkowicie poza nią i że pozbawienie nas przyszłości ani trochę nie umniejsza pełni i autentyzmu teraźniejszego istnienia. Jest to więc próba powrotu drogą medytacji do stanu, w którym bytuje świadomość prerefleksyjna.

W cywilizacji dzisiejszej wzrasta ilość czynników oddziałujących zarówno na wzrost świadomości linearnego czasu, jak i na instrumentalizację działań. Czynniki te znajdują się tak w sferze kultury, jak i w sferze organizacji życia społecznego i sposobu produkcji dóbr.

Tak więc w miarę upowszechnienia oświaty, wzrostu wykształcenia, upowszechnienia zasad myślenia racjonalnego, a w szczególności myślenia kategoriami matematyczno-fizykalnymi wzrastają predyspozycje ludzi do ujmowania świata w linearnym czasie z punktualną teraźniejszością, do traktowania wszelkich działań i całego życia w kategoriach sensu i racjonalności. *

Naczelne idee społeczne, jak idea postępu i idea narodu, zmuszają do oglądania form życia zbiorowego w ciągłym ruchu i zmienności mającej określony kierunek i ceł, a więc w linearnym czasie z teraźniejszością, której sankcję sensu nadaje przyszłość.

Rozkład tradycyjnych kultur o wielofunkcyjnym charakterze działań i wytworów zmniejsza psychologiczne możliwości życia chwilą, kształtuje postawy wobec życia polegające na szukaniu szczęścia w ciągłym kumulowaniu określonych wartości, czyli na traktowaniu życia w kategoriach czasu linearnego z punktualną teraźniejszością, ważną o tyle, o ile ważna jest przyszłość, której ona służy.

W miarę komplikowania się mechanizmów życia zbiorowego i coraz większej precyzji techniki wytwarzania wzrasta znaczenie czasowej synchronizacji działań, co zmusza wszystkich do nie spotykanej dawniej samodyscypliny i ciągłego oglądania siebie na strzałce czasu.

Rządzące współczesnością prawa ekonomiczne zmuszają do traktowania czasu jako kategorii ekonomicznej. Oszczędność czasu jest jedną z najefektywniejszych form oszczędności. Abstrakcyjny termin „czas” stał się konkretną wartością, przeliczalną na sumy dóbr, na kwoty pieniężne, traktowaną ekonomicznie.¹Pośpiech, „wyścig z czasem” stał się naczelnym hasłem społeczeństw, narodów i jednostek.

Najbardziej jednak istotną z interesującego nas tu względu cechą cywilizacji współczesnej jest to, że czas został zinterioryzowany w kulturze, a co za tym idzie — w osobowościach ludzkich. Na tradycyjnej wsi brak czasu występował: wtedy, gdy gromadzące się na niebie chmury zmuszały do pośpiechu w zbiórce zboża, gdy wczesne przymrozki zmuszały do zakończenia prac potowych, gdy nadchodziła wiosna, jesień czy lato i trzeba było szybko wykonać czynności narzucone dorocznym cyklem przyrody. Jeśli tego nie było, nie istniał problem czasu. Mężczyźni spędzali długie zimowe wieczory, a czasem i dnie, zupełnie bezczynnie, nie kłopocząc się trwonionym czasem, nie śpiesząc się donikąd ani też się nie nudząc. Dla dzisiejszego człowieka taka bezczynna wegetacja byłaby nie do zniesienia, uznałby przy tym takie życie za pozbawione sensu i celu. Linearny czas został bowiem na tyle uwewnętrzniony, że mając jego określony odcinek do przebycia bez zdarzeń nie chcemy się zgodzić na taki pusty przebieg. Wydaje się, iż im więcej zdarzeń w danym odcinku czasu da się zmieścić, tym lepiej, tym pełniejsze i sensowniej-sze jest życie. Stąd pośpiech, zdenerwowanie i nuda przy każdej dłuższej przerwie w dopływie wrażeń. Czas i pieniądz, zdaniem W. E. Moore’a, stały się najbardziej cenionymi wartościami ludzkiej egzysten-

Por- CZ Noniewicz: Ile fasetuję czas? Warszawa 1974.