51

114 Kazimierz Ajdukicwicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

Spirytualizm nie musi się jednak nieuchronnie łączyć z subiektywnym idealizmem. Istniała też w dziejach filozofii realistyczna odmiana spiry-tualizmu. Ten odcień spirytualizmu uznaje, że rzeczywiście istnieją tylko substancje duchowe i że nie ma innego rodzaju substancji. Niemniej ciała rzeczywiście istnieją, lecz ciała są tylko odmianą substancji duchowych. Taki pogląd głosi na przykład w swej monadologii Leibniz. Według tego poglądu ostatecznymi cegiełkami w budowie świata są tzw. monady, tj. dusze. Wśród nich są takie, które posiadają świadome życie psychiczne, i te tylko nazywa duszami pogląd zwyczajny, istnieją jednak też takie, które posiadają tylko nieświadome życie psychiczne, i te lub ich zespoły zwyczajny pogląd nazywa ciałami.

Ze spirytualizmem walczy zarówno materializm, jak i dualizm, walka ta skierowana jest jednak głównie przeciwko idealistycznej odmianie spirytualizmu i przybiera postać walki między realizmem a idealizmem subiektywnym.

MONIZM WŁAŚCIWY. TEORIA IDENTYCZNOŚCI

Materializm i spirytualizm zalicza się do k i e r u n k ó w m onis ty cz-nych, tj. do kierunków uznających tylko jeden rodzaj substancji, w przeciwieństwie do dualizmu, który dwa rodzaje substancji uznaje. Do kierunków monistycznych zalicza się ponadto tzw. mon izm właściwy, zwany także teorią identyczności duszy i ciała. Twórcą tego kierunku metafizycznego był filozof żydowski żyjący, w Holandii w XVII wieku, Baruch Spinoza. Teza monizmu właściwego głosi, że istnieje tylko jeden rodzaj substancji, który posiada zarówno atrybuty duchowe, jak i cielesne. Cielesność i duchowość są to tylko różne aspekty, pod którymi przejawia się nam jedna i ta sama substancja. Żaden zaś z tycli aspektów nie jest bardziej prawdziwy od drugiego.

MONIZM IMMANENTNY

Wszystkim tym kierunkom, które szukając substancji, znajdują ją w duszach lub w ciałach, lub też zarówno w ciałach, jak i w duszach, lub wreszcie w czymś, co jest równic dobrze duszą, jak i ciałem, przeciwstawia się kierunek, który utrzymuje, jakoby ani dusza, ani ciało nic były ostatecznymi cegiełkami, z których składa się przyroda. Twórcą tego poglądu był Dawid Hume. Według niego zarówno ciała, jak i dusze są tylko układami elementów danych nam bezpośrednio w doświadczeniu, jak na przykład barwy, wonie, dźwięki, smaki, bóle, rozkosze itd. Hunie nawiązał do poglądów Berkeleya, który twierdził, że ciała są tylko układami wrażeń. Dusze jednak uważał Berkeley za coś, co uświadamia sobie wrażenia i inne stany psychiczne, ale jest czymś różnym od tych stanów. Dusza to podmiot zjawisk psychicznych. Otóż Humc zwrócił uwagę na to, że Berkeley nic postąpił zupełnie konsekwentnie. Zastanawiając się nad tym, czym są ciała, które spostrzegamy, doszedł Berkeley do poglądu, że ciała nie są niczym innym jak tylko układami barw, kształtów, woni, smaków itd., a więc układami wrażeń, i że, jeśli mają być czymś spostrzeganym, nie mogą być niczym innym, ponieważ niczego prócz wrażeń nie spostrzegamy. Hunie zauważa, że gdyby Berkeley był przeprowadził analogiczne rozumowanie w odniesieniu do duszy, byłby doszedł do podobnego rezultatu, mianowicie że dusza jest tylko wiązką przeżyć psychicznych, jest strumieniem świadomości. Nic bowiem prócz naszych własnych przeżyć psychicznych nie jest nam dane w doświadczeniu. W szczególności nie jest nam, poza zjawiskami psychicznymi, dany żaden tajemniczy podmiot tych zjawisk, nie jest nam dana w doświadczeniu dusza. Dlatego I lume twierdzi, że ani dusze, ani ciała jako substancje nie istnieją. A n i dusze, ani ciała nie są substancjam i, lecz są układami pewnych elementów, które bądź są aktualnie treściami świadomości, bądź mogłyby się ze swej istoty nimi stać. Treści świadomości nazywa się tworami immanentnymi. Dlatego naszkicowany wyżej pogląd można by nazwać /» onizm em im m a n e n tny m.

Monizrn immanentny może przyjąć odcień spirytualistyczny lub odcień neutralny. Przyjmuje on odcień spirytualistyczny, gdy głosi, że owe elementy, owe barwy, dźwięki, smaki itd. mogą istnieć tylko jako treści świadomości, gdy więc uważa je za coś psychicznego. Przyjmuje on odcień neutralny, gdy owe elementy uważa za coś, co nic musi być treścią świadomości, lecz może istnieć poza związkiem z czyjąkolwiek świadomością (por. str. 63 i nast.).

§ 3. DETERMINIZM I INDETERMINIZM

SPÓR O PRZYCZYNOWY USTRÓJ PRZYRODY

Odwiecznym tematem dociekań filozofów było zagadnienie, czy tok zdarzeń, rozgrywających się w przyrodzie jest podporządkowany prawom, według których cała teraźniejszość i przyszłość jest wyznaczona z nieuchron-