CCF20101012011

114 Teresa Walas

kich kategorii postaciowania procesu literackiego jak prąd czy okres. U Diltheya zmienność była własnością zarówno życia, jak i historii, ale był to ruch płynny, nieuchwytny za pomocą tej siatki pojęciowej, jaką zwykli byli posługiwać się historycy literatury i od której stroniły też na ogół zarówno nurty ekspresjo-nistyczne, jak i witalizm spod znaku Bergsona, widząc w niej, nie bez racji, deformującą życie schematyzację. Język idealizmu obiektywnego, z którego wywodziło się pojęcie ducha, nie przystawał w sposób prosty do „żywej historii”, jaką chcieli odtwarzać w rozumiejącym przeżyciu witaliści. Oba te porządki dawały śię uzgodnić jedynie za cenę odpowiednich zabiegów negocjacyjnych, jak te, których dokonuje Korff, starając się znieść opozycję między ideą a życiem^⁸, by móc się zająć historią idei nie wyrzekając się życia. Wtedy dopiero może rozwinąć wielką fabułę przedstawiającą pulsację samych idei: ich skupianie

²⁸ Korff stawia tezę, że „dopiero logicznie powiązana historia idei czym same dzieje historyczne spoistą i prawdziwą historią. Albowiem dziejowa rze-; Jg czywistość staje się historią w wyższym znaczeniu dopiero wtedy, gdy jej nie powiązana wielość przekształca się w spoistą jedność”. By jednak móc uprawiać takąhistorię idei i nie popaść w konflikt z „filozofiążycia”, trzeba też przyjąć pogląd, że „jest ona pośrednio historią życia”, co Korff następująco uzasadnia: „(...) idee nie są tworami obcymi życiu, jakkolwiek nie są też samym życiem. Wyrastają one z wewnętrznych potrzeb jako konieczności duchowe, które' tym potrzebom nadają w cudowny sposób odmienny kierunek. Wewnętrzne po-; trzeby życia są bowiem wyrazem owej nigdy nie kończącej się problematyki, w którą życie jest z natury swojej uwikłane. Idee zaś są cudownym chwytem ducha, który za ich pomocą nadaje problematycznym zjawiskom w świecie i wyć darzeniom życia głęboki sens, czyni je możliwymi do zniesienia oraz uwalnia, życie od duszącej zmory zagadkowości. Są one zwycięstwem ducha nad nieod-gadniętymi zjawiskami życia. Jednakże idee nie są prostymi wyrazami próbie- \ matyki życiowej. Są one - j w tym leży ich zwycięska siła - wyniesieniem się ponad życie (...)”. Dzięki temu idee sąw stanie przeciwstawić „zewnętrznej różnorodności wewnętrzną jedność - temu zaś, co aktualnie istnieje - to, co powinno być”. W efekcie okazuje się, że idee i życie są wprawdzie ze sobą głęboko; splecione, ale łączy je nie symbioza, lecz napięcie, a nawet walka: idee muszą ustawicznie dostosowywać się do realizmu życia i zmieniającego się doświadczenia życiowego, które stale dokonuje weryfikacji idei (zob. H.A. Korff, Duch czasów Goethego. Próba przedstawienia rozwoju idei w dziejach literatury kia-syczno-romantycznej. I. Czasy Goethego i historia idei, przeł. T. Kulczyńska, w;.' Teoria badań literackich za granicą, s. 210).

się w konstelacje zwane światopoglądami z centralną „ideą podstawową”, ich siłę destrukcyjną, powodującą niszczenie życiowo nieprzydatnych już układów, rodzenie się układów nowych, wyrastających z nowych doświadczeń życia i krystalizujących się wokół tego wspólnego rdzenia. Idee mają więc swoje pierwotne źródło w bogatym, wielokształtnym, płynnym, wciąż zmieniającym się życiu, linia wszakże ich zmienności przybiera postać niezwykle prostego i dobrze znanego rytmu scalania i rozpadu²⁹. Mniemać wolno, że dla historii literatury znalazłoby się miejsce gdzieś pośrodku między bezpośrednim doświadczaniem życia ujętym w estetyczną formę a pulsującym rytmem dziejów „ducha” czasu.

Próbą uzgodnienia Diltheyowskiego pojmowania literatury jako „organu rozumienia życia”, a poety jako wizjonera, który dostrzega jego tajemny sens, z potrzebami szerokiego horyzontu, jakiego wymaga zarysowanie dziejów literatury, była też zaproponowana przez Ungera koncepcja historii literatury jako historii problemów³⁰. Ungera nie zadowala bowiem ani poetyka historyczna rejestrująca zmienność form, ani kontemplowanie „subiektywnych treści przeżyciowych” i ujmowanie ich w motywy. Historii literatury nie da się wedle niego sprowadzić do nauki o technice i formie, do psychologii czy do estetyki, choć „jest ona także tym wszystkim”. „Jeśli literatura jawi się równie całościowo jak życie - powiada Unger - jako kształtująca interpretacja lub interpretujące kształtowanie ukazujące realne

²⁹    Korff stwierdza wyraźnie, że „przebieg historii ideologii wykazuje wiecznie jednaki rytm naturalnego następowania po sobie nowo powstających i znowu podawanych w wątpliwość idei, rytm, który jednakże w obszerniejszym rytmie powstawania i przemijania wielkich układów ideologicznych może mieć charakter bądź to rozkładowy, bądź twórczy - bądź prostego rozpadu, bądź rozwoju”. Korff dostrzega idee uchodzące za wieczne, których istnienie wydaje się trudne do pogodzenia ze zmiennością życia. Nie uznaje wszakże wiecznych form. Idee, które wykazują trwałość w obliczu przekształcającego się życia, to te, co „same mają dość siły życiowej, aby się wraz z życiem i doświadczeniem w swojej formie przekształcać” (tamże, s. 213).

³⁰    R. Unger, Literaturgeschichte ais Problemgeschichte. Zur Frage geistes-historischer Synthese mit besonderer Beziehung auf Wilhelm Dilthey, Berlin