CCF20101012003

98 Teresa Walas

co ciekawe, autorka różnicuje postęp zachodzący w sferze myśli od tego, jaki dokonuje się w obrębie tworów wyobraźni. O ile pierwszy ma charakter ciągły i stopniowy, o tyle w drugiej sferze - poezji i sztuki - tempo rozwoju jest nierównomierne, a jego linia nierówna. Dzieło to wszakże jest dla nas interesujące z innego głównie względu, tego, na który wskazuje sam jego tytuł. Pani de Stael bowiem w sposób konsekwentny pisze swoją historię literatury powszechnej opierając się na przekonaniu o zależności między kształtem literatury (mówi, być może za Monteskiuszem, o jej „duchu”) a zewnętrznymi warunkami, w jakich powstaje — klimatem, środowiskiem geograficznym, obyczajami, instytucjami społecznymi, religijnymi i prawnymi, a także

0    wpływie literatury na życie społeczne. Główna linia geograficznego podziału przebiega wedle autorki między północą a południem i wyznacza zróżnicowanie pod względem wyobraźni - ludy południa nastawione są na przyjemność, ludy północy na cierpienie i głębszą więź z naturą, co zwiększa ich poetycką płodność. Drugim czynnikiem oddziałującym na literaturę jest forma rządów: im odleglejsza jest ona od tyranii i absolutyzmu, tym bardziej sprzyja rozkwitowi twórczości i „postępowi oświecenia”. Z obserwacji biegu dziejów wprowadza więc pani de Staćl wniosek dla niej jako liberałki oczywisty: przyrost wolności poprawia kondycję literatury i rewolucyjna Francja ma prawo oczekiwać wielkich dzieł.

Z bezpośrednich inspiracji Herdera korzystali w Niemczech bracia Schleglowie, August Wilhelm i Fryderyk, podejmujący, każdy własną, próbę przedstawienia dziejów literatury. Drugi

1    trzeci kurs wygłaszanych w Berlinie publicznych odczytów (1801-1803) August Wilhelm Schlegel poświęca literaturze powszechnej ułożonej w cykl trzech faz: literatury klasycznej, naśladowczej oraz oryginalnej poezji narodów nowożytnych, czyli twórczości romantycznej, układ ten wszakże raczej ma charakter estetycznej typologii niż chronologicznego podziału, jako że twórczość naśladowcza i romantyczna są ze sobą współbieżne w czasie. W spojrzeniu Augusta Wilhelma na literaturę powszechną, a był jej wybitnym znawcą i tłumaczem, dostrzec można częściej zainteresowanie wspólnotą pochodzenia różnych literatur, ich podobieństwami i wzajemnymi wpływami, niż różnicami¹. W ogóle zresztą nie płynny ruch i jednostkowy podmiot przyciąga jego uwagę, ale duże formacje, pokrywające długie odcinki czasowe i zbiorowe podmioty - plemiona i społeczności związane jednym typem kultury i ożywiane wspólnym duchem. Tak też widzi romantyzm jako wyraz ducha narodów romańskich (scalając w tym pojęciu starożytność z nowożytnością), a jego początki umieszcza we wczesnym średniowieczu. Przykład Schległa ujawnia pewną prawidłowość, która da znać o sobie także w późniejszych badaniach literackich: gdy myślenie kulturowe w historii literatury ciąży ku dużym wielkościom i pojemnym kategoriom, a jest to tendencja w myśleniu tym dość częsta, prowadzi to zazwyczaj jeśli nie do unieruchomienia historii, to do wyraźnego spowolnienia jej biegu.

Większą świadomość procesualności literackich dziejów wykazywał Fryderyk Schlegel, pozostający pod silniejszym wpływem teorii organicznej i w niej szukający sposobu rozumienia i przedstawiania rozwoju literatury. Już we wczesnej pracy o literaturze greckiej (patronował jej jeszcze Winckelmann i jego Historia sztuki) traktuje poezję starożytnych jako całość organiczną rozwijającą się jak istota żywa i przechodzącą przez kolejne fazy najpierw wzrostu, potem upadku, którym odpowiadają cztery główne szkoły: jońska, dorycka, ateńska i aleksandryjska². W pracach późniejszych, bliższych myśli Herdera, Schległa zajmuje problem periodyzacji. Mechaniczny podział na stulecia lub na okresy wyznaczane przez wydarzenia polityczne zdecydowanie go nie zadowala; pragnie ukształtować okresy naturalne, czyli takie, które oddają organiczny rozwój każdej poszczególnej całości (np. literatury narodowej) z jej pierwotne-

1

   Skwarczyńska przypisuje jego działaniom charakter komparatystyki genetycznej. Zob. S. Skwarczyńska, Rzut oka na rozwój teorii badań literackich od kierunków romantycznych do postpozytywistycznch, w: Teoria badań literackich zagranicą. Antologia, wybór, rozprawa wstępna, komentarze: S. Skwarczyńska, t. i: Romantyzm i pozytywizm, cz. I: Kierunki romantyczne i przedmar-ksowska rosyjska szkoła realizmu, Kraków 1965, s. 19.

2

   Von den Schulen der griechischen Poesie (1794), zob. Mann, s. 102.