CCF20090303019

42 Rodzaje determinizmu

Mówiąc całkiem ogólnie możemy stwierdzić, że chociaż nawet nasza wiedza, a wraz z nią nasza władza przewidywania, w pewnych dziedzinach stale się powiększa, sam ten fakt nie może stanowić argumentu na rzecz poglądu o obowiązy-walności determinizmu „naukowego” w tych obszarach. Nasza wiedza bowiem może stale wzrastać, nie zbliżywszy się do ideału, jakim jest ten szczególny rodzaj wiedzy spełniającej zasadę wyjaśnialności.

6. Zegary i chmury

Ponieważ wspomniałem już o efektach masowych, jest to być może odpowiednie miejsce, aby poddać krytyce argument deterministyczny oparty na idei zegarów i chmur, wspomniany powyżej w podrozdziale 1. Mam na myśli argument, według którego zdroworozsądkowe rozróżnienie na zdarzenia przewidywalne (ruchy planet lub zegarów) oraz zdarzenia nieprzewidywalne (pogoda lub ruchy chmur) jest rozróżnieniem pozornym i że zniknie ono w przyszłości, gdy uzyskamy tyle wiedzy o chmurach - o prawach lub warunkach początkowych, które im podlegają - ile zdobyliśmy o zegarach.

Jak wskazuje przykład planet, argument ten jest z pozoru prawdziwy. Ulepszona wiedza o chmurach może rzeczywiście w wielkim stopniu wykazywać, że w istocie należą one do kategorii zegarów. Lecz asymilacja ich do tej kategorii nie może się udać całkowicie ze względu na to, że w chmurach występują efekty masowe.

Możemy na to zagadnienie spoglądać również z odwrotnej strony: jeżeli chcemy przewidywać funkcjonowanie zegarów w coraz większych szczegółach, musimy zbadać na przykład przepływ ciepła w zegarach (aby stwierdzić, w jaki sposób proces ten wpływa na długość wahadła). Ale w wyniku takich szczegółowych badań okazałoby się, że zegar należy do kategorii chmur molekularnych, które poruszają się ruchami tak samo trudno przewidywalnymi jak ruchy chmur. A zatem przekonywający argument, że ze wzrostem naszej wiedzy kategoria chmur będzie coraz bardziej przybliżać się do kategorii zegarów, można odeprzeć stwierdzając, że prawdziwa jest również teza odwrotna.

Mówi się często, że dwa dokładnie takie same zegary pokazują taki sam czas i że będą działać dokładnie tak samo w przyszłości. Jest to możliwe, ale stwierdzenie to jest mało interesujące, ponieważ nigdy nie uda się nam skonstruować dwóch dokładnie takich samych zegarów. Ponadto nawet dwa zegary łub zegarki naręczne wyprodukowane w fabryce i wyglądające dokładnie tak samo nie pokazują zazwyczaj czasu w dokładnie taki sam sposób. Z tego właśnie powodu mają one wbudowany mechanizm regulacyjny, za pomocą którego można je nastawiać na właściwą godzinę. Po nastawieniu zegary mogą chodzić całkiem poprawnie, ale nie będą już wyglądać tak samo: ich istotne części mechaniczne - mechanizm regulacyjny ~ zdradzać będą wyraźnie obserwowalne różnice. Różnice te trzeba było wprowadzić, aby oba zegary wyglądały tak samo pod innym względem - pod względem prawidłowego wskazywania czasu. Przykład ten pokazuje, jak zwodnicze może być pozorne podobieństwo.

Jeżeli zegar zaczyna chodzić nieprawidłowo, dobry zegarmistrz znajdzie tego przyczynę - być może drobinę kurzu w mechanizmie. Przykład ten jest interesujący, ponieważ -aczkolwiek jest to zgodne z prawem powszechnej przyczyno-wości - w oczywisty sposób nie spełnia zasady wyjaśnialności. Żaden zegarmistrz nie może na podstawie wyglądu drobiny kurzu przewidzieć, że była ona powodem spóźniania się zegara o trzy czy może o pięć minut na dobę. Nie potrafiłby także przewidzieć -- już po usunięciu tej drobiny kurzu - że teraz zegar będzie chodził dokładnie beę dalszych poprawek.

7. Psychologiczne argumenty na rzecz determinizmu

Argumenty z zachowania i z fizjologii, jak widzieliśmy, nie są poprawne. Powodem ich niepoprawności są nie tyle jakieś trudności w pomiarach, na przykład warunków początkowych jakiegoś zachowania. Chodzi raczej o to, że nie można zwiększać bez końca ścisłości naszych przewidywań przez zwiększanie ścisłości warunków początkowych tego zachowania.

Argument z zachowania jest jednak jedynie wersją starszego argumentu, tj. argumentu psychologicznego.