CCF20090625049

84 Powtórzenie mitu jako estetyka grozy

kiwania nowego języka. W perspektywie metafizycznej Hofmannsthal od początku dostrzegał tu problem mitu. Już w najwcześniejszych szkicach dotyczących problemu estetyzmu można znaleźć zdania, jak to wyrywkowo tu przytoczone: „Odnowić Bachantki Eurypidesa", jest to już antycypacja tematu Elektry — bądź zdanie dające najwcześniejszą definicję: „Tragiczny mit podstawowy: Świat rozdrobniony na indywidua tęskni do jedności, Dionizos Zagreus pragnie się znów narodzić"¹. Jest to jego pierwsze sformułowanie pojęcia mitu, obejmujące przy tym obraz greckiego boga, obraz, na którym Nietzsche oparł swoją nową interpretację tragedii attyckiej. O historii swojej Elektry Hofmannsthal pisze pod datą 17.VII:«Elektra-: Pierwszy pomysł przyszedł mi w początkach września 1901 roku. Wówczas — by czegoś się tam nauczyć do Pompilii—czytałem Ryszarda III oraz Elektrę Sofoklesa. Postać tej Elektry natychmiast przemieniła się w inną. Również zakończenie pojawiło się od razu: że ona nie może żyć dalej, że, kiedy cios zostanie zadany, musi stracić życie i trzewia, jak truteń, który po zapłodnieniu królowej wraz z zapładnia-jącym żądłem traci zarazem życie i wnętrzności. Uderzyło mnie pokrewieństwo z Hamletem i zarazem przeciwieństwo wobec niego. Jako styl marzyło mi się coś przeciwstawnego do Ifigenii, coś, do czego nie pasowałyby słowa: „ten ustylizowany na grecki sposób produkt wydał mi się przy ponownym czytaniu diablo humanistyczny" (Goethe do Schillera)"².

Decyzja, by dokonać zmiany wzoru Sofoklesowego i zarazem przeciwstawić się klasyczno-„humanistycz-nemu" wzorowi Goethego, nie pojawiła się więc w toku pisania, ale stanowiła od początku sumaryczny wynik rozpatrywanej wyżej „mitycznej świadomości", a w szczególności specyficznie po-Nietzscheańskiej koncepcji Greków^. Notatka z 1892 roku: „Grecy Goethego.

Grecy Nietzschego. Grecy Cheniera” zawierają już program nowego przestawienia starożytności, a zarazem wskazówkę: „Dziwnie jest pomyśleć, że Goethe nie znał dobrze greki i nigdy nie widział na własne oczy prawdziwej rzeźby greckiej”³.

Już te rozproszone pomysły dowodzą, że Hofmann-sthalowi chodziło raczej o nowe, a mianowicie archaiczne ujęcie greckiego tematu, niż tylko o nową formę dramatu czy też tragedii. Od początku podejście antropologiczno-cgzystencjalne odróżnia ten horyzont od koncepcji klasycystyczno-epigońskiej oraz estetyzująco-styłistycznej. Pierwsza spójna wypowiedź na temat mitu ukazała się potem w 1903 roku, czyli w roku wystawienia Elektry. O mitycznym wymiarze Elektry decyduje wyobrażenie rytualnej ofiary oraz tańca. Przytoczone wywody Hofmannsthala na temat archaicznego aktu ofiarowania można odczytać jako bezpośrednie wyjaśnienia teoretyczne. Najważniejszy fragment brzmi:

„Czy wiesz, co to jest symbol? |...] Czy chcesz spróbować wyobrazić sobie, w jaki sposób powstała ofiara? Mam wrażenie, jak gdybyśmy już wcześniej o tym rozmawiali. Myślę o krwawej ofierze, o ofiarowanej krwi i życiu bydlęcia — wolu, ba-rana. gołębia. Jak można było myśleć o przebłaganiu tym rozgniewanycłi bogów'? Aby tak pomyśleć, trzeba cudownej zmysłowości, chmurnej, upojonej życiem, orfickiej zmysłowości. Wydaje mi się, że widzę tego pierwszego, kto złożył ofiarę. Czuł, że bogowie go nienawidzili: że to oni na jego pole posyłali wody górskiego potoku oraz zwały skał; że straszliwa ciszą lasu chcieli sparaliżować mu serce: albo też czuł, że chciwa dusza zmarłego nocami nadchodziła z wiatrem i siadała na jego piersi, złakniona krwi. Chwycił więc. w podwójnej ciemni swej niskiej chaty i bojażni serca, ostry, zakrzywiony nóż i był gotów wypuścić krew z gardła, dla uciecłiy strasznego Niewidzialnego. Był pijany strachem i dzikością oraz bliskością śmierci. A jego ręka, na poły nieświadomie, grzebała raz jeszcze w wełnistym ciepłym runie barana. — I to zwierzę, to życie, w ciemnościach oddychające, ciepłe, tak mu bliskie, tak znane — naraz wbił nóż zwierzęciu w gardło, a ciepła

•u H. von Hofmannsthal. Aujzeichnungen.... s. 106 (z 17.VII. 1893).

^,12 Tamże, s. 131.

11. von Iiofmannsthal. Księga przyjaciół i wiersze wybrane, tłum. Paweł Hertz. Wydawnictwo Literackie Kraków 1997, s. 265.