CCF20100503051

772 Wybrane typy roślinności

Dość licznie rośnie także Eriophorum vaginatum. Prawie pełne zwarcie osiąga warstwa mszysta, w której dominują torfowce (lokalnie głównie Sphagnum fallax i 5. magellanicum) oraz Polytrichum strictum, przy stosunkowo niewielkim udziale mchów borowych (ryc. 381).

Gatunkami charakterystycznymi zespołu Vaccinio uliginosi-Pinetum są Ledum palustre i Vaccinium uligino^m, a wyróżniającymi od innych zespołów borów sosnowych są rośliny torfowisk wysokich, z których wymienić można m.in.: Andromeda polifolia, Aulacomnium palustre, Eriophorum vaginatum, Oxycoccus quadri-petalus, Polytrichum strictum, Sphagnum fallax i 5. palustre (tab. 4).

r_

6.2.3.    Synantropizacja lasów

Na zajęciach terenowych przedstawiane są przeważnie najbardziej zbliżone do naturalnych płaty zbiorowisk leśnych. Na skutek różnych form antropopresji większość lasów Wielkopolski wykazuje jednak rozmaite zniekształcenia. Przejawiają się one m.in. poprzez uproszczenie struktury warstwowej, zubożenie florystyczne oraz udział gatunków obcych siedliskowo, a także geograficznie. Bardzo częstym przejawem synantropizacji lasów może być jednowiekowy i jednogatunkowy drzewostan, czyli monokultura, np. dębu bezszypułkowego albo sosny na siedliskach grądu czy też olszy czarnej na siedliskach łęgu wiązowo-jesionowego. Innym przykładem reakcji roślinności leśnej na oddziaływanie człowieka jest zastępowanie typowych składników podszytu i runa przez gatunki terenów otwartych^-, np. rośliny porębowe (Sambucus nigra, różne gatunki jeżyn) albo ziołoroślowe (np. Chelidonium maius i Urtica dioica). Drastycznym przejawem antropogenicznego przekształcenia fitocenoz leśnych jest obfity udział kenofitów (Acer negundo, Robinia pseudacacia, Quercus rubra, Padus serotina i Impatiens parviflora), wypierających rodzime składniki tych zbiorowisk.

Pytania kontrolne

1.    Jakie zbiorowiska leśne mają najbardziej zróżnicowany drzewostan?

2.    Które typy zbiorowisk leśnych odgrywają największą rolę w aktualnej szacie leśnej Wielkopolski i dlaczego?

3.    W których zbiorowiskach leśnych ważną rolę odgrywają geofity, a w których chamefity i dlaczego?

4.    Które drzewa i w jakich warunkach najczęściej towarzyszą sośnie?

Literatura uzupełniająca

Matuszkiewicz W. 1981. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.

SZAFER W., ZARZYCKI K. (red.). 1972. Szata roślinna Polski. Tom 1 i 2. PWN, Warszawa.

6.3.    Roślinność torfowisk

Torfowisko to ekosystem o stałym, bardzo silnym uwilgotnieniu podłoża, zdominowany przez rośliny higrofilne, których obumarłe szczątki z czasem tworzą złoże torfu. Torf jest skałą osadową powstałą z roślin torfotwórczych, które obumierając, nie ulegają całkowitemu rozkładowi, gdyż nadmiar wody wpływa na brak dostatecznej ilości tlenu.

W Polsce torfowiska zajmują obecnie około 4% powierzchni kraju. Proces rozwoju torfowiska może zachodzić w wyniku stopniowego wypłycania jezior. Dogodne warunki dla rozwoju tych ekosystemów stwarzają także denne terasy zalewowe w szerokich dolinach rzek lub strumieni o niewielkiej szybkości przepływu wódy oraz zagłębienia wydmowe i źródliska. Poza tym roślinność torfotwórcza występuje na siedliskach zmienionych przez człowieka, inicjując tam powstawanie torfowisk. Mogą to być np. zaniedbane stawy hodowlane, doły potorfowe, rowy melioracyjne lub zręby borów bagiennych.

Czynnikiem kierującym rozwojem torfowisk i wpływającym na ich zmienność są stosunki hydrologiczne, a w szczególności trafia i ruchliwość wód gruntowych. Rozróżniamy trzy główne typy torfowisk: wysokie, niskie i przejściowe.

Wody nieruchome pozbawione dopływów, ubogie w substancje mineralne i zasilane wyłącznie bezpośrednio z opadów atmosferycznych sprzyjają powstawaniu torfowisk wysokich (ombrotroficznych; gr. ombros - deszczowy + trophos - żywiciel). Tworzą się one przeważnie na terenach wododziałowych. Występują na obszarach z przewagą opadu nad parowaniem w cyklu rocznym, w subarktyczno-bo-realnej i umiarkowanej strefie Holarktydy. W Polsce można je spotkać na terenie całego kraju, choć szczególnie duże ich kompleksy zlokalizowane są przede wszystkim na północy i w górach. Wielkopolska stanowi obszar, gdzie rozległe torfowiska wysokie należą do rzadkości.

Bogate w sole mineralne, ruchliwe wody powierzchniowe (np. wody rzek, strumieni, ^eutroficznych jezior przepływowych) stwarzają warunki do rozwoju torfowisk niskich (reofilnych; gr. reos - coś, co płynie + philein - lubić). Stanowią one 90% torfowisk w Polsce.

Torfowiska przejściowe wykazują właściwości pośrednie pomiędzy torfowiskami wysokimi i niskimi względem stosunków nawodnienia. Cechują się jednak swoistym składem gatunkowym.

Torfowiska odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu bilansu wodnego kraju. Są także ostoją rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Złoża torfu stanowią swoiste archiwum rejestrujące późnoplejstoceńskie i holoceńskie zmiany roślinności i klimatu. Należą do tych elementów przyrody, które pod presją człowieka podlegają gwałtownym i najczęściej nieodwracalnym przemianom.

Największy w Wielkopolsce kompleks torfowisk wysokich „Bagna" koło Chlebowa położony jest na terasie wydmowej rzeki Warty, w obrębie Puszczy Noteckiej [punkt terenowy 2). W rozległym zagłębieniu otoczonym wydmami istniał tam bezodpływowy zbiornik wodny, który ulegał stopniowemu wypłycaniu przy udziale roślinności torfotwórczej. Uboga gleba i brak odpływu wody sprzyjały wykształceniu się kompleksu torfowisk z przewagą torfowiska wysokiego. Niewielka jego część, od 1959 roku chroniona jest w rezerwacie „Bagno Chlebowo" zajmującym powierzchnię zaledwie 4,42 ha. Roślinność torfowiskowa w większości zastąpiona została tam bagiennym borem sosnowym z dużym udziałem brzozy. Proces ten przyspieszony został przez osuszanie i eksploatację torfu. Teren „Bagien" od XIX wieku jest odwadniany przez kilka rowów melioracyjnych i Kanał Lu-