CCF20100503058

126 Wybrane typy roślinności

długość rozwoju zbiorowisk segetalnych w uprawach rzepaku wynosi 11 miesięcy, pszenicy ozimej 10, a ziemniaków tylko 3^T miesiące.

W ekosystemach polnych Wielkopolski, podobnie jak całego kraju, zachodzą dwa typy przemian. Z jednej strony obserwuje się zjawisko stopniowego, a nawet całkowitego ustępowania poszczególnych gatunków chwastów oraz zatracania swoistych cech florystycznych i strukturalnych przez agrofitocenozy. Przyczyn tych przekształceń upatruje się w bardziej starannym i terminowym wykonywaniu mechanicznych zabiegów agrotechnicznych (m.in.: podorywek, orek, uprawek przedsiewnych, bronowania zasiewów), używaniu kwalifikowanego i odpowiednio oczyszczonego materiału siewnego, wprowadzaniu nowych metod uprawy roli i roślin, a zwłaszcza w stosowaniu ną szeroką skalę chemicznych środków chwastobójczych. Z drugiej strony zauważyć można mniej lub bardziej trwałe zwiększanie udziału niektórych tylko chwastów. Największą ekspansję wykazują trawy (np.: Agropyron reppns, Apera spica-venti i Anthoxanthum aristatum). Stanowią one około 1/4 ogólnej liczby inwazyjnych gatunków chwastów i nierzadko aż 2/3 całkowitego zachwaszczenia. Przyczyną ich ekspansji jest częste stosowanie herbicydów niszczących wyłącznie rośliny dwuliścienne, a tym samym umożliwiających bujniejszy wzrost chwastów jednoliściennych. Duże znaczenie ma również nasilenie nawożenia azotowego, uproszczony płodozmian oraz okresowe odłogowanie gruntów ornych. Ten ostatni powód stanowi aktualnie nowe źródło zachwaszczenia upraw i sprzyja szczególnie rozwojowi na polach geofitów rozłogowych, odznaczających się dodatkowo dużą zdolnością do rozmnażania wegetatywnego. Dotyczy to pospolitych, bardzo uciążliwych chwastów: Agropyron repens (ryc. 44), Eąuisetum arvense, Cirsium arvense (ryc. 45) i Convolvulus arvensis.

6.6.3. Roślinność ruderalna

Płaty roślinności ruderalnej napotykamy często. Wykształcają się one na przy-drożach, przypłociach, przychaciach, wysypiskach śmieci, gruzowiskach, ruinach domostw, świeżych zwałach ziemi, placach budów, placach składowych i przeładunkowych, na torowiskach tramwajowych i kolejowych, na nasypach, wykopach, nieużytkach itp. Spotkać je możemy także na obszarach poprze-mysłowych, gdzie zasiedlają zwałowiska i wyrobiska czy osadniki odpadów. Miejsca te są bardzo różnorodne. Mogą to być powierzchnie całkowicie sztuczne, jak i mniej lub bardziej przekształcone gleby. Siedliska ruderalne są na ogół silnie zaburzone i zanieczyszczone. Odznaczają się m.in. wzbogaceniem w rozmaite sole mineralne, zwłaszcza azotany, a także fosforany i sole potasowe. Niekiedy zawierają substancje toksyczne. Te heterogenne siedliska sprawiają, że wykształcająca się na nich roślinność cechuje się dużą zmiennością fizjonomiczną oraz zróżnicowaną trwałością.

W Wielkopolsce stwierdzono dotychczas występowanie ponad 60 zespołów ruderalnych. Połowa z nich to krótkotrwałe zbiorowiska pionierskie, zbudowane z roślin jednorocznych i dwuletnich, z których dużą część stanowią antropofity. Przykładem takich zbiorowisk jest zespół stulichy psiej Sisymbrietum sophiae (ryc. 42, 43). Odgrywają one dużą rolę w początkowej fazie zarastania terenów ruderalnych. W miarę stabilizacji i utrwalania siedlisk antropogenicznych wzrasta udział oraz znaczenie roślin wieloletnich. W trakcie ćwiczeń [punkt terenowy 5 i 7] zaprezentowane zostaną tylko dwa zespoły. Pierwszy z nich, zespół Leonuro-Ballo-tetum nigrae, to przykład typowego, ziołoroślowego, nitrofiinego zbiorowiska ru-deralnego. W jego płatach zwykle panuje Ballota nigra. Towarzyszy jej Leonurus cardiaca, rosną też pospolite, wieloletnie okazałe byliny: Artemisia vulgaris, Me-landrium album i Urtica d/o/ca.^zibiorowiska tego typu występują powszechnie na terenach osadniczych, gdzie porastają przychacia, przypłocia, przydomowe śmietniska itp. Często sąsiadują z zaroślami dzikiego bzu czarnego.

Najpospolitszym w Wielkopolsce w grupie zbiorowisk synantropijnych jest powszechnie znany, o niemal kosmopolitycznym zasięgu, zespół życicy trwałej i babki zwyczajnej Lolio-Plantaginetum. Jego płaty wykształcają się na wszelkich miejscach umiarkowanie lub dość silnie wydeptywanych i wyjeżdżanych. Spotkać je więc można na przydrożach, śróddrożach, ścieżkach, podwórkach, boiskach sportowych, placach zabaw i zaniedbanych trawnikach. Lolio-Plantaginetum budują przede wszystkim hemikryptofity (ryc. 42). Są to w większości gatunki znoszące presję mechaniczną. Tworzą one niskie, przylegające do ziemi zwarte skupienia, stąd ugrupowania te określane są jako zbiorowiska dywanowe albo „spodzichy". Typowy wygląd płatom omawianego zespołu nadają jego gatunki charakterystyczne: Lolium perenne i Plantago maior. Stałymi składnikami takich fi-tocenoz są też Taraxacum officinale i Trifolium repens, a w niektórych ich postaciach również Polygonum aviculare i Poa annua.

Pytania kontrolne

1.    Jakie są podobieństwa oraz różnice pomiędzy roślinnością segetalną i rude-ralną?

2.    Czym uwarunkowana jest obecność geofitów na polach uprawnych? Podaj przykładowo kilka takich gatunków.

Literatura uzupełniająca

MOWSZOWICZ J. 1986. Krajowe chwasty polne i ogrodowe. PWRiL, Warszawa. KORNAŚ J. 1972. Zespoły synantropijne. [W:] SZAFER W., ZARZYCKI K. (red.). Szata roślinna Polski. Tom 1: 442^165. PWN, Warszawa.