CCF20100503044

98 Wybrane typy roślinności

paver argemone), Carici elongatae-Alnetum (od turzycy długokłosej Carex elonga-ta) i Galio silvatici-Carpinetum (od przytulii leśnej Galium silvaticum).

Zespół roślinny jest podstawową, najniższą hierarchicznie jednostką w systemie klasyfikacyjnym zbiorowisk. Podobne zespoły łączy się w związki zespołów (nazwy naukowe z końcówką -/on, np. Carpiniort albo Dicrarto-Pinion), związki -w rzędy zespołów (końcówka -etalia, np. Fagetalia), a rzędy - w klasy zespołów (z końcówką -etea, np. Vaccinio-Piceetea). Wszystkie te jednostki różnej rangi, od zespołu do klasy, które ogólnie nazywane syntaksonami, posiadają własne gatunki charakterystyczne. Do charakterystyki florystycznej syntaksonów jjżywane są ponadto gatunki wyróżniające. Te ostatnie, w odróżnieniu od charakterystycznych, posiadają swe optimum występowania poza danym syntaksonem, ich obecność bądź brak różni jednak dowolne porównywane syntaksony tej samej rangi. Wyłącznie na podstawie udziału gatunków wyróżniających wydzielane są syntaksony niższe od zespołu, jak podzespół (z naukową końcówką nazwy -etosum, jeśli jego nazwa pochodzi od nazwy rośliny, np. Galio-Carpinetum corydaletosum, względnie typicum) czy wariant. W skład charakterystycznej kombinacji florystycznej zespołu roślinnego wchodzą, oprócz gatunków charakterystycznych danego zespołu, związku, rzędu i klasy oraz gatunków wyróżniających, stałe i częste gatunki towarzyszące, nie posiadające walorów diagnostycznych. Są nimi przeważnie wszędobylskie rośliny o szerokich skalach ekologicznych.

Dzisiejszy obraz roślinności jest wynikiem oddziaływania czynników naturalnych oraz, w poważnej mierze, działalności człowieka. Terminem zbiorowiska naturalne określamy kombinacje gatunków (zespoły), które wywodzą się z przyrody pierwotnej, *a kształtowały się samoistnie, bez jakiegokolwiek udziału człowieka, wyłącznie z gatunków rodzimych. Do zbiorowisk naturalnych zaliczyć można m.in. większość zespołów wodnych, torfowiskowych i leśnych. Szeroko rozumiana antropopresja modyfikuje skład i fizjonomię zbiorowisk naturalnych lub też prowadzi do powstawania nowych kombinacji gatunków, z rozmaitym udziałem roślin obcego pochodzenia. Te ostanie kombinacje nazywamy zbiorowiskami antropogenicznymi. Wśród nich wyróżnić można zbiorowiska półnaturalne (seminaturalne) oraz synantropijne. Zbiorowiska półnaturalne (np. większość zbiorowisk łąkowych, pastwiskowych czy murawowych), nawiązujące do niektórych zbiorowisk naturalnych, składają się zasadniczo z gatunków rodzimych i zasiedlają siedliska słabo przeobrażone. Zbiorowiska synantropijne porastają siedliska w różnym stopniu przeobrażone lub nowo utworzone przez człowieka. W ich składzie florystycznym znaczącą rolę odgrywają zadomowione gatunki obcego pochodzenia. Do zbiorowisk synantropijnych zaliczamy zespoły segetalne, obejmujące ugrupowania chwastów polnych, oraz ruderalne, związane z terenami osadniczymi.

Poszczególne zbiorowiska roślinne odznaczają się specyficzną, właściwą dla nich budową warstwową. W najbardziej rozbudowanych pod tym względem zbiorowiskach leśnych wyróżnić można warstwę drzew a (często zróżnicowaną na podwarstwy, np. a1, a2), warstwę krzewów b, warstwę roślin zielnych c oraz przyziemną warstwę rhszyto-porostową d, podczas gdy np. w murawie napiaskowej obecne są tylko warstwy c i d.

W dalszej części rozdziału przedstawiono przegląd wybranych, najbardziej charakterystycznych elementów roślinności środkowej Wielkopolski, których zdecydowaną większość można będzie zobaczyć i bliżej poznać w trakcie zajęć terenowych.

6.2. Roślinność lasów 6.2.1. Zagadnienia ogólne

Zbiorowisko leśne to takie, którego fizjonomia, struktura i skład florystyczny wynika z obecności mniej lub bardziej zwartej warstwy drzew.

Wielkopolska leży w zasięgu lasów liściastych strefy umiarkowanej zrzucających liście na zimę. Są nimi na tym obszarze głównie lasy dębowo-grabowe. W związku z przejściowym położeniem regionu w środkowej Europie na terenie tym spotykają się ponadto lasy o odmiennym zasięgu geograficznym: zachodnioeuropejskie, subatlantyckie buczyny i kwaśne dąbrowy oraz północno-wschod-nio-europejskie, subkontynentalne bory iglaste.

Głównymi gatunkami drzew, budującymi lasy w Wielkopolsce, są: Acer campe-stre, A. pseudoplatanus, Alnus glutinosa, Betula verrucosa, Carpinus betulus, Fagus sihatica, Fraxinus excelsior, Pinus sihestris, Populus alba, P. nigra, P. tremula, Qu-ercus robur, Q. sessilis, Salix alba, S. fragilis, Filia cordata, Ulmus campestris i U. Iaevis. Każdy z nich ma inne wymagania w stosunku do warunków siedliska: żyzności, wilgotności, kwasowości, termiki, naświetlenia itd. i w innych przedziałach współdziałania tych czynników uzyskuje optimum ekologiczne. Zdolności lasotwórcze każdego z tych drzew są modyfikowane ponadto przez konkurencję ze strony innych gatunków, a w praktyce głównie przez gospodarkę leśną.

Możliwości życiowe najważniejszych gatunków drzew lasotwórczych w Wielkopolsce (a także wybranych krzewów związanych z formacją leśną) w odniesieniu do wilgotności i kwasowości gleb przedstawia rycina 36. Pokazuje ona, że preferencję w stosunku do siedlisk mokrych i wilgotnych wykazują m.in.: Alnus glutinosa, Salix cinerea, S. fragilis, S. viminaiis, Populus nigra, Ulmus laevis i Fraxinus excelsior, a do siedlisk suchszych np. Quercus sessilis, Fagus silvatica i Prunus spi-nosa. Szeroką tolerancją względem wilgotności podłoża charakteryzują się Carpinus betulus, Filia cordata, Quercus robur, Betula verrucosa i Pinus silvestris. Dwa ostatnie gatunki najchętniej występują na glebach kwaśnych. Do gleb obojętnych i zasadowych przywiązane są: Salix fragilis, Populus nigra, Ulmus laevis, Fraxlnus excelsior i Filia cordata, w słabszym stopniu Carpinus betulus. Z kolei Alnus glutinosa, Quercus robur, Q. sessilis i Fagus siivatica mogą rosnąć na glebach o różnym odczynie, nie wykazując wyraźnej reakcji na zmienność tego czynnika.

Zróżnicowanie zbiorowisk leśnych nie wynika jedynie z preferencji siedliskowych drzew. W skład fitocenoz leśnych wchodzi bowiem niewspółmiernie więcej gatunków reprezentujących inne formy życiowe (ryc. 37 a-g). Spośród nich rekrutuje się większość gatunków rozpoznawczych dla poszczególnych zespołów leśnych. Wszystkie roślinne komponenty lasu układają się w wyraźnie zarysowane warstwy, rozmaicie wykształcone w różnych typach fitocenoz (ryc. 38 a-l).