CCF20101012017

126 Teresa Walas

126 Teresa Walas

m

wałby także historyczne stanowisko współczesnego obserwatora alias historyka literatury”⁴⁷. Teza trzecia dotyczy konieczności uwzględnienia społecznej funkcji literatury, czyli ukazania, jak literackie doświadczenie czytelnika wkracza w horyzont oczekiwań jego życiowej praktyki, formuje jego sposób rozumienia świata i przez to oddziaływa także na jego społeczne zachowanie”⁴⁸. Jaussowski więc projekt historii literatury, konstruowany, by tak powiedzieć, w interesie teorii odbioru, ma pogodzić wciąż zobowiązującą badacza tradycję myślenia w kategoriach ewolucji immanentnej z myśleniem odmiennym, które każe włączać takie kategorie jak doświadczenie życiowe czy praktyka historyczna zarówno do obrazu stosunków autor-dzieło-czytel-nik, jak i w obręb działań samego historyka literatury. W tej mierze projekt Jaussa staje się też projektem, choć nie wprost i nie dobitnie wyłożonym, kulturowej historii literatury.

W podobny sposób choć w nieco innej postaci wprowadza czynnik kulturowy Schmidt do swojej teorii historii literatury⁴⁹. Dla Schmidta literatura jest systemem działań literackich, czyli takich, których przedmiotem stają się fenomeny uznawane za literackie przez aktywne podmioty, charakteryzujące się świadomością norm i właściwymi sobie oczekiwaniami. Role podmiotów działających są we współczesnym systemie literackim zinstytucjonalizowane, najważniejsze zaś z tych ról to produkcja, dystrybucja, recepcja oraz przetwarzanie. Połączenie tych działań stanowi proces literacki, całość natomiast procesów właściwych dla danego społeczeństwa tworzy system literacki. Konstruowanie literackiej historii polegać ma według Schmidta na budowaniu modeli przedstawiających źródła owych pro- i

⁴⁷    Tamże, s. 156.

⁴⁸    Tamże, s. 162.

⁴⁹ S.J. Schmidt, On Writing Hislońes of Literaturę. Some Remarks from a Constructivist Point ofPtew, “Poetics” 14 (1985). Przekł. polski: O pisaniu hi-storii literatury. Kilka uwag ze stanowiska konstruktywistycznego, przeł. M.Bf |f; Fedewicz, „Pamiętnik Literacki” 1988, z. 3. Przedruk w: Współczesna teoria -J} badań literackich za granicą. Antologia, oprać. H. Markiewicz, t. 4, cz. 2, Kraków 1996. H. Hauptmeier, S.J. Schmidt, Einfiihrung in die Empirische Litera-turwissenschaft, Braunschweig 1985.

127

Historia literatury w perspektywie kulturowej...

cesów i ich zmiany, a wśród czynników je współwyznaczają-cych wymienia też warunki działania, czas historyczny czy hierarchię wartości wiążącą dla działających podmiotów. Twierdzi, że w polu zainteresowań historyka znaleźć się muszą nie tylko teksty literackie, lecz cała rozległa dziedzina komunikacji, łącznie z samymi jej środkami i sposobami, które Schmidt określa ogólnie jako media i nazywa „wyzwalaczami” procesów zachodzących w jednostce. Rozumie przez to, że za pomocą mediów dokonuje się krystalizacja różnorodnych konwencji, które jednostka wchłania i przyswaja w trakcie swojej socjalizacji. Media więc wyznaczają sferę publiczną w społeczeństwie, określają też warunki produkcji i recepcji dla działających podmiotów, dokonując selekcji jednostek czy całych grup społecznych zdolnych do korzystania z mediów, szczególnie - ze zinstytucjonalizowanych mediów technicznych. To sprawia, że na proces literacki oddziałuje sfera administracji, ekonomii, polityki itd., historia literatury musi więc uwzględniać nie tylko uznawany powszechnie trójkowy układ autor-dzieło-czytelnik, lecz także media, czyli wymiar kulturowo-cywilizacyjny.

Poststrukturalizm i zwrot kulturowy

Odmienne projekty historii literatury dają się wyprowadzić z tych badawczych stanowisk, które otwarcie sytuują się w szerokim horyzoncie określanym jako poststrukturalizm i odwołują się wprost do takich kategorii organizujących myślenie o literaturze (choć nie o niej tylko) jak tekstualność, narratywizm, wielość praktyk dyskursywnych, władza i przemoc, zróżnicowanie etniczne i płciowe. Należeć tu będzie zarówno feminizm, jak i nowy historycyzm, czy wszelkie inne mniej lub bardziej sformalizowane poglądy przywiązujące wagę do kulturowych uwarunkowań zarówno samej literatury, jak też refleksji nad literaturą. Tradycją, wobec której wszystkie te stanowiska ustosunkowują się polemicznie, bywa najczęściej tradycja formalno-strukturalna, choć to od de Saussurre’a, acz za pośrednictwem Derridy, przejęte zostało kluczowe dla tych teorii pojęcie różni-