22 #

Traktat o historii religii

lub obszarów (wyspy, góry), to powodują ją różne-przyczyny: nowość metalu albo fakt, że używa go , tylko grupa ludzi strzegących tajemnicy (odlewniczych, czarowników), majestat i tajemniczość niektórych gór lub też okoliczność, że nie dają się scalić lub że jeszcze się nie scaliły z tubylczym kosmosem itd.

Mechanizm tabu jest jednak wszędzie zawsze taki sam: pewne przedmioty, osoby lub obszary uczestniczą w całkiem innym porządku ontycznym, skutkiem czego kontakt z nimi powoduje jakieś przełamanie płaszczyzny ontologicznej, co może się okazać fatalne. Obawa przed takim przełamaniem — wynikająca nieuchronnie z różnic porządku ontycznego, jakie istnieją między stanem świeckim a stanem hierofanicznym lub kratofanicznym — występuje nawet w stosunku człowieka do poświęconych środków żywności lub też do, takich środków żywności, którym przypisuje się zawieranie sił magiczno-religijnych. „Niektóre środki żywności są święte do tego stopnia, że lepiej w ogóle ich nie spożywać lub też spożywać w małych dawkach” (E. Westermarck, Survivances paiennes dans la ćmlisation mahometane, tłum. franc. Paris 1935, s. 155). ‘Dlatego w Maroku ludzie, którzy odwiedzają sanktuaria lub też uczestniczą w jakimś święcie, spożywają w małych tylko ilościach owoce i dania, które się im podaje. Usiłuje się powiększyć „moc” (baraka) zboża, póki jest na klepisku, ale zbytnia koncentracja tej mocy sprawia, że może ona stać się szkodliwa {tamże, s. 156). Dlatego też miód bogaty w baraka jest niebezpieczny (s. 156).

O tej ambiwalencji sacrum — pociągającego i odrzucającego zarazem ^będziemy mówić obszerniej w drugim tomie tego dzieła. Obecnie jednak możemy już zwrócić uwagę na sprzeczne tendencje człowieka znajdującego się w obliczu sacrum (pojętego w najszerszym tego słowa znaczeniu). Z jednej strony człowiek usiłuje potwierdzić i powiększyć swą „realność” przez nawiązanie jak najbardziej owocnego kontaktu z hiero-faniami i kratofaniami, z drugiej zaś obawia się stracić definitywnie ową „realność” przez swe zintegrowanie się z płaszczyzną ontologiczną, przerastającą jego stan świecki; pragnąc przekroczyć swój stan człowiek nie może. go jednak całkowicie opuścić. Ambiwalencja postawy człowieka wobec sacrum urzeczywistnia się nie tylko w przypadku kratofanii i hierofanii negatywnych (strach przed umarłymi, duchami, przed tym wszystkim, co jest „skalane”), ale i w formach religijnych najbardziej rozwiniętych. Nawet taka teofania, jaką objawiają mistycy chrześcijańscy, wzbudza w wielu osobach nie tylko pociąg, ale i chęć odtrącenia (niezależnie od nazwy, jaką nadamy tej chęci odtrącenia: nienawiść, pogarda, lęk, zamierzona ignorancja, sarkazm itp.).

Widzieliśmy, że przejawy niezwykłości i nadzwyczajności zmuszają zwykle do obawy i ucieczki. Niektóre przykłady tabu i czynności, istot i przedmiotów tabuicznych odkryły przed nami mechanizm, dzięki któremu kratofanie tego, co niezwykłe, szkodliwe, tajemnicze itd., są wyodrębnione z normalnego biegu doświadczeń. To wyodrębnienie ma nieraz skutki pozytywne “ nie sprowadza się do izolacji, lecz waloryzuje. Na przykład brzydota i' kalectwo wyodrębniają osoby, które są nimi dotknięte, ale równocześnie je uświęcają. „Wśród Indian Odżibwejów wielu ludzi nazywa się czarownikami tylko dlatego, że są brzydcy lub kalecy, choć sami twierdzą, że nie znają się na sztuce czarodziejskiej. Wśród tych Indian ludzie uważani za czarowników mają przeważnie wygląd nędzny i odpychający. Reade zapewnia, że • w Kongo wszyscy karli i albinosi zostają kapłanami. Nie można wątpić, że szacunek, jaki otacza tę klasę ludzi, ma swe źródło w przekonaniu, że są oni w posiadaniu jakiejś tajemniczej, mocy” (N. Sóderblom, Dieu vivant dans 1’histoire, Pa-ris 1937, s. 22).

Fakt, że szamani, czarownicy i znachorzy rekrutują się przeważnie spośród neuropatów lub tych, którzy mają nadwerężony system nerwowy, wynika również z prestiżu, jakim się cieszy to, co niezwykłe i nadzwyczajne. Tego rodzaju stygmaty są znakiem wybrania. Ci, którzy są nimi dotknięci, muszą się poddać bóstwom lub duchom, które je w ten sposób wyróżniły, gdy stali się kapłanami, szamanami lub czarownikami. Jasne jest, że wybranie to nie zawsze dokonuje się za pomocą takich szczególnych cech fizycznych (brzydota, kalectwo, zbytnia nerwowość itp.); powołanie religijne przychodzi często w czasie ćwiczeń rytualnych, którym — dobrowolnie lub wbrew swej woli — poddaje się kandydat, albo w wyniku selekcji dokonanej przez czciciela fetyszy (Sóderblom, ś. 20 ns.). Ale zawsze chodzi tu o wybranie.

7. Mana. To, co niezwykłe i nadzwyczajne, stanowi epifanie niepokojące: oznaczają one obecność czegoś innego niż to, co naturalne, obecność lub przynajmniej wezwanie (w sensie przeznaczenia) tego czegoś innego. Zwinne zwierzę, podobnie jak nowy przedmiot lub potworne zjawisko, wyróżnia się tak samo jak człowiek brzydki, bardzo nerwowy lub

23