24

Traktat o historii religii

odosobniony od reszty społeczności na skutek jakiegoś piętna (wrodzonego lub nabytego dzięki obrzędowi, który miał wyznaczyć „wybrańca”). Przykłady ułatwią nam zrozumienie mełanezyjskiego pojęcia mam, które zdąniem niektórych autorów miało być źródłem wszystkich zjawisk religijnych. Dla Melanezyjczyków mana jest siłą tajemniczą i czynną, którą posiadają niektórzy ludzie oraz z zasady dusze zmarłych i wszystkie duchy (Codrington, The Melanesians, Oxford 1891, s. 118). Wielki akt stworzenia kosmosu był możliwy tylko dzięki mana bóstwa; naczelnik klanu posiada również mana, Anglicy podbili Maorysów, gdyż ich mana było silniejsze, liturgia chrześcijańskiego misjonarza posiada doskonalsze mam od obrządków lokalnych. Również latryny mają swoje mana będąc „składnicą siły”, jaką posiadają ciała ludzkie i ich odchody (por. G. Van der Leeuw,' Phdnomenologie der Religion, Tubingen 1933, s. 5—6).

Przedmioty i ludzie posiadają mana, ponieważ otrzymali je od wyższych istot, innymi słowy, ponieważ partycypują w sposób mistyczny w sacrum i posiadają je o tyle, o ile w nim partycypują. „Jeżeli się zauważy, że jakiś kamień posiada niezwykłą moc, to jest tak dlatego, że towarzyszy mu duch. Kość zmarłego posiada mann, ponieważ znajduje się w niej dusza zmarłego; każdy człowiek może mieć taki ścisły związek z duchem (spirit) lub z duszą zmarłego (ghost), bo posiada w sobie mana i może z niego dowolnie korzystać” (Codrington, s. 119 ns.). Z punktu widzenia jakościowego jest to siła różna od siły fizycznej i dlatego też działa w sposób arbitralny. Dzielny wojownik zawdzięcza cechę dzielności nie swoim siłom czy zdolnościom, ale sile, której mu udziela mana zmarłego, wojownika; owo mana mieści się w małym amulecie kamiennym, zwisającym u jego szyi, lub w kilku liściach przytroczonych do pasa, lub też w formułce, którą musi wypowiedzieć. Fakt, że czyjaś trzoda chlewna lepiej się mnoży, ogród daje lepsze plony, przypisać należy specjalnemu mana świń lub drzew należących do właściciela. Łódź jest szybka o tyle, o ile posiada mana, podobnie jak jastrząb, który chwyta rybę, lub śmiercionośna strzała (Codrington, s. 120). Wszystko, co istnieje par excellence, posiada mana, tj. wszystko, co jawi się człowiekowi jako skuteczne, dynamiczne, twórcze, doskonałe.

Wbrew teoriom Tylora i jego szkoły, głoszą cym, że pierwszą fazą religii może być jedynie animizm, angielski antropolog R. R. Marrętt sądził, że ową wiarę w istnienie nieosobowej siły można uważać za preanimistyczną fazę religii. Na razie nie chcemy precyzować, w jakim stopniu można mówić o „pierwszej fazie” religii. Tak samo nie chcemy rozstrzygać, czy ustalenie jakiejś fazy pierwotnej jest równoznaczne z odkryciem „początków” religii. Podaliśmy kilka przykładów mana jedynie po to, aby wyjaśnić dialektykę kratofanii i hierofanii na płaszczyźnie najbardziej elementarnej (należy wyjaśnić, że „najbardziej elementarna” nie oznacza tu wcale „najbardziej pierwotnej” z punktu widzenia psychologicznego ani „najstarszej” z punktu widzenia chronologicznego; płaszczyzna elementarna oznacza pewną prostą i jawną odmianę hierofanii). Przytoczone wyżej przykłady posłużyły nam do zilustrowania faktu, że kratofania czy hierofania wyodrębnia pewien przedmiot od innych w tym samym stopniu, co niezwykłość, nadzwyczajność, nowość. Zauważmy jednak, że 1° pojęcie mana, choć występuje i w innych religiach poza środowiskiem melanezyj-skim, nie jest pojęciem powszechnym i wobec tego nie możemy uważać, by reprezentowało ono pierwszą fazę wszelkiej religii; 2° niesłuszne jest uważać mana za siłę nieosobową.

Rzeczywiście istnieją inne ludy poza Melanezją % które znają tego rodzaju siłę zdolną do nadania przedmiotom mocy i rzeczywistości w pełnym tego słowa znaczeniu. Siuksowie nazywają tę siłę wakan; krąży ona wszędzie w kosmosie, lecz przejawia się w zjawiskach nadzwyczajnych (takich jak słońce, księżyc, grzmot, wiatr itd.) jak również w niezwykłych osobistościach (czarownikach, chrześcijańskich misjonarzach, istotach mitycznych i legendarnych itd.). Irokezi posługują się wyrazem orenda dla oznaczenia tego samego pojęcia: burza zawiera orenda; orenda ptaka, którego trudno schwytać, jest nieuchwytne; człowiek szalony jest pastwą swojego orenda itd. Dla oznaczenia tego samego pojęcia mana Hufoni posługują się wyrazem oki_t ludy na Antylach — zemi. Pigmeje afrykańscy (Bambuti) — megbe. Ale raz jeszcze należy stwierdzić, że nie każdy człowiek i nie każdy przedmiot posiada owo oki, zemi, megbe, orenda itd., ale tylko bóstwa, herosi, dusze zmarłych lub też osoby i przedmioty, które mają jakiś związek z sacrum, tj, czarownicy, fetysze, idole itd. Przytoczymy tu zdanie jednego ze współczesnych etnografów, który opisuje zjawiska magiczno-religijne, i to u ludów najbardziej prymitywnych, u których istnienie mana było rzeczą sporną. O. Schebesta pisze: „Megbe jest wszę-

¹ Mana zresztą nie jest pojęciem ogólnomelanezyjskim, skoro nie jest ono znane na wyspach: Ontong Jawa (jedna z Wysp Salomona), na Wogeo (Nowa Gwinea; Hogbin, Mana, s. 268 ns.), na Wagawaga, Tubetube itd. (Capell, The woni „mana", s. 92).